"С.Торайғыров-қазақ поэзиясының аққан жұлдызы" факультативтік бағдарламаға арналған жұмыс дәптері

Авторлық бағдарлама

А.Мусафирова, Д.Дүйсенбаева

Көктөбе жалпы орта білім беретін мектеп.

Павлодар облысы, Май ауданы, Көктөбе ауылы

    Байланыс телефоны: 87057315149

«Сұлтанмахмұт  Торайғыров – қазақ поэзиясының

аққан жұлдызы» факультативке арналған жұмыс дәптері

1-сабақ

Өмірі

Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылы 28 қазанда (ескі стильмен 15 қазан) қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Ш.Уәлиханов  ауданында дүниеге келген. «Сұлтанмахмұтқа Торайғыр төртінші ата, солай бола тұрса да, Сұлтанмахмұт өзінің фамилиясына  Торайғырды таңдап алған. Әкесі Шоқпыт (1856-1930, шын аты Әбубәкір) бірбеткей бола тұрса да, арабша хат танитын, кедей адам болған. Шешесі Зүплен өте, ақылды, тәрбиелі, әдепті, ауыл арасының өсек-аяңына араласпайтын биязы жан екен. Тұңғышы Сұлтанмахмұтты еркелетіп Мақыш, Мақашжан атапты. Екі жас кіші інісі Бәшен (Байқоңыр) дүниеге келген соң көп ұзамай шешесі Зүплен қайтыс болып, қаршадай балалар жетімдік қармағына ілінеді. Әжесі Монтайдың тәрбиесінде өскен Сұлтанмахмұтты көз көрген үлкендер «өгіз бұзаулап жатыр десе де сенетін аңқау, момын, сүйкімді еді деп еске алады. Шоқпыт балаларына үйде өзі оқытып хат танытады. Бұдан соң Сұлтанмахмұт бірнеше молданың алдын көреді. Көптеген ұстаздарының ішінен Сұлтанмахмұт өмірінде ерекше із қалдырған – Мұқан мен Нұрғали. Басқа молдалар Сұлтанмахмұттың өлеңмен әусетігін бетіне салық етіп, тыйым салуға тырысса, Мұқан бұл жайға өзгеше қарайды. Ақын шәкіртінің лең жазуын құптап, батасын береді. Нұрғали Сұлтанмахмұттың ақындығын, алғырлығын, ғылым-білімге құштарлығын танып, Троицк сияқты қалаға барып оқуға кеңес береді, туған-туысқандарына оның әрі қарай оқуын жалғастыруына көмектесу жағын үнемі ескертіп отырады. Троицк қаласында «Медресе Рахманкули» медресесінде білім алады. Тұңғыш өлеңі «Секілді өмір қысқа, жарты тұтам». Романдары: «Қамар сұлу», «Кім жазықты?». Поэмалары: «Таныстыру»(1917-18), «Адасқан өмір»(1918), «Кедей»(1919), «Айтыс».

         Туған жылы                 Ата-анасы                       білім алуы

 

Сұлтанмахмұт

 

