Статья "Татар әдәбияты һәм җәмгыять белеме дәресләрендә текстны уку һәм аңлау буенча функциональ грамоталылыкны үстерү"

Куряева Л.П.

учитель татарского языка и литературы

 высшей квалификационной категории

МБОУ “СОШ №19”И НМР РТ            

Маслова И.Е.

                                                       учитель истории и обществощнания

                                                          первой квалификационной категгории

Татар әдәбияты һәм җәмгыять белеме дәресләрендә текстны уку һәм аңлау буенча функциональ грамоталылыкны үстерү

Заманча мәктәпнең иң мөһим бурычларыннан берсе - функциональ белемле шәхесләр формалаштыру.

Нәрсә ул «функциональ грамоталылык"?

Функциональ грамоталылык– кешенең тышкы мохит белән мөнәсәбәтләргә керүе, анда тиз җайлашуы һәм эшләү сәләте. Функциональ грамоталылык нигезләре башлангыч сыйныфларда салына, анда сөйләм эшчәнлегенең төрле төрләренә – язуга, укуга, сөйләшүгә һәм тыңлауга интенсив өйрәтү бара.

Бүгенге көндә мәктәптә укуга һәм язуга өйрәтү академик максатлар белән генә чикләнә алмый, ул көндәлек тормыш һәм хезмәт эшчәнлеге белән бәйле функциональ һәм операцион максатларны да үз эченә алырга тиеш. Яңа дәүләт программасы укытучыларны укучыларның функциональ грамоталылыгын үстерүгә юнәлдерә. Туган телне өйрәткәндә текстны белүгә басым ясала, коммуникатив якын килү актуальләшә һәм мультикультура мохитенең үзенчәлекләре исәпкә алына.

Безнең алда тормыш өчен мөһим булган бурычлар тора:

1)    "татар теле" фәнен өйрәнүгә карата уңай омтылышта булу, татар теле белән даими кызыксыну һәм шулар нигезендә белем алуның алдагы баскычларында татар телен уңышлы үзләштерү.;

2)    төрле чыганаклардан мәгълүмат ала белү;

3)     интернет челтәреннән белешмә таба һәм аны тәнкыйтьли белә алу;

4)    чыганаклардан файдалана һәм аларга таяна белү;

5)    таблицаларны, диаграммаларны, схемаларны, шартлы билгеләрне укый белү һәм аларны үз текстларыңны әзерләгәндә куллану;

6)    текст белән эшләгәндә укуның төрле стратегияләрен тормышка ашыру.

Мәктәп үз укучыларын алган белемнәрен көндәлек тормышта кулланырга өйрәтергә тиеш.

Текст белән эшләүнең нәтиҗәле алымнары

   Бүгенге шартларда текст белән эшләүнең бик күп метод  һәм алымнары бар. Мәсәлән,  үз алдыңа максат куя белүне формалаштырганда, башта укучылар укытучы җитәкчелегендә дәресләрдә максатчан эшләү тәҗрибәсен алалар. Аннары аларны мотивацияләү, эшчәнлекнең максат төшенчәсе һәм максатчанлык алгоритмы белән танышу оештырыла. Алга таба укучылар дәресләрдә һәм дәрестән тыш эшчәнлектә уку максатын куюның өйрәнелгән ысулын мөстәкыйль рәвештә куллана башлыйлар, килешенгән гомуми ысулларга нигезләнеп, үз гамәлләрен аныклый һәм төзәтә, үз-үзен контрольдә тота белә башлый. Монда укучыларның функциональ грамоталылыгы формалаша, таләп ителә торган белеме ныгытыла, шуннан соң әлеге күнекмәләрнең оешканлык дәрәҗәсен укытучы контрольдә тота.

     Мәсәлән, дискуссияләр, дебатлар методын мин 5 нче сыйныф укучылары белән эшләү практикасына кертә башлыйм.  Өлкән яшьтә тәкъдим ителгән метод аеруча кызыклы, чөнки әңгәмәдәшнең теләсә кайсы төре белән элемтәгә керә белү, аралашу өчен элемтә булдыру, нормалар һәм кагыйдәләрне үтәп, әңгәмә тыңлау, әңгәмә коруны дәвам итү, кирәк булганда үз-үзләрен үзгәртү билгеле. Мондый метод укучыларга үз фикерләрен, карашларын ирекле итеп чагылдырырга, шулай ук тормыш белән элемтә урнаштырырга мөмкинлек бирә.

