Төрүүр ыччат номоҕо буолла

Төрүүр ыччат номоҕо буолла

(П.А. Ойуунускай «Ийэм Дьэбдьэкиэй уҥуоҕар» хоһоонунан)

Бабаранова Евдокия Николаевна,

Үөһээ Бүлүү улууһун Хоро орто оскуолатын

саха тылын уонна литературатын учуутала.

Суруйааччылар олоххо аналларын туһунан санааларын хайаан да сыаналаан, сылыктаан, кэннилэригэр хаалларар чулуу айымньыларыгар киллэрэллэр. «Ийэм Дьэбдьэкиэй уҥуоҕар» эпическэй хоһоонунан Ойуунускай олоҕун билсэбит. Суруйааччылар олохторо, айар үлэлэрэ дойду историятын, культуратын быстыспат сорҕотунан буолаллар.

Айар үлэҕэ абылаппыт кэмнэринэн оҕо саастарын ааттыыллар, истэр остуоруйаларыттан, номохторуттан, олоҥхолоруттан саҕаламмытын билинэллэр.

Өйдүүбүн бу дьикти күлүмнэс урсуну,

Кыталык кылбааран кыҕкыныы ыллыырын...

Өйдүүбүн – бу кэрэ күөх сирэм хонууну,

Кыра уол бэйэбин мин ийэм таптыырын...

Кини ийэтин үүтүн кытта төрөөбүт тылын бары кэрэтин иҕэринэн улааппыт. П.А. Ойуунускай күн сирин көрдөрбүт күн-күбэй ийэтэ Дьэбдьэкиэй төрдө-ууһа, аймахтара ­– Ыарҕа аҕатын ууһа диэн 5 аҕа ууһа – Андросовтар, Поповтар. Элбэх оҕолордооҕун иһин Ыарҕа диэн ааттаммыттар. Уйбаан-Дьаакып диэн уола 3 уоллаах, 2 кыыс оҕолоох. Орто уола Хара Оҕо Саахаар 1775 сыллаахха төрөөбүт. П.А. Ойуунускай ийэтинэн түгэх эһэтэ. Бу уол ойуччу сытыы-хотуу, кус быһый, күүһүнэн кыанар, булчут-алчыт. Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, ыллаабыт-туойбут кэрэ, чуор куоластаах киһи эбит.

Хара Оҕо Сахаар соҕотох кыыһа Кэтириинэ аҕатын, эһэтин утумнаан кэрэ, чуор куоластаах. Бүөлээни Уйбаанныын 6 оҕолонор. Бэһис оҕото кыыс Маарыйа. Платон Алексеевич ийэтинэн эбэтэ 1869-1870 сс Уйбаачаан Унаарапка кэргэн тахсыбыт. Кинилэртэн Дьэбдьэкиэй  уонна Бороскуобуйа төрөөбүттэр. Сорох оҕолоро кыраларыгар өлбүттэр.

1892 с Дьэбдьэкиэйи ийэлээх аҕата Хочугур Өлөксөй диэн ойоҕо өлбүт огдообо, хас да оҕолоох Чөркөөх Ойуун ууһун киһитигэр эргэ биэрбиттэр. Дьэбдьэкиэй олус үлэһит, ыпсарыылаах туттуулаах, киэҕ холку көҕүстээх, дьон-сэргэ ортотугар олоҕор туох да кыһалҕата суох курдук туттар. Кыра кыыһы Боккуойаны, Хайахсыт Арыылааҕын киһитигэр Каженкин Ефим Николаевичка эргэ биэрбиттэр. Мороду Дьэкиимнээх 3 оҕоломмуттар. Улахан кыыс Варвара, оҕото суох. Елена эмиэ оҕото суох. Кыралара Василий Болтоҕо сириттэн Татьянаны кэргэн ылбыт. Ефим диэн уола Булуҕҕа Күһүүргэ барбыт. Бороскуобуйа Ивановна, Ефим Николаевичтаах 1920 с диэки өлбүттэр.

Булуҕҕа Ефим Васильевич кэргэнэ Амма Мындаҕаайытыттан Софья Антоновна Каженкина. 8 оҕоломмуттар. Ефим 17 сааһыгар көһөрүүгэ түбэһэн Тиксиигэ тиийбит. Муораҕа балык булдугар үлэлээбит.

1 уол Каженкин Коля Ефимович 1959 с Верхоянскайга барбыт. Рустам Николаевич тыл үөрэхтээҕэ. Костя Каженкин психолог. Иккиэн суруйааччы буоллулар.