Романдары                    Поэмалары               Өлеңдері

2-сабақ

Сұлтанмахмұттың әншілік өнері болған

Сұлтанмахмұт өлеңді жазып та, әрі қолма-қол шығаратын суырып салма ақын да болыпты. Ол тек қана классикалық ақын ғана емес әнші-ақын екен. Әбубәкірұлы өзі шығарған өлең-жырларын домбыраға қосып, әнмен айтатын болған. Торайғыров Троицк шаһарында медреседе ақын, әрі «Айқап» журналында қызмет атқарып жүргенде, сондағы музыканттардан сырнай (гармонь), скрипка тартуды үйренген. Ауылында өз ұстазы Мұқан Машанұлы ақыннан сыбызғы, домбыра тартуды үйреніпті. Сөйтіп, Сұлтанмахмұт бесаспап музыкант, әрі ірі ән орындаушы болыпты. Торайғыровтың ірі әнші-ақын екенін кезінде Майра Уәлиқызы да жоғары бағалап, оны қатты қадірлеген екен. Сұлтанмахмұттың ән шығарғанын бала кездерінде көрген адамдар Павлодар облысында әлі де кездеседі. Сұлтанмахмұттың Шығыс Қазақстан облысының Қатонқарағай ауданындағы Шыңғыстайда болған кезінде «Бағилаға» деген ән шығарғаны мәлім. Бірақ ол біздің кезеңге келіп жетпеген. Ән Бағила Әбдікәрімқызына арналған екен. Оны сол өңірдегі Қанафия Қырықбайұлы, Сұлтания Ғайсаұлы ақсақалдардан естіген едік. Сұлтанмахмұт ақынның баспа бетін көрмеген, яғни оның бұрын-соңды жарық көрген жинақтарына енбей қалған өлеңдері ел ішінде әлі де кездесіп қалады.  Атап айтқанда, «Кезек келер», «Құрбыма», «Сағындым сені, Баянтау», «Мұңлы Зейнеп» деген бұрын еш жерде жарық көрмеген өлеңдері. Бұл өлеңдер әнмен айтылған. Әбубәкірұлы әнші-ақынның жарық көрмей, тек әншілердің орындауымен ел ішіне кең тараған өлеңдерінің бірі – «Мұңлы Зейнеп». «Мұңлы Зейнеп» өлеңін Сұлтанмахмұт 1916 жылы күзде тарбағатай өлкесінде Орта жүз қаракерей найманның байжігіт руының Мамытек атасына жататын Құрбан қажы ауылындағы шағын медреседе ұстаз болып, бала оқытып жүргенде шығарған екен.

  (Қаратай Биғожин, халық ауыз әдебиетін зерттеуші. «Мәдениет» журналы. 1992 ж., желтоқсан)

3-сабақ

Мұхтар Әуезов (1897-1961)

«Сен сияқты сарала түйме таққан төренің қазақ елін алғаш сатқаны бұл емес»

           Сұлтанмахмұт 1916 жылы Қатонқарағай жағынан қайтып, Томскіге оқуға кетерде біраз уақыт Семейде тұрды. Осы орайда Семейде қазақ оқығандарының бір жиналысы болып, онда июнь жарлығы туралы мәселе қаралды. Жиналыста кейін Алашорда басшыларының бірі болған Халел Ғаббасов «Қазақ» газеті сілтеген бағыт бойынша: «Патшаның жарлығына қарсы болмау керек, майданға жігіт беру керек», - деді. Сұлтанмахмұт шығып, Халелге қарсы сөйледі: «Майданға жігіт бермеу керек. Ел көтерілгелі отыр, сендер кейін тартпаңдар». Сонда Халел Сұлтанмахмұтқа қатты кейіді, ұрысып тастады. Сұлтанмахмұт тұрып: «Сен сияқты сарала түйме таққан төренің қазақ елін алғаш сатқаны бұл емес. Бұрынғыны аз деп, сен тағы сатқалы отырсың ғой!» - деді.

«Оқудағы мақсат не?»  өлеңі

1.                 Өлеңді  мұқият және зер салып оқып шығыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді әдеби талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:______________________________________________________

Жанры:_________________________________________________________

Тақырыбы:______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:__________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:______________________________________________________

3.                 Кестені толтырыңыз.

Теңеу	Метафора

4.     Сіздің оқудағы мақсатыңыз:

 

                                           Оқудағы мақсатым

 

5.     Оқу, білім туралы мақал-мәтелдер сайысын ұйымдастырыңыз.

4-сабақ

«Оқу» өлеңі

1.                 Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

3.                 Әдеби тегі:_________________________________________________

Жанры:_________________________________________________________

Тақырыбы:______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:__________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:______________________________________________________

Проблематика:___________________________________________________

________________________________________________________________

Заман-қоғам сипаты:______________________________________________

________________________________________________________________

Тартыс (конфликт):_______________________________________________

Лирикалық қаһарман:______________________________________________

Ішкі дүниесі,  болмысы:____________________________________________

________________________________________________________________

Эмоция, лиризм:__________________________________________________

________________________________________________________________

Пафос:__________________________________________________________

________________________________________________________________

Автор позициясы:________________________________________________

________________________________________________________________

Соны ой түйіндері:________________________________________________

________________________________________________________________

Троп пен фигуралар:______________________________________________

________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіндік сөз қолданысы (стилі):______________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Көзқарасты қалыптастыру дағды құндылығы:_________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тәрбиелік мәні:___________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Оқырман позициясы:______________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5-сабақ

