«Тарихтики ақ дағлар» (лашманлиқ вақиәсиниң 100 жиллиғиға даир синиптин ташқири иш)

«Тарихтики     ақ    дағлар»

(лашманлиқ вақиәсиниң 100 жиллиғиға даир синиптин ташқири иш)

1.                  Елип барғучи:( лашманлиқ вақиәси тоғрилиқ доклад)

2.                  Лашманлиқ батурлирини тонуштуруш (слайд)

3.                  1-көрүнүш: М.Һәмраевниң «Еғир күнләрдә» повестидин көрүнүш

4.                  Лашманлиқ қошақлиридин үзүндиләр «Батурлар бизниң хатиримиздә»

5.                  Шеир оқуш: Рабийәм «Тохнияз бовамға»; Ранәгүл «                     »

6.                  2-көрүнүш: лашманлиқниң зәрдави

7.                  Хуласиләш.

1.                  Доклад

(1-слайд) Әссаламу әләйкүм, һөрмәтлик устазлар вә оқуғучилар!

Бүгүн биз тарихимиздики унтулмас пажиә, 1916-жилдики Қазақстандики миллий-азатлиқ қозғилиңиниң келип чиқиши һарписидики Лашманлиқ вақиәси тоғрилиқ гәп қилмақчимиз. Хәлқимиз жүригидә дағ қалдурған бу пажиәниң йүз бәргинигәбийил топ тоғра йүз жил толуватиду. Мана шу сәвәптинму, бизниң бүгүнки беғәм һаятимиз үчүн женини қурбан қилған қәһриманлиримизни әскә елип өтүшни тоғра көрүватимиз.

(2-слайд) Қазақстан өз мустәқиллигигә егә болған ушбу күнләргә еришиш үчүн узун жиллиқ еғир күнләрни, қанлиқ жәңләрни, қаттиқ ачарчилиқларни , чәт әлбасқунчилириниң һужумлирини, ички бай-болус, манапларниң езишлирини баштин кәчүрди. Өз миллий азатлиғи үчүн һәр хил чоң-кичик күрәшләрни елип барди. 

(3-слайд) Ташқи күчләрниң басқунчилиғидин сақлиниш мәхситидә Россиягә қошулушни нийәт қилип, 1731-жили өзлириниң әркин хаһишиға асасән Қазақ ханлиғини өзлиригә қошуп алғини тоғрисида Әбилхайир ханға ярлиқнамә тапшуриду. Мана шу күндин башлап, қазақ хәлқиниң бешиға  яхшиму, яманму, хошаллиқ вә қайғуму новәтләп келишкә башлиди.

(4-слайд) 1914-жили Россия 1-жаһан урушиға тартилиду, һәр қачанқидәк маддий чиқимларниң орнини йепиш үчүн аддий хәлиқниң селиғини көпәйтиду.Ман шундақ бир еғир шараитта падишаниң 1916-жил 25-июньдики пәрмани , отниң үстигә яғ қуйғандәк бирдин хәлиқниң миллий-азатлиқ қозғилиңиға айлинип кетиду. Пәрман бойичә Оттура Азия вә Қазақстандики йәрлик хәлиқләрниң арқа сәптә ишләш үчүн адәм жиғиш тоғрилиқ пәрмани әмгәкчиләр арисида узундин бери йошурунуп келиватқан наразилиқлири сиртқа чиқип, хәлиқ күрәшкә көтирилиду.

(5-слайд) Арқа сәпкә адәм елишни һәрбий күч астида тизимлашқа башлайду. Бу тизимға пәқәт кәмбәғәлләрниң балилирила киргүзүлүп, бай-манапларниң, қази-болус, әмәлдарлар балилириниң кирмәй қелиши аддий хәлиқниң ғәзивини күчәйтиду. Қозғилаң мәғлубийәт билән аяқлишиду. Лекин бу көтирилиш хәлиққә көп савақ бериду.   

Қазақстан билән Оттура Азия хәлиқлири охшаш, уйғур хәлқиму падиша пәрманиға қарши туруп, бринчидин, өз миллий әзгүчилиригә қарши турса, иккинчидин, падиша һөкүмитигә, рус әмәлдарлириға қарши турди.

Лашманлиқ батурлирини тонуштуруш:

 (6-слайд)

(слайдларни көрситиш)

1916-жилқи қозғилаң башқа милләтләр билән қатар уйғур хәлқиниму, уйғур жутлириниму вәйранчилиққа салди. Уйғурлар қоюқ орунлашқан жутлардин Яркәнт, Қорам, Ғалжат, Ақсу, Ават йезилиридин чиққан қәһриманлар өз һоқуқини, әркинлигини қоғдаш үчүн женини қурван қилишқа барди. Уларниң исмини унтимай, һемишәм әстә сақлишимиз керәк.