Дәресләрдә мин шулай ук проектлар методын кулланам, презентацияләрне яклау, компьютер презентацияләрен булдыру һәм күрсәтү, шәхси кичерешләр, күңелсезлекләр, ышанычсызлык хисе белән бәйле кыенлыкларны җиңәргә ярдәм итәргә тырышам.

Шулай ук үз дәресләремдә укучыларның функциональ грамоталылыгын үстерү өчен түбәндәге биремнәр һәм сорауларны кулланам:

Аяз Гыйләҗев “Җомга көн кич белән”

- Дәресебез бер сулышта үтсен өчен нишлибез?

- Төп героойның ярдәмче геройлар белән  мөнәсәбәте нинди?
- Әсәрне ничә өлешкә бүлдегез? Ярдәмче геройлар кемнәр?

- Бибинур кем ул? Бибинур ни өчен Габдуллаҗанга кияүгә чыга? Балаларны ничек тәрбияли? Гбдуллаҗанга кияүгә чыгып, Бибинур дөрес эшләдеме?

- Балаларның үсеп, кеше булгач, әниләренә мөнәсәбәтләре нинди?  Бибинурны гаепле дип саныйсызмы? Бибинур карчык бу балаларга үги булмаса, хәл үзгәрер идеме?  Гомере буе кешеләргә яхшылык эшләгән Бибинур “бәхет” сүзен ничек аңлый?

- Җиһангир кем ул? Нигә Бибинур аны хөрмәт итә? Ничек уйлыйсыз ут, буа тавышы нинди образлар?

- Аксыргак авылы сабан туена кемнәр кайта? Әби нинди тавыш ишетә? Авыл кешеләре әбине яратамы? Зәкиянең олы улы ни өчен Бибинурга мәк чәчәге төшерелгән күлмәклек бүләк итә? Ничек уйлыйсыз: бүгенге дәреснең темасы ничек яңгырар?

- Кемнәр алар маңкортлар? Бибинурның балаларын маңкортлар дип әйтеп буламы? Карабай нинди символ?

- Ни өчен Бибинурның балалары аналарын ташлыйлар? Моңа кем гаепле? Бибинурның изгелеге, шәфкатьлелеге нәрсәләрдә чагыла?

- Әсәрдә бәхетле кешеләр бармы? Бибинурны бәхетле дип әйтә алабызмы?

- Әсәрдә автор төп игътибарны кайсы геройга юнәлтә?

- Автор әсәрдә нинди шартлы-метафорик образ сурәтләр куллана? 

- Аяз Гыйләҗевнең “Җомга көн, кич белән...” әсәрендә нинди проблемалар күтәрелә? Алар хәзерге заманда актуальме?

- Автор әсәрен  ни өчен шулай атаган? Җомга сүзе нәрсәне аңлата?

- Әсәрдә фәлсәфи яссылыктагы нинди каршылыклар бар?

- Бибинур гәҗиттә язылачак мәкаләне ничек күзаллый? Сюжетта үзәк каршылык  кемнәр арасында чыга? Илдә бу чорда урнашкан идеологик кануннар нәрсә  китереп  чыгарды?

9 нчы сыйныфта “Җомга көн кич белән» әсәре буенча дәресләрдә төрле бирем төрләрен кулланам:

1) ошаган цитатаны әсәр геройлары сөйләменнән сайлагыз һәм аның турында тезмә һәм иярченле кушма җөмләлр кулланып, кечкенә генә фикер языгыз.

2) геройларга характеристика бирергә, әсәрне укучы аңладымы икән? Нәрсә турында сүз бара?

3) Сиңа нинди характердагы сыйфатлар якын? Нинди геройларның кылган эшләрен беркайчан да эшләмәс идең? Ни өчен?

Мондый биремнәрне файдаланып, укучылар бу әсәрне яхшырак аңларлар һәм өйрәнгәнне үз тормышларында да куллана алырлар, дип уйлыйм.