«Жұмасына екі ғана «обед» етем (ет татамын), құр шай мен нан. Киім алғаным жоқ. «Кинематограф», вечерлерге бір мәртебе болсын барғаным жоқ. Күні-түні айналдырғаным ала қағаздың беті, - деп жазды ақын бір досына, - әкем малын менен не аясын?Бірақ, ел болып қорқып, атты алады, малды талайды деп қалаға қатынаспай жатыр ғой деп ойлаймын... Халім осы. Сонда да қайғырмаймын. Бір тиыным қалғанша оқимын. Сонан соң, тұрмыс қандай жүк салса да көтерем, бірақ көңілім оқуда болмақ...». 

«Оқып жүрген жастарға» өлеңі

1.     Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқыңыз.

2.     Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.        

Әдеби тегі:____________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________Тақырыбы:_______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:___________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

Проблематика:___________________________________________________

________________________________________________________________

Заман-қоғам сипаты:______________________________________________

________________________________________________________________

Тартыс (конфликт):_______________________________________________

Лирикалық қаһарман:_____________________________________________

Ішкі дүниесі,  болмысы:____________________________________________

________________________________________________________________

Эмоция, лиризм:__________________________________________________

________________________________________________________________

Пафос:__________________________________________________________

________________________________________________________________

Автор позициясы:_________________________________________________

________________________________________________________________

Соны ой түйіндері:________________________________________________

________________________________________________________________

Троп пен фигуралар:______________________________________________

________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіндік сөз қолданысы (стилі):______________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Көзқарасты қалыптастыру дағды құндылығы:_________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тәрбиелік мәні:___________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Оқырман позициясы:______________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6-сабақ

«Ендігі беталыс» өлеңі

1.     Өлеңді түсініп  оқыңыз.

2.     Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:___________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

3.     Өлеңнің лирикалық қаһарманы кім?_________________________________

________________________________________________________________

4.     Ақынның оптимист ақын екендігін танытатын жолдарды табыңыз_______

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

5.     Өлеңнің ішінен дерексізді заттандыруды табыңыз_____________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.     Жақсылық нышанын білдіретін сөз қолданысын табыңыз:

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________

7-сабақ

Серік Қирабаев 

Филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі:

         «Әр түрлі ақынның тағдыры әр түрлі жағдайда қалыптасады.  Тұқымы қолайлы топыраққа түсіп, оңай өнім беретін де, талмай ізденіп, қиыншылықпен алыса жүріп шындық жолын табатын да ақындар болады. Сөйте жүріп олар өз тағдырын өзі жасайды. Сұлтанмахмұт – осы соңғы жолмен жүрген ақын. Ол өз өмірін өзі, өз өлеңімен жасады. Ақынның шығармашылық жолын қадағалай қарап, өлеңдерінің жазылу ізімен жүрсеңіз, бұған көзіңіз әбден жетеді. Сұлтанмахмұт көрген өмір азабы, жоқшылық, жас таланттың соған қарамай ізденіп шарқ ұру іздері – бәрі оның шығармаларында сайрап жатыр...

...Өмір бойы халқы көрген азап пен надандық, қазақи қыңыр мінездер ашындырған оның «Шындықтың ауылын іздеуге» бел шешіп кірісуі де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстың тілін, ғылымын үйренуді мақсұт тұтады».

 «Кедейлік» өлеңі

1.     Өлеңді оқыңыз.

2.     Тақырыбы:____________________________________________________

Идеясы:_____________________________________________________________________________________________________________________

3.     Дерексізді заттандыруды табыңыз__________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.     Эпитет:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.     Кестені пайымдап, ой таразысына салып толтырыңыз.

«Кедейлік» дегенді ауыспалы және тура мағынада түсіндіріп бер.

	Тура мағынада	Ауыспалы мағынада
1
2
3
4
5
6
Құтылу жолы

8-сабақ

«Жақсылық көрсем өзімнен» өлеңі

1.                 Өлеңді түсініп оқыңыз.

