Бекир Чобан-заде
(1893, майыс 15-1937, октябрь 13)
Кефе уездининъ Къарасувбазар шеэринде, Къуртваап чобаннынъ
аилесинде догъды. Он учь яшынадже о мырза ве байларнынъ къолунда
чобан ярдымджысы олып чалышты. Сонъ, кеч олгъанына бакъмадан, биринджи сыныфкъа
окъумагъа кирди. Лякин озь истидады ве исрарлыгъынен бир йыл ичинде бутюн
башлангъыч мектеп программасыны менимсей ве дигер балаларнен берабер
имтиан бермеге азырлана. Имтианда Бекир озюнинъ сонъ дередже терен мундериджели
ве толу джевапларынен муаллимлерни темиз шашыра. «Иште, санъа чобан
огълу!»-дейлер олар тааджипленип. Шу вакъыттан башлап Бекир озюне «Чобан-заде»
(Чобан огълу) лагъабыны ала ве бу лагъпнен омюр гъурурлана.
1909 сенеси Чобан-заде Къарасувбазар шерэ
головасы ве озюнинъ оджасы олгъан Решид Медиевнинъ ярдымынен Демиет-и хайрие
эсабына Истанбулдаки «Султание» медресесине окъумагъа ёлланыла. О, андаки
университетте арап ве франсыз тиллери боюнджа алий курсларгъа къатнап, бу
тиллерни мукеммель суретте менимсей. Поэзиягъа авеслик де Бекирде шу вакъытта
пейда ола ве о, озюнинъ ильки шиирлеринден бирини «Чобан-заде» имзасынен
бастыра. 1914 сенеси Чобан-заде Истанбулдан къайтып келе ве Одессагъа
барып, анда бир йылгъадже славян тиллерини огренювнен мешгъуль ола.
Бу вакъытта биринджи джиан дженки башлана ве Чобан-заде Австрия-Венгрия
джебэсине ёллайлар. 1914 сенесининъ сонъунда о венгрлерге эсир тюше. Чокъ
тиллерни бильгени ичюн оны Будапешт университетининъ тарих-филология
факультетине окъумагъа къабул этелер. 1918 сенеси университетни битире ве бир
йыл девамында даа докторлыкъ диссертациясыны азырлавнен мешгъуль ола.
Будапеште онынъ оджалары белли
алимлер-арапшнас профессор Игнац Гольциер ве тюркшнас профессор Дьюла Немеет
олалар. Мында Чобан-заде бир кереден ильмий ишке мейиль бере ве та XIII асырнынъ сонъунда
Къырымнынъ Солхат шеэринде (Эски-Къырым) язылгъан «Кодекс Куманикус»
лугъатыны огренип башлай. Бу лугъат онынъ эдждатларнынъ, яни къуман (къыпчакъ)
тилининъ ильки абидеси олгъанындан зияде меракъланып рухлангъан яш алим
окъувынынъ сонъунадже «Кодекс Куманикус» абидеси ве тюркий тиллерде артикуляция
темели» мевзусыеда тедкъикъатыны азырлап битире. 1919 сенеси майыс 18-де
айны мевзуда фельсефе илимлери докторы дереджесине диссертация къорчалай.
Сонъра Будапешт ве Лозанна (Швецария) университетлеринде дерс бере ве 26 яшында
шу университетлернинъ профессоры олып сайлана.
1919 сенеси, Венгрия инкъилябы
къозгъалгъан вакъытта, Бекир Чобан-заде инкъиляпчыларгъа къошула ве
догърудан-доъру оларнынъ чыкъышларында иштирак эте. Шунынъчюндир ки, о шу
вакъытта язгъан «Дунай таша» адлы шииринде венгр пролетариатынынъ баш
къалдырувыны Дунай озенининъ ташкъынына ошата. Бундан эвель исе о Октябрь
революциясыны да «Оксюзлер тою» деп адландыргъан эди («Ах. Табылсам!»
шииринде)ю лякин 1919 сенеси язылгъан «Дунай таша» шииринде Чобан-заде о
вакъытта врангельджилернинъ зулмы астында инълеген озь халкъыны хатырлап,
ташкъан озенге, яни азатлыкъ ёлуна аякъ баскъан венгр халкъына сукъланып:
Мен де сендай копюрсем, ташсам, акъсам!