Иккис оҕо Каженкина Татьяна Ефимовна, 1960 с., үс уол оҕолоох. Кэргэнэ Үөһээ Бүлүү Хоротун киһитэ Афанасьев Николай Николаевич. Татьяна Ефимовна агроном идэлээх. Улахан уол Коля история учуутала, 1 уол оҕолоох, Ороһуга ыал. Иккис уол Ефим землеустроитель идэлээх, Хороҕо үлэлиир. Кыра уол Антон Хоро орто оскуолатыгар 11 кылааска үөрэнэр.

Үһүс оҕо Каженкин Александр Ефимович, 1962 с. төрүөх, Тиксиигэ олорор.

Бэһис оҕо Костя 9 кылааска үөрэнэр сааһыгар өлбүт.

Алтыс оҕо Каженкина Валентина Ефимовна, начальнай кылаас учуутала, 1968 с. төрүөх, Амма киһитигэр кэргэн тахсыбыт, огдообо. 1 уоллаах, сибээс техникумун бүтэрбит.

Сэттис оҕо Каженкина Евдокия Ефимовна музыка учуутала, ыал. Кыыһа 11 кылааска, уола 8 кылааска үөрэнэллэр.

Ахсыс оҕо Каженкина Лена Ефимовна, Амма киһитэ кэргэннээх. Кыыһа бухгалтер, 2 кыра уолаттар.

Аҕаларыгар колхоз тэрийтэрбиттэр. Председателлээбит. Колхозка саһыл ферматын тэрийбит, балыктааһыны салайбыт. Оҕолоро оскуолаҕа киириэхтэригэр диэри муора кытыытыгар олорбуттар. Кэлин бэйэтин мастерскойугар мас ууһа, тимир ууһа идэлээх буолан арааһы барытын оҕорор. Сааны оҕорор этэ диир. Төрүт дьоннорун ааттарын сүктэрэн оҕолоругар Татьяна, Евдокия, Ефим, Николай диэн сүрэхтээбиттэрэ көстөр. Татьяна Ефимовна Андросов кинигэтин ааҕан, 2000 сылтан бэттэх Платон Алексеевич Ойуунускай аймахтара буоларын билбит. Аҕалара хаһан да кэпсээбэт эбит. Ойуунускай аймахтара буолалларын кимиэхэ да кэпсээбэккэ, айдаарбакка ньим-бааччы, олус сэмэйдик туттан олороллор.

Уруокпар Үөһээ Бүлүү Хоротун оҕолоругар Платон Алексеевич дьиҕнээх, чугас аймахтарын кэпсээтэхпинэ ордук өйгө, сүрэххэ киирэр. Афанасьев Н.Н. тас мөссүөнэ бэрт кыратык да Платон Алексеевичка маарынныыр диэн түмүк оҕоробут. Каженкиннарга бааллар «хатан харах, сытыы сирэй... кыра, бүрэ, хачаайы...» утаппыт киһи ууну ыймахтыырын курдук суккуйар уус тыллаахтар. Семен Данилов эппитинии, тыл иччилээх имэҕигэр ылларбыт саҕа үйэ айар илбистээхтэрэ үксүү үүнэллэр.

Ойуунускай аймахтара биһиги улууспутугар уруу буоллулар. Ойуунускай балта кыра Марыына Үөһээ бүлүү киһитигэр Спиридон Семеновка эргэ тахсан Иван, Евдокия диэн икки оҕону төрөппүттэр. Семенов Иван Спиридонович культура үтүөлээх үлэһитэ. 1926 с Бүтүн Саха сирин дьахталларын бастакы съеһигэр Евдокия Ивановна кыттыбыт. «Норуотуҕ эн сырдык ааккын, чиэстиир күнүгэр» диэн Семен Данилов эппит.

1929 с ийэтэ Дьэбдьэкиэй өлбүт. Билигин бу тотмтор сылаас туой буоругар мин ийэм Дьэбдьэкиэй көмүллэн сытаахтыыр. Ийэтэ сыла буолтун кэннэ бу хоһоону суруйбут. Ийэттэн төрүүллэр геройдар, генийдэр. Ийэни кэриэстээн олоххо ситиһиитин сэһэргиир. Хас нэһилиэк ахсын ийэ скверэ, ийэҕэ аналлаах сүгүрүйэр сир тутуллуон сөп.