2.                 Ақынның өмірлік ұстанымы қандай?____________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 Өлең не жайлы?_____________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

4.                 «Теңгерер соңыра» - деген сөз

Тек жұбатқан бір айла,-

деген жолдарды таратып айтыңыз.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9-сабақ

«Арманым» өлеңі

1.                 Өлеңді мәнерлеп, түсініп оқыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

 Идеясы:_________________________________________________________

 Бунақ:__________________________________________________________

 Буын:___________________________________________________________

 Ұйқас түрі:______________________________________________________

3.                 Топтастырыңыз.

 

                                                   Ақын арманы

 

4.      Өлең ішінен фразеологизмдерді табыңыз. _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.     Сенің арманың не?

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10-сабақ

«Ағайынның азғандығы» өлеңі

1.                 Өлеңді мұқият және зейін қойып оқып шығыңыз.

2.                 «Өмірде неше түлі уды іштім», - деген тармағындағы «у ішу» дегенді қалай түсінесіз. Таратып түсіндіріңіз.

3.                 Деталь –

Өлеңнен детальді табыңыз.________________________________________

________________________________________________________________

4.                 Астарлау (метафора)_________________________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.                 Дерексізді жандандыру_______________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.                 Ұлттық өрнек_______________________________________________

________________________________________________________________

11-сабақ

«Анау-мынау» өлеңі

1.                 Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:_________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

 Идеясы:_________________________________________________________

 Бунақ:__________________________________________________________

 Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

Проблематика:___________________________________________________

________________________________________________________________

Заман-қоғам сипаты:______________________________________________

________________________________________________________________

Тартыс (конфликт):_______________________________________________

Лирикалық қаһарман:______________________________________________

Ішкі дүниесі,  болмысы:____________________________________________

________________________________________________________________

Эмоция, лиризм:__________________________________________________

________________________________________________________________

Пафос:__________________________________________________________

________________________________________________________________

Автор позициясы:_________________________________________________

________________________________________________________________

Соны ой түйіндері:________________________________________________

________________________________________________________________

Троп пен фигуралар:______________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіндік сөз қолданысы (стилі):______________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Көзқарасты қалыптастыру дағды құндылығы:_________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тәрбиелік мәні:___________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Оқырман позициясы:______________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

12-сабақ

«Қос үй» өлеңі

1.     Өлеңді оқыңыз.

2.     Өлеңге әдеби сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:___________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:______________________________________________________

Эпитет__________________________________________________________________________________________________________________________

Метафора________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 Мәтіннен фразеологизмді табыңыз.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.                 «Еңбегін момын елдің күшпен талап,

У үшін алған шығар елге сепкен» - деген жолды таратып айтыңыз.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13-сабақ

«Айт» өлеңі

1.     Өлеңді түсініп оқыңыз.

2.     Ақын өлеңін С.Сейфуллиннің «Айт» өлеңімен салыстырыңыз.

С.Торайғыров «Айт» өлеңі	Ұқсастығы	С.Сейфуллин  «Айт» өлеңі

3.     Мұсылман айт мерекесі туралы не білесің?_____________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

4.     Айттың  түрлері

5.     Айтты қай халықтар мерекелейді?______________________________

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

14-сабақ

«Тұрмысқа» өлеңі

1.     Негізгі ой:________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.     Өлеңді қара сөзбен талдаңыз. ________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.     Кестені толтырыңыз.

Метафора	Дамыту, әсірелеу	Тұрақты тіркес	Дерексізді заттандыру

15-сабақ

«Кеше түндегі түс, бүгінгі іс» өлеңі

	Троптың түрлері	Өлең жолдарынан үзінді
1	түс, рең, ажарлығы
2	Пішін ерекшелігі
3	Тіршілік салтанаты
4	Дыбыс сипаты
5	Бейбітшілік көрінісі
6	Жұмсақтық, майдалық сипаты
7	Қимыл-әрекет
8	Көптік белгі
9	Көріктеуіш
1	Теңеу
0	Ауыстыру (метафора)
11	Алмастыру (метонимия)
12	Кейіптеу
13	Дерексізді деректендіру
14	Жандандыру
15	Символ
16	Шарттылық
17	Ұлттық өрнек
18	Нақтылық
19	Қарабайыр сөз
20	Әсірелеу (гипербола)
21	Сарказм, ирония
22	Синекдоха

16-сабақ

«Бір балуанға қарап» өлеңі

1.                 Өлеңнің тақырыбы:________________________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________

2.                 Алдыңа қойған мақсатыңа жету үшін не істейсің?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

17-сабақ

«Дүние» өлеңі

1.     Өлеңді оқыңыз.