Инсанлыкънынъ седлерин йыкъсам, якъсам!
Чыкъарсам гъарип халкъымны тар гольчиктен,
Кенъ дерьягъа еткизсем, болсам озен…-
деп Дунайгъа хатып эте ве озь миллетини къайгъыра.
Бир вакъытта ана-бабасындан, тувгъан
коюнден айрылып, озь босагъасындан атлап муджизели кениш бильги алемине ёл
алгъан чобан огълу Бекир, он бир йыл девамында бильги ве илим
хазинесининъ теренликлерине даларакъ, гъает кениш малюмат саиби профессор
Чобан-заде олып, эльде эткен бильгисинен халкъына, Ватанына хызмет этмек
макъсадынен, 1920 сенесининъ о , озюне хас гъайрет ве тешеббюскярлыкънен
инкъилябий янъарув ишлерине къошула, маариф-ярыкъландырув фаалиетине кирише:
Тотайкой оджалар техникумында, къадынлардан оджалар азырлайыджы окъув юрту-
Даруль муаллиматта ана тили ве эдебияты дерслерини бере. Айны вакъытта о,
Маариф Халкъ Комиссарлыгъында къырымтатар болюгининъ мудири вазифесинде булуна.
1922 сенесинден Къырым университетининъ Шаркъ факультети профессоры вазифесинде
чалыша. «Окъув ишлери», «Енъи Чолпан», «Илери» журналлырында, газеталарда
ильмий макъалелернен чыкъышта булуна. Бу девирде о Къырым АССР Меркезий иджра
комитетининъ азасы олып сайлана. 1924 сенеси исе Къырым университетининъ
муаррири ола.
1922 сенеси Азербайджан ёлбашчылары Нариман
Нариманов ве Самед Агъам-али огълу тюркий тиллернинъ язысыны арап элифбесинден
латинэлифбесине кечирюв меселесини котерип чыкъкъан сонъ, анда тешкиль этильген
янъы элифбе комитети янындаки Ильмий советке ёлбашчы мутехассыс алим керек эди.
1924 сенесининъ язында бутюн республикаларны айланып чыкъкъан С. Агъам-али
огълу бойле шахсны къырымлы Бекир Чобан-заде юзюнде тапты. Ве шу йылнынъ
сонъунда Чобан-заде энди Баку алий окъув юртларында ве ильмий муэссиселеринде
чалышып башлай эм де янъы элифбе комитети Ильмий советининъ ёлбашчысы ола.
1926 сенеси Бакуда чагъырылгъан IБутюнсоюз тюршкшнаслыкъ съезди
ичюн янъы элифбе комитети адындан янъы тюркий элифбени унификация япув боюнжда
программ докладны о азырлай. Айны шу съездде озю де «Тюркий тиллернинъ озьара
мунасебетлери» ве «Тюрк-татар» тиллеринде ильмий терминлер мейдангъа кетирюв»
мевзуларында докладлар япты. 1928 сенеси о, янъы элифбе боюнджа Бутюнсоюз
Меркезий комитети Ильмий советининъ реиси олып сайлана. Озюнинъ бутюн бу
фаалиетинен Бекир Чобан-заде СССРдеки тюркий тиллернинъ языларыны латин
элифбесине кечирюв киби гъает муим амелий ве сиясий тедбирнинъ суретте ве
мувафакъиетле отькерильмесини темин этти. Бу саеде бутюн муим тедбирлерде,
етекчи эрбаплардан бири оларакъ, девлет микъясындаки чокъ муреккеп бу
меселени аль этювде бар кучюни къойп чалышкъан намлы алимимизнинъ бу хызмети
акъкъында Ф. Д. Ашнин озюнинъ макъалесинде шойле яза: «Латин элифбесине
кечюв боюнджа беш йылда япкъан ишлери Бекир Ваапович Чобан-задеге: «Мен
инкъиляпнынъ бутюниттифакъ колеминдк теренлешмесине ярдым этим»,-демеге толу
дереджеде эсас бере».1935 сенеси Бекир Чобан-заде СССР Илимлер Академиясы
Азербайджан филиалынынъ акъикъий ве Париж филология джемиетининъ фахрий азасы
оларакъ сайлана.