1907 с. 14 сааһыгар быстар дьадаҕы ыал оҕото үөрэнэригэр ыарахаттары көрсүбүтэ. Оҕо сааһын чахчыта «Оҕо куйуурдуу турара» кэпсээнигэр көстөр. Эбэттэн көрдөһүүнү 6 кылаас оҕолоро өйтөн ааҕаллар. «Үөрэхтэн матарым дьэ кэллэ. Үөрэнэн үрүҕ күн сырдыгын көрөөрү. Миэхэ үөрэнэр сылбын бүтэрэн, мүччү түһэр наадалаах». Бу этиилэр билиҕҕи оҕолор үөрэххэ тардыһалларыгар чугас тыллар. Олоххо ыарахан мэлдьи баара ол иһин оҕо ис дууһатынан ылынар. Айылҕаттан көрдөһөр «үтүөҕүн төлүөҕүм: үлэһит-хамначчыт иннигэр охсуһуом». Киһи итэҕэллээх буоларыгар монолог ааҕыллар. Куйуурдуур үөһэ тахсаары, үрдээн иһээри, хамначчыт-дьадаҕы буойуна буолаары. Тыа сирин оҕото балык булдугар сылдьан бултуур, үлэлээн аһыыр, оттуур-мастыыр. Уол оҕону дэгиттэр сайыннарыы наада. Эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх, чөл олоҕу тутуһар, өй-санаа өттүнэн кытаанах буоларыгар спорт, туризм туһалыыр. Үөрэх таһынан үлэҕэ сайын үөрэх бүтээтин 6-7 кылаас оҕолорун төрөөбүт кыраайы үөрэтээри өбүгэлэрин олорбут алаастарын көрдөрөбүт. «Ыллык» лааҕыр тэринэн үлэлээбиппит алта сыл буолла. Хоро уустара олорбут олохторун чинчийэн көрдүүбүт, тимир саахтарын булабыт. Алаас, сыһыы, эбэ, үрэх, күөл, маар ааттарын-суолларын билэллэр, өбүгэлэринэн киэн тутталлар.

«Эн уолуҕ бассабыык, охсуһуу буойуна. Эйигин, ийэккээм, өстөөхпүт саанара: эн уолуҕ сүрэҕин дьэ сиэтиэх буолара». 8-с кылааска «Сүрэх» романтическай кэпсээни Ойуунускай олоҕор чугаһатан өйдөтүллэр. «Өрүөл кэриэһэ» революционер-поэт хоһоонун өйтөн ааҕыыны ыытарга, өйгө түргэнник тутарга сэриилэһэр буойуннар оруолларыгар киллэриллэр. Инсценировка оонньоон толорторон аахтардахха, хоһоон ис номоҕун харахха илэ чахчы көрөн өйдүүллэр. Биир уруокка билэ охсуохтарын сөп. Ойуунускай гражданскай сэриигэ саа-саадах туппут буолан дьиҕ сэрии кэмин көрдөрөбүтэ итэҕэтиилээх. «Мин манна иитиллэн атахпар турбутум». 1908-1910 сс Чөркөөххө үөрэнэр кэмигэр оскуолаҕа олорор Дария Илларионовна эмээхсиҕҕэ сылдьар, хонор эбит. Хоно сытан былыргы сэһэннэри, номохтору, үһүйээннэри, саха остуоруйаларына кэпсиир, арыт ыллыыр-туойар, олоҥхолуур үһү. Даарыйа оҕотун курдук тутар эбит. Ойуунускай оҕоттон ойуччу үтүө, көнө майгылаах-сигилилээх. Үөннүрэ-дьээбэлэнэ, тэбэнэттэнэ сылдьыбат үгэстээҕэ. Улуу суруйааччы буолан баран, СКСК председателэ буола сылдьан Даарыйаҕа илии тутуурдаах, кэһиилээх кэлэр эбит. Олоҥхотооҕор легендарнай ааттар Аммосов, Ойуунускай, Остуруот, Байкалов. Оччолорго алаас дьоно олоҥхону сэргиирэ, Ньургун Боотур хас дьиэ аайы киирэрэ. «Ырыаҕа-олоҥхоҕо саамай сыаналааҕа диэн баар – тылын күүһэ, дьүһүнүн күүһэ, этиитин күүһэ» диэн эппитин толоробут. Олоҥхону чинчийэргэ «Инникигэ хардыы» НПК-ҕа оҕолору кытыннарабыт. Олоҥхо баай тыла иинэҕэс оҕоҕо ийэ үүтүнүү эмтээх, күүһэ быстыбыт бухатыырга араҕас илгэлии абыраллаах.

2007 с. Иванова Валя 9 кыл, «Олоҥхоҕо өҕ эгэлгэтэ». үлэтинэн республикаҕа кыттыбыта, финалга киирбитэ, Машникова Даша «Олоҥхоҕо ханыы тыллар» дакылаата республикаҕа кыттыбыта, финалга киирбитэ.