(7-слайд)

Мана шу уйғур-қазақ қозғилаңчиларниң һөрмитигә 1991-жили Уйғур наһийәсиниң мәркизи Чонжа йезисида чоң ядикарлиқ орнитилди. Бу тахтида төвәндики 12 қәһриманниң исимлири йезилған:

(8-слайд)

1.Тохнияз Ғожамнияз оғли

2.Зия Исламбақиев

3. Жәрулла Сасиқов

4. Әлахун Сасиқов

5.Керимахун Адилов

6. Муса Һезизов

7. Аюп Абдуллаев

8. Елака Йәһияров

9. Әлә Йәһияров

10. Тохнияз Аманниязов

11.Әбдихалиқ Байсүгиров

12.Серикбай Қанай

(9-слайд)

Лашманлиққа пәқәт кәмбәғәлләрниң балилирини елишиға аддий хәлиқ қарши чиқиду. Лашмашлиққа бериштин баш тартқанУйғур наһийәсидики  адәмләрни «Қайқа» давани үстидә Ақ падишаниң әскәрлири өлтүрүветиду. Қорам йезисидин палта, арилар билән қозғилаң көтәргән 68 кишиниң 48ини түрмиләргә ташлап, жазалайду.Бу чоң қозғилаңлар Қазақстанниң бәзи булуңлирида стихиялик болғини үчүн мәғлубийәткә учрайду. Лекин бу 1917-жилдики улуқ Октябрь инқилавини елип келиштики башламчи қоғилаңлар болғини талашсиз.

(10-СЛАЙД)

1-көрүнүш: М.Һәмраевниң «Еғир күнләрдә» повестидин көрүнүш

Уйғур әдәбиятида 1916-жил вақиәсигә  бағлиқ шу дәвирдә яшиған аддий кишиләр тәрипидин  көплигән тарихий қошақлар барлиққа кәлгән. Хәлиқ қошақлирини өзиниң характериға қарап мундақ 3 түргә бөлиду:

1. Хәлиқниң падиша пәрманиға  қарши ейтқан қошақлири;

2. Лашманлиқтики һаят вә салам хәт тәхлиттики қошақлар;

3. Әл-жути билән хошлишиш қошақлири.

 1916-жил вақиәлиригә бағлиқ чиққан қошақлар уйғур әдәбиятиға йеңи мавзу киргизипла қоймай, жанрлиқ алаһидиликләрни елип кәлди.

Бай, болус, роһанийлар падиша пәрманини әмәлгә ашурушқа паал қатнашти. Олата, Аман Бақи, Иминахун вә Һесамидунниң қошақлири мана шуларниң иш-һәрикитини паш қилишқа беғишланған. Болупму Юзовкиға барған яшларниң тәғдири, Қайқа даван тағлиридики қозғилаңлар тоғрилиқ қошақлар көләмлик орун алиду.

Буларниң қошақлирида падиша пәрманиға көрситилгән қаршилиқ ениқ көрситилиду.  Қошақларда указға қаршилиқ билдүрүпла қоймай, падишадин тартип, йәрлик миллий әзгүчи синипларниң вәкиллири тәнқитлиниду.

(11,12-слайдлар)

Мана шу тарихий шәхсләрниң роһлириға атап жутдашлири вә әвлади пат-пат нәзир –чирақларни өткүзүп, Қуръан оқутушни әнъәнигә айландурған.

Сәһнигә шу дәвирдин дерәк елиш үчүн қошақчиларни тәклип қилимиз, улар:

Олата, Аман Бақи, Һесамидун вә Бақимолла.

(13-слайд)  «Батурлар бизниң хатиримиздә»

Олата қошақлири:

Аңлаңлар, халайиқлар,

Олата етқан бейитни.

Лашманлиққа тутуп бәрди,

Һәмәм дегән шейитни.

Қайқа даван тағлири,

Төкүлгәнду қанлири.

Шейит болған әрләрниң

Йитим қалди балилири.

Тохнияз дегән батур

Қайқа үстигә ятур.

Көпниң сөзини сөзләп,

Өз бешини йәп ятур.

Йәлиқни қолаветип,

Кәтмән қайрилип кәтти.

Қайқиниң шейитлири

Яш туруп өлүп кәтти.

Өстәң бойи сүзүк таш,

Маңғанларниң көзи яш.

Бу пәрманни чиқарған

Николай залим,бағри таш.

Орус ишиги дәйду,

Ечилса,йепилмайду.

Лашманлиққа кәткәнләр

Излисәң – тепилмайду.

Спискини талашқан

Ақсу билән Долата.

