"Түр. Түр критерийлері. Популяция" (9 сынып)

Күні:                                                                                                                        сынып: 9 «А»

Сабақтың тақырыбы: Түр. Түр критерийлері. Популяция.

Сабақтың мақсаты: Түрдің мағынасын ашып, түр критерийлерін түсіну.

Білімділігі: Түр органикалық дүгиенің өлшем бірлігі туралы түсінік қалыптастыру.

Дамытушылығы: Ойлау, есте сақтау қабілетін дамыту.

Тәрбиелілігі: Пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақтың типі: жаңа сабақ.

Сабақ әдісі: баяндау, сұрақ-жауап.

Пәнаралық байланыс: география, зоология, тарих.

Сабақтың барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылармен амандасу, оқушыларды түгендеу, олардың назарларын сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау.

Ч.Дарвиннің эволюциялықілім негізіндегі қағидаларын атаңыз.

Ч.Дарвин ілімінің қалыптасуына негіз болған әлеуметтік алғышарттарды атаңдар.

Ч.Дарвиннің қандай еңбектерін білесіңдер?

ІІІ. Жаңа сабақты меңгерту.

            Бір түр популяцияларының ішінде жүретін және жаңа түрдің түзілуіне алып келетін эволюциялық әрекеттер жиынтығын микроэволюция деп атайды. Мұндай әрекеттер популяциялық-түрлік деңгейде байқалатын кішігірім тұқым қуалайтын өзгерістердің қалыптасумен басталады.

            Жаңа түрдің түзілуімен микроэволюциялық әрекеттер тоқтамайды, керісінше ешқандай үзіліссіз одан әрі жалғаса береді. Жаңа түрдің түзілуімен тірі табиғаттағы орасан зор және үздіксіз жүретін эволюциялық әрекеттің тек бір кезеңі ғана аяқталады да, іле – шала жаңа қасиеттері мен болашағы бар түр түзілудің жаңа кезеңі басталады. Сондықтан түрді эволюциялық әрекеттің сапалы кезеңі деп атайды. Микроэволюцияның нәтижесінде жер бетіндегі түрлердің жалпы саны артып, алуантүрліліктің дәрежесі жоғарылайды. Эволюция – қайтымсыз әрекет. Бұл – жойылып кеткен түрлер ешқашан қайтадан пайда болмайды деген сөз. Сол сияқты аңтісті бауырымен жорғалаушылардан пайда болған сүтқоректілер қайтадан бауырымен жорғалаушыларға айнала алмайды. Мұны эволюцияның қайтымсыздық ережесі дейді.

            Түр деп құрылысы ұқсас, шығу тегі бір, өзара еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ беретін және ұзақ уақыт нақты бір аймақты мекендеп, сол орта жағдайларына жақсы бейімделген даралар жиынтығын айтады.

            Дарвинге дейінгі көптеген ғалымдар: «Түрді ерекше «құдыретті күш» жаратқан, ол – тұрақты, өзгермейді» деген пікірде болған. «Түр» түсінігін алғаш Аристотель өзара ұқсас организм топтарын белгілеу үшін пайдаланған. Бірақ «Түр теориясының» негізін Линней қалады. Ол түрге анықтама беруде: «Түрлердің айырмашылығы – морфологиялық белгілері мен көбею ерекшеліктерінде» жеп түсіндірді. Ламарк түрлердің өзгергіштігі мәселесін зерттеу нәтижесінде бір түрдің басқа түрге біртіндеп айналатындығын айта келіп, табиғатта түрдің шын мәнісінде бар екендігін жоққа шығарды. Дарвин түрді Тарихи ұзақ уақыт аралығында пайда болатын және өзгеретін организмдер жиынтығы деп қарап, түр түзілудің механизмдерін ашып көрсетті.

            Қазіргі ғылыми тұрғыда «Түр – тіршіліктің негізгі құрылым бірлігі» деп танылады.

Түр критерийлері. Түр критерийлері – морфологиялық, генетикалық, физиологиялық, биохимиялық, географиялық, экологиялық деп бөлінеді.

1. Морфологиялық критерий – бір түрдегі даралардың сыртқы және ішкі белгілерінің ұқсастығы. Дегенмен табиғатта морфологиялық жағынан ұқсас, бір түрге жатпайтын, хромосомалар жиынтығы әр түрлі болғандықтан, бір – бірімен шағылыса алмайтын түр «қосарлары» кездеседі. Безгек масасы, егеуқұйрықтың бірнеше түр қосары бар. Әр жерде таралған егеуқұйрықтардың хромосома саны әр түрлі.

2. Генетикалық критерий - әр түрдің өзіне тән хромосомаларының саны, пішіні, мөлшері түрліше болғандықтан, бір түр мен екінші түр даралары бір – бірімен шағылыспайды. Егер түраралық шағылысу бола қалған жағдайда, олардан тіршілік етуге қабілетсіз гаметалар, зиготалар, ұрықтар және ұрпақтар түзіледі. Түраралық шағылысудан туған ұрпақтар бедеу болады. Әрбір түрдің генотипі – эволюциялық жолмен дамитын және биологиялық бейімделушілікті көрсететін күрделі жүйе.