2.     Өлеңге әдеби сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:___________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

Эпитет__________________________________________________________________________________________________________________________

Метафора_____________________________________________________________________________________________________________________

Теңеу________________________________________________________________________________________________________________________

18-сабақ

«Жас жүрек» өлеңі

1.                 Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

 Идеясы:_________________________________________________________

 Бунақ:__________________________________________________________

 Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

Проблематика:___________________________________________________

________________________________________________________________

Заман-қоғам сипаты:______________________________________________

________________________________________________________________

Тартыс (конфликт):_______________________________________________

Лирикалық қаһарман:______________________________________________

Ішкі дүниесі,  болмысы:____________________________________________

________________________________________________________________

Эмоция, лиризм:__________________________________________________

________________________________________________________________

Пафос:__________________________________________________________

________________________________________________________________

Автор позициясы:_________________________________________________

________________________________________________________________

Соны ой түйіндері:________________________________________________

________________________________________________________________

Троп пен фигуралар:______________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіндік сөз қолданысы (стилі):______________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Көзқарасты қалыптастыру дағды құндылығы:_________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тәрбиелік мәні:___________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Оқырман позициясы:______________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

19-сабақ

«Алаш ұраны» өлеңі

1.                 Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:______________________________________________________

Жанры:_________________________________________________________

Тақырыбы:______________________________________________________

 Идеясы:________________________________________________________

 Бунақ:__________________________________________________________

 Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

Проблематика:___________________________________________________

________________________________________________________________

Заман-қоғам сипаты:______________________________________________

________________________________________________________________

Тартыс (конфликт):_______________________________________________

Лирикалық қаһарман:______________________________________________

Ішкі дүниесі,  болмысы:____________________________________________

________________________________________________________________

Эмоция, лиризм:__________________________________________________

________________________________________________________________

Пафос:__________________________________________________________

________________________________________________________________

Автор позициясы:_________________________________________________

________________________________________________________________

Соны ой түйіндері:________________________________________________

________________________________________________________________

Троп пен фигуралар:______________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіндік сөз қолданысы (стилі):______________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Көзқарасты қалыптастыру дағды құндылығы:_________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тәрбиелік мәні:___________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Оқырман позициясы:______________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

20-сабақ

 «Туған еліме» өлеңі

1.     Өлеңді оқыңыз.

2.     Өлеңге әдеби сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

Идеясы:_________________________________________________________

Бунақ:___________________________________________________________

Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

3.                 «Баянауылдың сұлу табиғаты ақынға әсер етті» деп ойлайсыңдар ма?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.     «Ауылымның табиғаты» атты өлең шығару.

21-сабақ

«Біреу бай, біреу жарлы» өлеңі

1.                 Өлеңді түсініп, мәнерлеп оқыңыз.

2.                 Өлеңге сатылай кешенді талдау жасаңыз.

Әдеби тегі:_______________________________________________________

Жанры:__________________________________________________________

Тақырыбы:_______________________________________________________

 Идеясы:_________________________________________________________

 Бунақ:__________________________________________________________

 Буын:___________________________________________________________

Ұйқас түрі:_______________________________________________________

Проблематика:___________________________________________________

________________________________________________________________

Заман-қоғам сипаты:______________________________________________

________________________________________________________________

Тартыс (конфликт):_______________________________________________

Лирикалық қаһарман:______________________________________________

Ішкі дүниесі,  болмысы:____________________________________________

________________________________________________________________

Эмоция, лиризм:__________________________________________________

________________________________________________________________

Пафос:__________________________________________________________

________________________________________________________________

Автор позициясы:_________________________________________________

________________________________________________________________

Соны ой түйіндері:________________________________________________

________________________________________________________________

Троп пен фигуралар:______________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіндік сөз қолданысы (стилі):______________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Көзқарасты қалыптастыру дағды құндылығы:_________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Тәрбиелік мәні:___________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Оқырман позициясы:______________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 «Ар-ұждан» тақырыбында ой толғау.