Минем уйлавымча, күп кенә укытучылар текстлар белән эшләүгә үз карашларын үзгәрттеләр, текстларны һәм биремнәрне дөрес сайларга өйрәнделәр, алар укучыларда белемнәрне үстерүгә ярдәм итәчәк, аларны практикада, тормышта куллана алачак.

Хәзер мин бу эшнең бездә шул кадәр сыйфатлы һәм яхшырак башкарылуын аңлыйм.

Без күпчелек дәрәҗәдә берьяклы эшләдек: текстны укып, сөйләргә, гади сорауларга җавап бирергә. Хәзер мин филологларның гына түгел, башка коллегаларының да укучыларда функциональ грамоталылыкны үстерергә тиешлеген аңлыйм.

Хәзерге вакытта Россиядә финанс секторы  икътисадның иң тиз үсүче тармакларыннан берсен тәшкил итә.

Яңа икътисадый фикерләүне формалаштыру - мәктәпнең иң мөһим бурычы.

Шуны истә тотарга кирәк, бүгенге балалар-булачак финанс базарында катнашучылар, салым түләүчеләр, вкладчылар һәм заемчылар.

Менә ни өчен укыту финанс грамоталылыгын иртә яшьтә башларга кирәк. Төп финанс төшенчәләрен белү һәм аларны практикада куллана белү  кешегә грамоталы идарә итү, үз акчалата чаралары кулланырга ярдәм итә.

Шулай итеп, җәмгыять белеме дәресләрендә финанс грамоталылыгын формалаштыру өчен «икътисад» блогы буенча темаларны өйрәнүдә практик әһәмияткә ия булуны өстәргә һәм икътисадый бурычларны актив кулланырга кирәк.

Мәсьәләләрдә гаилә бюджетын төзү һәм исәпләү кебек мөһим темалар каралырга тиеш; банкларда һәм башка структураларда акчалата операцияләр; алыш-бирешләр белән бәйле куркыныч акчалата бүләкләр; финанс хезмәтләре өчен җаваплы органнар булу; кредит һәм депозитларның нечкәлекләре; акча агымнары белән идарә итү, банкларның агрессив сәясәте; актив һәм пассив керем һәм чыгымнар; иминиятләштерү һәм пенсия түләү; пластик карталар булу һәм аларны куркынычсыз куллану һ. б.

Уку процессында укучыларны әзер белемнәрне җиткерүгә юнәлдерелгән актив укыту формалары кулланырга мөмкин, аларны истә калдырырга, тыңлаучыга җиткерергә.

Укучыларның финанс грамоталылыгын формалаштыру ысуллары булып шәхси - эшчәнлек, интегратив, практик юнәлешле, компетентлы, субъектив, контекстлы тора.

Интеграцион метод эшкуарлык җәмәгатьчелеге, иҗтимагый оешмалар, 28 банк системасы, массакүләм мәгълүмат чаралары, ата-аналар җәмәгатьчелеге вәкилләренең укучыларның финанс грамоталылыгы күнекмәләрен формалаштыруда катнашуын күз алдында тота.

Практик юнәлешле алым мөһим мәсьәләләрне һәм килеп туган проблемаларны хәл иткәндә тәҗрибәне формалаштыруны һәм куллануны күз алдында тота, финанс белемнәре һәм җәмгыятьнең көндәлек тормышы арасындагы элемтәләрне ача.

Компетентлы караш реаль тормыш һәм уку процессын интеграцияләүгә юнәлдерелгән. Башка фән өлкәләрендә белем һәм эшчәнлек алымнарын куллану өчен нигез булып тора.

Субъектив якын килү укучыларның шәхси үсеше өчен шартлар тудыруны, аларның активлыгын һәм мөстәкыйльлеген күрсәтүне, тормышыңны һәм белемеңне практик үзгәртеп коруга һәм камилләштерүгә әверелдерүне күздә тота.

Контекстлы якын килү белем бирү процессының реаль тормыш белән якынаюын тәэмин итә, финанс контекстын Башка фән өлкәләреннән белем, осталык һәм күнекмәләрне куллану өчен эчтәлекле нигез буларак кулланырга өйрәтә.

     Мәктәпнең төп бурычы - даими үзгәреп торучы дөньяда уңышлы булырга сәләтле баланы әзерләргә омтылу.