Чобан-заде отузынджы йылларда Озьбекистанда да чалыша.
1930-1934 сенелери Фергъана девлет педагогика институтында озьбек ве эдебияты
кафедрасынынъ мудири ола, 1935 сенеси исе Озьбекстан девлет университетинде ве
Бухара педагогика институтында студентлнрге тильшнаслыкъ эсаслары боюнджа
лекциялар окъуй. Алим къыскъа омюри ичинде учь юзге якъын ильмий ве
ильмий-методик эсер яратты. Онынъ эсерлери рус, къырымтатар, азербайджан,
озьбек, туркмен, тюрк, маджар, алман, франсыз тиллеринде басылып чыкъты.
Эбет, Бекир Чобан-заде энъ зияде тюркшнас алим оларакъ
белли. Лякин онынъ эдебиятымызгъа шаир эм де эдебиятшнас, тенкъидчи оларакъ
къошкъан иджадий махсулы онъа тамамиле классик шаиримиз демеге акъ бере. Онынъ
бир сыра аджайип шиирлери 1927 сенеси «Боран» адынен айры китап олып
чыкъты. Бу китапкъа шаирнинъ «Яз акъшамы уй алдында», «Тувдым бир уйде», «Ой
сувукъ шу гъурбет», «Ах, табылсам!», «Сув анасы», «Дунай таша», «Анам»,
«Булутлар» киби ве диггер мешур эсерлери кирсетильген.
Шаирнинъ шиирлери дженктен сонъ да (1971), Абдулла
Лятиф-заденинъ шиирлеринен къошулып, бир китапчыкъ этип чыкъарылды. Эшреф
Шемьи-заде озюнинъ устазы акъкъында шу китапчыкъкъа язгъан кириш сёзюнде
Чобан-заденинъ «Думан» адлы мешур шииринден мисаллер кетире. Шаир кериликте
къалгъан ве озь феодалларынынъ зулумы алтында инълеген, озь дертлерини айтмагъа
акълары олмагъан шаркъ мемлекетлери эмекдарларыны къайгъырып:
Бети бар, козьлнри корюнмей шаркънынъ,
Дерди бар, яшлары силинмей шаркънынъ,
Тили бар, сёзлери эшитильмей шаркънынъ,
Чёллери, голлери, эллери думан…-
дей ве азатлыкъ, мустакъиллик эльде этмек
ичюн инкъиляп (боран) кереклигини тасдикълай.
Баты рузгяры, ъыбла, сырт
бораны
Эсмейип тирильмез Инд, Къытай, Ираны…-
деп, шаркъ халкъларыны курешке чагъыра.
Янъылыкънынъ эскилик узеринден,айдынлыкънынъ зульмет
узеринден, адалетнинъ акъсызлыкъ узеринден эрте-кеч гъалип келеджеги меселесинде
Чобан-заде ич янъылмады ве та 1918 сенеси язгъан шиирлеринден биринде айткъаны
киби:
…Гуллери пек къызыл, ах насыл къызыл!
Къызылны ничюн шай сюемен бу йыл?...
Меним де къызылгъа боялсын манълайым,
Гизлидже комсинлер,корьмесин анайым.
Кызарсын
канымдан юртумнынъ гуллери,
Къокъласын бульбуллер, тутулсын тиллери.
Байрамда, сейранда татар къызлары-
Кунь
корип олмагъан танъ йылдызлары,
Къопарып такъсынлар кокреклерине,
Халкъ ашкъы тез толсун юреклерине.
Олермиз оларны онъгъармакъ ичюн,
Факъырнытахтына чыкъармакъ ичюн…-
Деп,бутюн дюнъяда «факъырларнынъ тахткъа чыкъаджагъына» юректен
ишана. Чобан-заденинъ шиирлерининъ мундериджеси о дередже терен, о дередже
ичтимаий,фельсефий фикирлернен ашлангъанлар ки, оларнынъ эр бири акъкъында айыр
тедкъикъат язмакъ мумкюн. Онынъ эдабиятымызда шиирий яртыджылыгъынынъ ери де
анджакъ бунен бельгилене.