22-сабақ

ІІ Әңгіме

«Зарландым»

І Қазақ балаларының үш түрлі жолда болатынын жіктеп жазыңыз:

1.                 ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.                 ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

II. “... бізге жолыққан апаттың түсі суық, рақымы жоқ, ыңғайы тым жамандау, ақыры қорқыныштырақ көріне береді. Құрметті білім, өнер иесі, жаны бір, қаны бір туысқандарым! ...кемшілік, қоршылықта болып, қараңғылықтан шыға алмайтындығымыздың себептерін көрсетіп, сандалып тұрғанда, тым болмаса қапымызды шығарып зарланып қалайық та!».

Мұндағы «қараңғылық» деген сөздің мән-мағынасы айрықшалығын анықта.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

23-сабақ

ІІІ Поэма

«Адасқан өмір»

1.                 Пэма неше бөлімнен тұрады:

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.                 Шығарманың лирикалық қаһарманы кім?

_______________________________________________________

3.                 Шығармада қандай ой толғамдар мен философиялық  түйіндер жасайды?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.                 Ақынның ойынша өмір мәні не?

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

24-сабақ

«Кедей»

1.                 Шығарманың тақырыбы:______________________________

_______________________________________________________________________________________________________________

2.                 Салыстырма тәсіл қалай қолданылған

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 Лирикалық кейіпкердің бойындағы отты жігерді, қайсар мінезді дәлелдеңдер:

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.                 Поэма соңындағы лирикалық кейіпкер байламы:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________­______________

25-сабақ

Поэманың көркемдік ерекшелігі

1.                 Эпитет

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.                 Шарттылық________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 Ұлттық өрнек________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.                 Көптік ұғым_________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.                 Кейіптеу___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6.                 Метонимия_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

26-сабақ

Кейіпкерлерге мінездеме беру.

 

                                                  Бай бейнесі

 

27-сабақ

ІҮ Романдары

«Таныстыру»

1.                 Бұл шығарманы жазудағы мақсаты:_____________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________

2.                 Поэманың ерекшелігі неде?___________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.       Кестені толтыр (поэма бойынша)

Қазақ халқының тұлғалы азаматтарының аты	елге еткен еңбектері

4.       Халық ағарту саласында қазақ қыздарынан алғаш шыққан кім?

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

28-сабақ

«Кім жазықты»

1.                 Шығарманы мазмұндау.

2.                 Зер салып түсініп оқыңыз.

         1917 жылға дейінгі романдар арасында әлеуметтік мәселені терең қозғаған, көркем мазмұн деңгейіне көтерген шығарма – С.Торайғыровтың «Кім жазықты?» романы екені сөзсіз. Романда Әжібай характерінің қалыптасу жолы суреттеледі. Әжібайдың бала жасынан бастап баласы үйленер шаққа дейінгі өмір жолы, әрекеті, ой-мақсаты бірде қысқа баяндалса, бірде жайыла суреттеледі. Әжібай өскен орта көріністерімен қатар, қазақы тәрбие психологиясы көрсетіледі.

3.                 Сатылай кешенді әдеби талдау жүргізу.

Әдеби тегі:_____________________________________________________

Жанры:______________________________________________________

Тақырыбы:____________________________________________________

_____________________________________________________________

Идеясы:______________________________________________________________________________________________________________________

Шығарманың басталуы (экспозиция):______________________________

_____________________________________________________________

Байланыс:____________________________________________________________________________________________________________________

Даму:________________________________________________________________________________________________________________________

Шарықтау шегі:_______________________________________________

_____________________________________________________________

Шиеленіс:____________________________________________________________________________________________________________________

Шешімі:_________________________________________________________________________________________________________________________

29-сабақ

1.     Сұрақтарға шығармадан үзінді келтіре отырып жауап бер.

Әжібайдың бағып-қағусыз өскенін қайдан байқадың?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Өзіне атастырылған Жәмиланы Әжібайдың сүймейтінін қайдан көрдік?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Әжібайды қатыгездікке бағыттаушылар әрекетін кім тауып дәлелдейді?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Әжібайдың көрсе қызарлықты, жеңіл жүрісті әдет  еткені қай жолдарда берілген?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Әжібай оспадарлығына тек сол өзі кінәлі ме, әйелдері тарапынан да ағаттықтар бар ма?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Аппақайға ұнау үшін не істеді Әжібай?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Әжібайдың Аппақайды ұнатқанын танытатын детальді кім тауып келтіреді?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Әжібай Жәмиланы қалай жазалайды?