3. Физиологиялық критерий-бір түрдің зат алмасу,көбею,тітіркену және т.б. ұқсастығын сипаттайды.

4. Биохимиялық критерий. Нәруыздардың құрылысы мен құрамының түрліше болуынан түрлер алуан түрлі болады. Сондықтан биохимиялық критерий әр түрдің жеке топтарында жоғары молекулалық органикалық қосылыстар синтезделетінін анықтайды.

5. Геоерафиялық критерий-түрдің таралу аймағын анықтайды. Түрдің таралу аймағы болады. Бір таралу аймағында пайда болған түрлер эволюция процесінде кеңейеді және өзгереді. Мысалы, мамонт ағашы мен мәңгі жасыл секвоя-мезозой заманының бор кезеңінде дамыған көнезамандық түрлер.Кайнозой заманының үштік кезеңінде Солтүстік жарты шарға кеңінен таралған. Солтүстік Америка,Калифорния жағалауларында осы кезде жергілікті түр болып сақталып қалған. Түрдің белгілі таралу аймағын анықтау үшін географиялық критерий жеткіліксіз.

6. Экологиялық критерий-әр түрдің нақты алып жатқан орнын анықтайды.Мысалы,орқоян далалы аймақта мекендейді, аққоян орманда, құмқоян шөлді,шөлейтті жерлерді мекендейді.

Түрлердің айырмашылығы қоректену мен тіршілік ету ортасына байланысты. Кейбір түрлердің экологиялық ерекшеліктері ұқсас.

Бір түрге жатса да қасқырлардың тундрада және орманды дала аймағында мекендейтіндерінің тіршілік жағдайында айырмашылықтар бар.Түрлердің ерекшеліктерін анықтауға тек экологиялық критерий жеткіліксіз болады. Сондықтан критерийлердің барлығын бір-бірімен салыстырып қолдану тиімді.

7. Этологиялық критерий. Бұл критерий көбіне жануарларға байланысты айтылады. Әрбір жануар түрінің өзіне тән ерекшеліктері болады.

            Кез келген түр даралары, негізінен, өз аймағына біркелкі тарлмай, кішігірім топтар құрып, аймақтың жеке бөліктерін мекендейді. Өйткені сол аймақтың өз ішінде өзен, тау, шөл, тағы басқа да бөгет тосқауылдар болуы мүмкін. Мұндай тосқауылдар түр топтарының арасында еркін шағылысуға кедергі жасайды. Бұл түр дараларының осындай оқшауланған шағын топтарын популяциялар деп атайды. Олай болса түр көптеген популяциялардан тұрады.

            Генофонд деп популяциядағы гендердің толық жиынтығын айтады. Әр популяцияда оның өзіне тән гендер және генотиптер жиілігі болады. Табиғатта популяциялар үнемі сыртқы ортаның алуан түрлі факторларының әсеріне ұшырайды.

IV. Жаңа сабақты бекіту:

Түр дегеніміз не?

Түрдің критерийлерін атаңыз.

Генетикалық және морфологиялық критерийлерді сипаттаңыз.
V.Қорытындылау. Түр – құрылыс ерекшеліктері ұқсас, еркін шағылысып,3 өсімтал ұрпақ қалдыруға қабілетті, нақты аймақты мекендеп, оның жағдайларына бейімделген популяциялардың жиынтығы.

            Түрлер биологиялық тұрғыда бір-бірінен оқшауланған болады. Түрдің құрылым бірлігі – популяция. Түр көптеген популяциялардан тұрады. Популяция түр аймағының белгілі бір бөлігін мекендейді. Популяция – эволюцияның элементарлық бірлігі. Түр – тірі табиғаттың элементарлық бірлігі.

VI.Үйге тапсырма: §39. 181 бет.

Краткое описание документа:

"Түр. Түр критерийлері. Популяция". Бір түр популяцияларының ішінде жүретін және жаңа түрдің түзілуіне алып келетін эволюциялық әрекеттер жиынтығын микроэволюция деп атайды. Мұндай әрекеттер популяциялық-түрлік деңгейде байқалатын кішігірім тұқым қуалайтын өзгерістердің қалыптасумен басталады.

Жаңа түрдің түзілуімен микроэволюциялық әрекеттер тоқтамайды, керісінше ешқандай үзіліссіз одан әрі жалғаса береді. Жаңа түрдің түзілуімен тірі табиғаттағы орасан зор және үздіксіз жүретін эволюциялық әрекеттің тек бір кезеңі ғана аяқталады да, іле – шала жаңа қасиеттері мен болашағы бар түр түзілудің жаңа кезеңі басталады. Сондықтан түрді эволюциялық әрекеттің сапалы кезеңі деп атайды. Микроэволюцияның нәтижесінде жер бетіндегі түрлердің жалпы саны артып, алуантүрліліктің дәрежесі жоғарылайды.