Бекир Чобан-заденинъ энъ гузель шиирлеринден бири «Тувдым
бир уйде» шииридир. Бу шиирде адий татар психологиясы, адий татар аяты о
дередже саде, устылыкънен акс олуна ки, гуя адий татар эвчигининъ шараити
кесилип алынып бу ерге къоюлгъан. «Тувгъан тиль» шири исе ана тилимиз акъкъында
язылгъан чокътан-чокъ шиирлерден энъ гузнли, энъ кучьлюси демек мумкюн. Бу шиир
азырки заманда, анна тилини менимсев меселеси сонъ севилип окъулгъан
шиирлерден бири олды.
Тувгъан тиль
Сени мен Къырымда, Къазанда таптым,
Джурегим
къайнагъан, ташкъанда таптым...
Джат
эльде мугъайып, ачынып джурьгенде,
Умютим,
хаялым шай тюшип джурьгенде,
Мойнунъа
сарылдым, дертимни айтып,
Бир
гузель сёзюнъмен озюме къайтып...
Джырларынъ
болмаса, маненъ болмаса,
«Джурт»
деген сёзюнъмен джурек толмаса,
Ах,
насыл джурермен гъурбет якъларда,
Танышсыз,
билишсиз ят сокъакъларда?..
Бильмиймен
– тюрюкми, татармы адынъ,
Бек
яман татлысынъ, Танърыдан тадынъ.
Тюрюк
де, татар да сенинъ сёзлеринъ,
Экиси
эки чифт мунълу козьлеринъ...
Вияна
огюнде, Къазакъ ичинде
Барабар
джырладыкъ Индлерде, Чинде...
Анъласын
бир сени, душман да сюер,
Бир
джаныкъ сёзюнъмен джуреги иер...
Истиймен
озюнъни эр якъта корьмек,
Эр
ерде инджинъден дестанлар орьмек...
Къушларгъа,
къашкъыргъа уйретсем сени,
Сен
болсанъ оксюзнинъ конъюльден сюйгени...
Джамиге,
михрапкъа, сарайгъа кирсенъ,
Денъизлер,
чёллернинъ четине эрсенъ...
Сенинъмен
душмангъа ярлыкълар язсам,
Къарувлы
сёзюнъмен конълюни къазсам...
Къабримде
мелеклер соргъу сораса,
Азраиль
тилимни бинъ кере тораса, –
«Озь
тувгъан тилимде айт магъа!» дермен,
Озь
тувгъан тилимде джырлап олермен...
Конълюмни
къайгъылар кемирип тургъанда,
Халкъымны
тынышсыз йылдызы ургъанда,
Тувгъан
тиль, – башкъасы акълыма кельмий,
Бир
буюк сырымсынъ, душманлар бильмий.
Бунынънен бирге Бекир Чобан-заденинъ эдебиятымыз тарихы ве
эдебиятшнаслыкъ саасындаки фаалиети де айрыджа ер тутмакъта. Меселя, эдипнинъ
«Ильмий ве эдебий тиль меселеси», «Октябрь ве тюрк-татар эдебияты», «Сонъ девир
къырымтатар эдебияты», «Октябрь девриндеки тюрк-татар эдебияты» киби ве даа
чокъ дигер макъалелери къырымтатар эдебиятшнаслыгъынынъ энъ зенгин
саифелерини тешкиль этмектелер.
Эдебиятымызнынъ кечмишини де, Октябрьден сонъки
вазиетини де тафсилятлы тедкъикъ эткен алим та 1919 сенеси Будапештте
язгъан « Ой сувукъ бу гъурбет!» шииринде:
Я халкъны къорур да, севермиз
омюр,
я халкъчюн янар да, олурмыз комюр…-
дегенде, янъы медениет огърунда фааль
курешмек кереклигини козьде туты.
