Урок башкирской литературы "Жизнь и творчество Г.Сокроя"

Тема: Ғәли Соҡорой – башҡорт тарихының шәхесе, уның тормошо һәм ижады.

Маҡсат: Ғәли Соҡоройҙың тормошо һәм ижады менән таныштырыу, телмәр үҫтереү һәм ғорурлыҡ тойғоларын уятыу, тәрбиәләү.

1.     Кейеков Мөхәмәтғәли Ғәбдессәлих улы 1828 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1826 йылда) Ырымбур губернаһы Бөрө өйәҙе Ирәкте улусы (хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Тәтешле районы) Иҫке Соҡор ауылында башҡорт муллаһы ғаиләһендә тыуған.

2.     Кейековтарҙың (урыҫ.)баш. шәжәрәһе буйынса ата-бабалары ирәкте башҡорт ырыуының ханы Иҫәнгә барып тоташа: Иҫән хан → Быраҡ → Кейек → Шәриф → Ғабдулла (1746—1828) → Ғәбдессәлих (1798—1849) →Мөхәмәтғәли (1828—1889) → Ғарифулла (1861—1918). Ата-бабаларының береһе Кейек һәм уның улы Шәриф Кейеков Ирәкте улусының старшинаһы була. Шәрифтең өсөнсө һәм кесе улы — Ғабдулланың ҡустыһы Ниғәмәтулла Кейеков дворян (урыҫ.)баш. дәрәжәһен ала, ә 1825 йылда Бөрө өйәҙендәге 10-сы башҡорт кантоны башлығы итеп һайлана.

Үҙе Ғәли Соҡорой ҡара табын ырыуының шәжәрәһен яҙҙы.

3.     Мөхәмәтғәли үҙ тыуған ауылы, яҡын тирәләге һәм алыҫыраҡ мәҙрәсәләрҙә 22 йәшенә тиклем һабаҡ алған, дин ғилемен ныҡлы үҙләштергән.

Бер аҙ ваҡыт Көньяҡ Урал, ҡаҙаҡ далаларында балалар уҡытып йөрөгәндән һуң, 1849 йылда Стәрлебаш мәҙрәсәһенә килә һәм бер ни тиклем белемен камиллаштырып, үҙе шунда шәкерттәргә дәрес бирә башлай. Мәҙрәсәлә уҡытҡан шағир Шәмсетдин Зәки менән дуҫлаша, унан шиғриәт серҙәренә өйрәнә. Шулай ғилем эҫтәп, шәкерттәр уҡытып, ниһайәт, 1852 йылда тыуған ауылына әйләнеп ҡайта һәм ғүмеренең аҙағынаса шунда йәшәп, крәҫтиән эше менән шөғөлләнеп, балалар уҡытып ғүмер итә.

4.     Ғаиләһе.

Ғәли Соҡорой тыуған ауылында Мәрфүғә Ямалетдин (Йәләлетдин) ҡыҙы менән ғаилә ҡороп, өс ҡыҙ, биш ул тәрбиәләп үҫтерә, мәҙрәсә һабаҡтарын бирә. Һәр береһе башлы-күҙле булып, ғаилә ҡороп йәшәп китә. Ғатаулла, Ғиниәтулла, Ғарифулла исемле улдары, ата юлын ҡыуып, заманының уҡымышлы кешеләре булып таныла. Ғарифуллаһы әҙип булараҡ та шөһрәт ҡаҙана.

5.     Ижады

Соҡорой псевдонимын шағир тыуған Иҫке Соҡор ауылы исеменән алған

Ғәли Соҡоройҙың төрки, ғәрәп һәм фарсы телдәрендә яҙылған 100-гә яҡын әҫәрҙәре һаҡланған. Шағирҙың унға яҡын китабы донъя күрә. Улар иҫәбендә түбәндәге шиғыр йыйынтыҡтары бар: «Дөрри Ғәли» («Ғәли гәүһәрҙәре»), «Шәмғ әз-зия» («Шәм яҡтыһы»), «Зәмми нәзир» («Оҡшашты өҫтәү»), «Мәдхи Ҡазан» («Ҡазанға мәҙхиә»), «Тәх-рибә, рамаҙан!» («Хуш киләһең, рамаҙан айы!») һ. б. Шағирҙың «Фосули әрбаға» («Йылдың дүрт миҙгеле») шиғырҙар циклы XIX быуат башҡорт лирик шиғриәтенең иң яҡшы өлгөләренең береһе тип иҫәпләнә[5].

Тормош-көнкүреш, тәбиғәт, йыл миҙгелдәре тураһындағы, ҡайһы бер мәҙех-маҡтау шиғырҙарында ғына, болот араһынан ҡараған ҡояш кеүек, аңлайышлы шиғри юлдар, айырым поэтик ынйылар ялтлап-ялтлап ала.

6.     Китаптары:

«Тәжүид» («Ҡөръәнде дөрөҫ уҡыу ҡағиҙәләре»), 1860.

«Нәсим әс-саба» («Иртәнге шәфәҡ еле»), 1872.

«Дөрри Ғәли» («Ғәли гәүһәрҙәре»), 1873.

«Тәүарихи Болғарийа, йәки Тәҡриби Ғари» («Болғар тарихы, йәки яҡынса Ғари аңлатмаһы»), 1879.

«Шәмғ әз-зия» («Шәм яҡтыһы»), 1883.

«Мәдхи Ҡазан» («Ҡазанға мәҙхиә»), 1889.

«Дөрр әл‑кәлам» («Ҡиммәтле һүҙҙәр»), 1900.

Шәм яҡтыһы: шиғырҙар, сәсмә әҫәрҙәр, тарихи яҙмалар, хаттар. Өфө, 1995.

Ҡулъяҙмалары[үҙгәртергә

Ғәли Соҡорой ҡулъяҙмалары. «Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге милли китапханаһы». Бер нисә шиғырҙарын уҡып сығалар уҡыусылар.

7.     Хәтер

Тәтешле районының үҙәге Үрге Тәтешле ауылының бер урамы Ғәли Соҡорой исемен йөрөтә.

Яңауыл районы хакимиәте йәш яҙыусыларҙы ижади эшкә ҡыҙыҡһындырыу маҡсатында 1997 йылда Ғәли Соҡорой исемендәге премия булдыра. Премия иң яҡшы тип табылған әҫәрҙәр авторына йыл һайын бирелә.

2001 йылда Ғәли Соҡоройҙоң тыуған ауылында мәғрифәтсе-шағирҙың йорт-музейы асыла. Музей фондындағы 230-ҙан ашыу һаҡлау берәмеге араһында Ғәли Соҡорой төҙөгән «Ирәкте ырыуы шәжәрәһе», шағирҙың бер нисә китабы күсермәләре һ. б. бар.

8.     Викторина һорауҙарына яуап биреү.

9.     Өйгә эш. Инша яҙырға конкурсҡа.