2008 с. Иванова Валя, 11 кыл, «Олоҥхоҕо бухатыыр төрөөһүнэ» дакылаата республикаҕа 1 степеннээх дипломунан бэлиэтэммитэ. Чиряева Аня «Олоҥхоҕо аартыктар» үлэтэ региоҥҥа кыттыбыта.

2010 с. Машникова Уля, 9 кыл, «Олоҥхоҕо ҕ, һ дорҕоонноох тыллар» үлэтинэн региоҥҥа кыттыбыта.

2012 с. Ильин Артем, 11 кыл, «Олоҥхоҕо бухатыырдар охсуһууларын көрүҕэ» үлэтэ республикаҕа 4-с степеннээх дипломунан бэлиэтэммитэ.

2013 с. Чочанова Наташа, 11 кыл, «Олоҥхоҕо хараҕы ойуулуур тыллар» үлэтинэн республикаҕа 1-кы степеннээх дипломунан бэлиэтэммитэ. Олоҕоттон тыл баайын эгэлгэтин суолтатын өйдүүр сүрүн сорук оҕостон оҕолор чинчийбит үлэлэрин эбии үөрэххэ быраабыланы барыыга, тылы байытарга, олоҥхо тылын өйдүүргэ көмөлтө буолар.

4-5 кылаастан саҕалаан «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону кылгатан суруйан биэрдэххэ сүрүн бухатыырдар охсуһууларын, кэпсэтиилэрин өйгө үөрэтэллэр. Онтон хас биирдии оҕо ыллаан-туойан барарын курдук кылыһаҕын эрчийэн толорторо үөрэтэбит. Күннүк Уурастыырап билгэтэ туолан «Үйэ-саас тухары олоҥхо – саханы үрдэтиэ олоҥхо». Олоҥхону чинчийбит, толорбут оҕолор идэ ылалларыгар, өйдөрө-санаалара сайдарыгар улахан көмөлөөх.

Тус бэйэ олоҕун, дьылҕатын анаарыыларга поэттар норуоттарын иннигэр ытык иэстэрин, төрөөбүт дойдуларыгар тапталларын билинэллэр. «Эн уолуҕ ырыаһыт, илбис тыл туйгуна, сүрэҕим төлөнө кинини уматар. Сүүһүнэн сүрэҕи дьэ туотан дуоратар... Эн ииппит сүрэххин норуоппар биэрэбин» диэн ийэтигэр олоҕун кэпсиир. Ойуунускйа суруйааччы быһыытынан бэйэтин үлэтин, олоҕун бүтүннүү норуокка анаабыта. Күннүк Уурастыырап эппит: «Норуотун, бар дьон кыһалҕатын, үөрүүтүн олоҕунан олорбута». Олоҕун ыарахан сылларыгар, 30-с сыллар иккис аҕарыгар, ыллыыр-туойар күүрээнэ уҕараан ылбыт. 1932 с. Ялтаҕа олорон «Бырастыы» хоһоонугар айар киһи санаата оонньуурун көрдөрбүт. Сүрэҕин хаһыытын хоһоонугар куппут. Хара муоранан сирэйдэнэн аан дойдутун, бар дьонун кытта быраһаайдаспыт. «Кэриэһим, кэннибэр хааларым – кэхтибэт кэрэкэ тылларым». 1938 с. олунньу 2 күнүгэр Иркутскайга тутуллар. 637 хонук устата буруйун билиннэрэ сатаан сордууллар. 1939 с. алтынньы 30 күнүгэр түрмэҕэ өлөр. Ханна уҕуоҕа көмүллүбүтэ биллибэт. Кэриэс буора кырыһынан симэнэр.

Күнү көрдөрбүт ийэккэм, бырастыы! Эн буоруҕ үрдүгэр кэриэспин этэбин: мин өлүөм дьүһүнүм сүтүөҕэ, мин буорум отунан үүнүөҕэ. Оттон ийэтэ билигин бу кырдал сылам күөх ньууругар мин таптыыр ийэкэм буора бу тураахтыыр... Бу ийэм сытаахтыыр, кэриэс буор бырастыы.

Туһаныллыбыт литература

1.     Андросов Е.Д. П.А. Ойуунускай төрдө-ууһа, аймахтара. Дьокуускай, 1993                               

2.     Окорокова В.Б. Күөдьүйбүт тыл, дьүһүннэммит санаа. Дьокуускай, 2003

3.     Шишигина В.Р., Максимова М.Е. Саха литературата. 9 кылааска үөрэнэр учебник-хрестоматия. Дьокуускай, 2006