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Сүйгеніне үйленуге әкесінен рұқсат алғанда Әжібай неге үйленбейді? 

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

30-сабақ

Мінездеме беру, жинақтау

Ата салтын, қазақы тір-лік, шаруашылық қаты-насты берік ұстаған әкесі Тасболаттың құрбаны

 

2. Зерек, өткір Әжібайды өзгертетін не?

3. Әжуаға юмор қосылған тұстарды көрсет.

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4.   «Әжібай қылығындай» істер тәрбиеге байланысты ма, әлде баланың өзіне ме? Өз ойыңды жаз.

Тәрбиеге байланысты	Баланың өзіне байланысы

5.     Осындай жағдай қоғамда болмау үшін не істеу керек. Пікірталас ұйымдастырыңдар.

31-сабақ

«Айтыс»

1. Түсініп, зер салып оқыңыз.

С.Торайғыровтың өмірінің соңына қарай жазған, аяқталмай қалған шығармасының бірі – «Айтыс» поэмасы. Ақынның өз заманында айтқан өткір пікірлері кеңестік тұстағы идеологияға сай келе бермегені анық. Өйткені поэма ақын қаламынан 1919-1920 жылдары туып, 1922 жылғы «Адасқан өмір» мен 1933 жылғы «Толық жинақта» жарияланса, одан кейін ұзақ жылдар бойы баспа бетін көрген жоқ.

Қашанда жаңалыққа жаны құмар, өз шеберлігін сынақтан өткізуден тайсалмайтын, үнемі ізденіс үстінде жүретін Сұлтанмахмұт «Айтыс» поэмасын жазуға  өзгеше тәсіл іздеген тәрізді. Көкейдегі көрікті ой көкірекке қону үшін ел әдебиетінде ежелден келе жатқан сан ғасырлық дәстүрі бар айтыс үлгісінен өрнек тартқан. Сөйтіп, дала ақыны мен қала ақынының айтысы арқылы өз ұлтының болмысындағы жақсылықты дәріптеп, жамандықты сынап, елді ертеңге жеткізер жақсы дәстүрді, озық үлгіні өнеге тұтуға шақырды.

Поэмада көрініс тапқан екі ақынның көздеген мақсаты айқын. Ол – ел қамы, ұлт қамы, қазақ қамы. Оған әрқайсысы өз көзқарасы тұрғысынан келеді.  

2.                 Поэмада көтерілген мәселе:

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.                 Поэмада дала ақынының сөзі өтімділеу ме, әлде қала ақынынікі ме?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

32-сабақ

«Қамар сұлу» романы

1.     Мазмұндау

2.     Әдеби сатылай кешенді талдау.

Әдеби тегі:____________________________________________________

_____________________________________________________________

Жанры: ______________________________________________________

_____________________________________________________________

Тақырыбы:___________________________________________________

Идеясы:______________________________________________________________________________________________________________________

Кейіпкерлері:__________________________________________________________________________________________________________________

Шығарманың басталуы (экспозиция):______________________________

_____________________________________________________________________________________________________________________________

Байланыс:____________________________________________________________________________________________________________________

Даму:________________________________________________________________________________________________________________________

Шиеленіс:_____________________________________________________________________________________________________________________

Шарықтау шегі:________________________________________________

_____________________________________________________________

Шешімі:______________________________________________________________________________________________________________________

33-сабақ

Кейіпкерлерге мінездеме

кейіпкерлер	мінезі	іс әрекеті
Қамар
Ахмет
Омар
Хасен
Жорға Нұрым

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.     Торайғыров  С. Дүние дөңгелегі айналады. – Халықаралық Абай клубы, 2009.

2.     Торайғыров С. Сарыарқаның жаңбыры. – Алматы «Жазушы», 1987.

3.     Кенжебаев Б. Асау жүрек. – Алматы «Рауан», 1995.

4.     Торайғыров С. Қамар сұлу. – Алматы «Атамұра», 2002.

5.     Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар, 2007.

6.      Мәшһүр-Жүсіп Қ. Мектепте қазақ әдебиетін оқыту. – Павлодар,2003.

7.     Сұлтанмахмұт Торайғыров. // «Аңыз адам», №6 – (66), наурыз, 2013.