Эдебиятымызнынъ тарихына аит гъает зенгин тедкъикъатларнынъ
муэллифи, шаркъ эдебиятынынъ тарихчысы оларакъ да, джиан тюркшнаслыкъ алеминде
шурет къазанды. Онынъ «Фузулий ве онынъ ери» (1925), «Кумыкъ тили ве эдебияты
акъкъында» (1925), «Байкъара ве диваны акъкъында» (1926), «Навоийнинъ тили ве
тильджилиги акъкъында» (1926), «Исмаил Хатаийнинъ тили ве эдебий иджады», «Ибн
Мукъаннанынъ тюрк грамматикасы» (1933), «Китаб-ы Дедем Гёргюднинъ
эдебий-лингвистик талили» (1935) киби даа бир чокъ эсерлери Шаркъ эдебиятыны
огренювде тюркшнаслар ичюн бир дерсликке чевирильди ки, онынъ ады джиан
тильшнаслыкъ алеминде рнеТюркий халкъларнынъ, бу джумледен къырымтатарларнынъ
да эдебий тиллери та XII-XIII асырларда
шекилленгенини ве буны мешур арап тильшнасы озь лугъатында та XIVасырда тасдикълагъаныны ильки
кере тедкъикъ этип, бу фикирнинъ догърулыгъыны исбатлагъан Чобан-заде бунынънен
азербайджан, озьбек, таджик эдебиятларынынъ тарихында белли бир бошлукъны
толдырмагъа хызмет этти ки, буны миннетдар несиллер унутмайлар.
Бекир Чобан-заденинъ совет тюркшнаслыгъында хызметлери о
дередже буюк ки, онынъ ильмий ве эдебий фаалиетини огренюв ишлери кеткен
сайын кенишлей. Хусусан 1983 сенеси алимнинъ догъгъанына 90 йыл толувы
мунасебетинен бу ишлер янъыдан джанландырылды. Бу мунасебетнен Бакуда тантаналы
акъшамлар отькерильди, Азербайджан ССР Илимлер академиясынынъ Насмий адына
тильшнаслыкъ институты ве Низамий адына тильшнаслыкъ инститы ве Назмий
адына эдебият институты бирликте алимнинъ ильмий ве эдебий фаалиетине
багъышлангъан махсус сессия кечирдилер. Анда Чобан-заденинъ яратыджылыгъынынъ
чешит тарифларына багъышлангъан докладларненонынъ шегиттлери чыкъышта
булундылар. Умуминсаниет медениетине хызмет эткен буюк гуманист ве
интернационалист алимнинъ хатырасына бу чыкъышларда самимий итирам иле седжде
этильди.
1993 сенеси Бекир Чобан-заденинъ догъгъанына 100 йыл
Къырымда биринджи кере тантыналы серетте къайд этильди. Акъмесджитте бу
юбилейге багъышланып халкъара ильмий-амелий конференция отькерильди. Филология
илимлери докторы Айдер Меметов рехберлик япкъан бу конференцияда Тюркиеден,
Румыниядан, Венгриядан, Америкадан, Москвадан алимлер иштирак эттилер. Эсас
тантаналар шаирнинъ догъгъан шеэри Къарасувбазарда кечерильди. Анда
шеэрнинъ меркез сокъкъларындан бирине Бекир Чобан-заденинъ ады берильди ве шу
сокъакътаки мейданчыкъта бу буюк эрбабымызгъа абиде тиклениледжек ерге махсус
таш къойылды. 2001с. Сентябрьде о ерде шаирнинъ хатырасына абиде къойылды.
Умумий медениетимиз , тилимиз, эдебиятымыз хазинесине
къыймети ёкъ джевэрлер къалдыргъан текрарланмаз истидат саиби, аджайип инсан
Бекир Чобан-заде Сталин шахсына табынув деврининъ амансыз панджасына
огърап, 45 яшында эляк олды. О 1937 сенеси бастырыкъкъа алына ве октярь 13-те
Азербайджаннынъ Баку шеэринде ольдюриле.
Кечкен девирнинъ чешит худжур аляметлери,
зорбалыкълары саесинде ады чокъ вакъыткъадже анъылмай кельген классик
шаирлеримизден бири.
Амди Герайбайдыр
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.