Бу қошақни ким қошқан

Осман йүзлүк Олата!

Аман Бақи ҚОШАҚЛИРИ

Лашманлиққа маңғанда,

Кәйнимизгә қайрилдуқ.

Уруқ-туққан  қериндашлар,

Биз Аваттин айрилдуқ.

Ақ кәптәр,чилан кәптәр,

Ақ буғдайдин дан йәйду.

Лашманлиққа биз маңдуқ,

Ата-ана ғәм йәйду.

Байниң балири қалди,

Болусларға  пул берип.

Гадай балилири кәтти ,

Йиртилған чапан кийип.

Ақ сақални тилисам,

Бизгә қилди көп зорлуқ.

«Лашманлиққа бармаймиз,

Сетип алған қулуң йоқ!»

«Лашманлиққа бар!-дәйду

Қайси йәрдә билмәймиз.

«Хош  достлар,ағиниләр,

Биз Аватқа кәлмәймиз».

Биз йурт билән хошлаштуқ,

Йиғлишип чиқип кәттуқ.

Лашманлиқта ишләймиз дәп,

Дәртләрни тола тарттуқ.

Көп-көк йешил потамни
Белимға бағлап қойди.

Турсундәк ялақчини

Йүз беши сайлап қойди.

Қилвигә қарап маңдуқ,

Падишаниң тәхтигә.

Аман болсақ,келәрмиз
Тилсизларниң бәхтигә.

 Һесамидин қошақлири

Лашманлиққа маңғанда,

Көп адәм етилип кәткән.

Залим, болус, миңбеши

Ахчиға сетилип кәткән.

Император падишадин,

Оязға кәлди буйруқ.

Ақсақал, һажи, болус,

Бизгә қилмақта зорлуқ.

Ақсақалға ялвурсам

«Ахчаң болса бәр!»-дәйду.

«Пулуң болмиса сениң,

Лашманлиққа бар!» дәйду.

Биз Яркәнттин маңғанда,

Ояз башлиқ узатти.

Өсәк бойиға барғанда

Қиямәтни көрсәтти.

Миң балини йезивалди,

Лашманлиққа яритип.

Намизимизни чүшәргән

Қилви яққа қаритип.

Аримизда тилмаш йоқ,

Биз ейтқанни билмәйду.

«Маң көзүмдин йоқал!» дәп,

«Собака!» д»п тиллайду.

Юзовкиға барғанда,

Хаңда көмүр колидуқ.

Кийим-кечәк йоқидин,

Бир мунчимиз тоңлидуқ.

Хаңниң асти қараңғу,

Маңалмидуқ йол тепип.

Қоллар қапирип кәтти,

Көмүр дәп ташни чепип.

Зәмбилдә көмүр тошуп,

Қоллар қапирип кәтти.

Көмүрниң күли билән

Йүрәк датлинип кәтти.

Бақимолла қошақлири

Гүл терип әйнәккә қойдум,

Көргили әлләр қени?

Аш терип сандуққа қуйдум,

Йегили балилар қени?

Таққа чиқип, кейик аттим,

Артқили атлар қени?

Көтирип өйгә кәлдим,

Йегили балилар қени?

Байлар ғәм-қайғу қилмас,

Барчиси өйдә йетип.

Қайтуруп алди баллирини,

Бәзиси бәгдин сетип.

Хошлишип қалди силәрдин,

Ақсу, Кәтмән тағлири.

Үзүлүп кәтти тенимдин,

Бу жүрәкниң бағлири.

Бу мусибәт тағлири,

Һеч кимгә раһәт болмиди.

Тәңриңиз убдан билур,

Һеч ким әжәлсиз өлмиди.

Бу қерилар езилип,

Һәр дәмдә миң- бир жапа.

Рәһими йоқ бәгләрдин,

Һеч вақит кәлмәс вапа.

Падиша өмри билән,

Ғәмханә қилдиләр сени.

Әнди сән ойғанмисаң,

Жиғлатур һаман сени...

2-көрүнүш: 8-«Г» синип

Хуласиләш:

Һөрмәтлик оқуғучилар вә устазлар!

            Шуниң билән бизниң бүгүнки «Тарихтики ақ дағлар» намлиқ хатириләш кечимиз тамам болди. Бүгүнки кәчтә оқуғучилиримиз силәрдә бирәр яхши тәсират қалдуруп, тарихимиз тоғрилиқ азирақ мәлумат алдиңлар дәп ойлаймиз. Һәммимиз  Вәтәнгә болған патриотлуқ сезимимизни жуқури қоюп,  әждатлиримизға болған һөрмитимизни ашурушқа тиришайли. Диққитиңларға рәхмәт!