"Абайға 175 жыл "

Тақырыбы: «Абайдың музыка әлемі» (әндері мен күйлеріне тарихи шолу)

Мақсаты:

Ұлы ақынның өнегелі өмірімен таныстыру, әндері мен күйлерінің пайда болуына  шолу жасау, әндерін айту,тыңдату. Шәкірттерді адамгершілікке, табиғат әсемдігін түсінуге, қасиетті нәрселерді қадір тұтуға тәрбиелеу.Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, эстетикалық тәрбие беру.

Көрнекілігі: Абай портреті, кітаптар, шығармалары, қанатты сөздер, фотослайдтар, буклеттер.

Өту барысы:
Әдеби шара атасы мен немересінің диалогы арқылы басталады.

Атасы – , немересі –

-Шығарма жаза алмай қиналып отырған 2 - сынып оқушысы. Теледидар қарап отырған атасы, қолында газет.

Теледидардан концерт: Абайдың «Айттым сәлем,Қаламқас» әні орындалады.
Немересі қаламын тастай сала атасының қасына келіп:
- Мен бұл әнді білемін, ата! Кеше ғана мұғалім айтқан болатын. Абайдың әні.
Атасы:
- Иә, бұл – Абайдың жазған өлеңі. Сен біледі екенсің. Ендеше Абайдың кім екенін білетін шығарсың?
- Иә, Абай-ақын.Мен оның «Қыс», «Күз», «Жаз» өлеңдерін білемін.әкесі-Құнанбай,әжесі-Зере,анасы-Ұлжан екенін білемін.Ал,әндерін білмейді екенмін.

-Е-е,балам,ол кісінің әндері де,өлеңі де өте көп.Олай болса, ендігі жерде Абайды «Абай атам», «Абай атаның өлеңі» деп сөйле. Ол өте данышпан кісі, бүкіл қазақтың Абайы ғой. Оны білмеген адам қазақ емес.

-Ата,бізге Абай әндері туралы ізденіс жұмысы тапсырылып еді.Соған біраз қиналып отырмын.Қайтсем екен?Жарысқа қалайда қатысуым керек.

-Абай мен оның әндері туралы көп дерек айтсам,тыңдар ма едің,балам?

-Иә,сіз оны көрдіңіз бе?Ол туралы қайдан білесіз?

-Жүр,балам,мен сені жақсы бір жерге алып барайын.Дәл сол Абай атаң туралы,оның әндері туралы шара болады деп естіп едім.

Жүргізуші :-Қайырлы күн,құрметті ұстаздар,оқушылар,Абай сүйер қауым!Қазақтың біртуар ұлдарының бірі,данышпан ақын,ойшыл,дана ғұламалардың бірі,қазақ әдебиетінің шоқтығы биік ірі тұлғасы Абай атамыздың м175-жылдық мерейтойы мен оның музыкалық шығармашылығына,әндерінің шығу тарихына арналған «Абайдың музыка әлемі» атты шарамызға қош келдіңіздер!Бүгін Абайдың әндерімен,күйлерімен танысып қана қоймай,оны тыңдап та көресіздер.

Олай болса,шарамызды оның әндерін тыңдаудан  бастауды жөн көрдік.

«Айттым сәлем,Қаламқас» әні тыңдалады.

1-оқушы-Ақбота:

«Айттым сәлем, қалам қас...» -Абайдың 1889 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 10 шумақтан тұрады. Шығарма Абайды дүниежүз. әдебиеттің өресіне көтерген туындыларының бірі. Өлеңде ақын жастықты, сұлулықты  жырға қосады. Алғаш рет 1909 ж. С.Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. 

Жүргізуші:Абай әндерінде қазақтың халық әндеріне тән «ахахау,хайләйлім» сынды мәтіндер кездеспейді.Абай-халықтың рухты тілімен сөйлеген ақын.

«Сегізаяқ» әні  тыңдалады.

 2-оқушы-Аңсар:

«Сегізаяқ» — Абай Құнанбайұлының өлеңі және қазақ өлеңіне қосқан шумақтың үлгісі.

Абайдың «Сегізаяқ» атты өлеңінің әр шумағы сегіз жолдан тұрады. Шумақ 5 буынды. Шебер мүсінделген бұл өлең түрі — қазақ поэзиясында оқшау тұрған туынды. "Сегізаяқ" өлшемін, шумақтық өрнегін Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, т.б. ақындар өз өлеңдерінде қолданған

Жүргізуші:-Абай әндері ел ішіне ауызша тараған,көзі тірісінде нотаға түспеген.Ең алғаш 1919-1923 жылдар аралығында нотаға түсірілген.Сондай әндердің бірін тыңдап көрейік.

«Домбыраға қол сұқпа» әні тыңдалады.

3-оқушы-Абылай:

"Домбыраға қол сұқпа" - Абайдың өлеңі. Жазылған жылы белгісіз.

Әрқайсысы 4 тармақты 6 шумақтан тұрады, 24 жол. Бұл өлеңді 1940 жылы белгілі абайтанушы ғалым Қ. Мұқаметханов пен Абайдың інісі Ысқақтың немересі Әрхам Абай ауданының азаматы Р. Мамырқазовтан жазып алып, Республика Ғылым академиясына тапсырған. Алғаш рет «Әдебиет және искусство» журналының 9-санында баспа жүзінде жарық көрген. Туыңды ағылшын, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, ұйғыр т. б. тілдерге аударылған.

Жүргізуші:-Абай әндері байсалды,орнықты,үйлесімді боп келеді.Олай болса,келесі әнін тыңдайық.

«Көзімнің қарасы» әні тыңдалады.

4-оқушы-Аян:

«Көзімнің қарасы...» –Абайдың 1891 ж. жазған өлеңі.

Әрқайсысы 4 тармақты 22 шумақтан тұрады.. Өлеңде ақын аз сөзге көп мағына сыйғызу ниетін көздеген.

Алғаш рет 1909ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайүғылының өлеңі» атты жинақта жарияланған.

Жүргізуші:-Музыканың қайнар көзі адам өмірі мен қоғамның өзі болып табылады деген қағидаға сүйенсек,Абай әндерінен сол замандағы қоғамның аяқ алысын анық байқаймыз.

«Әсемпаз болма әрнеге» әні тыңдалады.

5-оқушы-Мейіржан: «Әсемпаз болма әрнеге» өлеңі
1894 жылы жазылған .                                    4 тармақ, 6 шумақ
Мағыналық құрылымы жағынан                                                        Төрт бөлікке бөлінеді.

Жүргізуші:-Құрметті көрермен,Абайдың ән әлемі ерекше әлем екенін ұғынғандаймыз, ерекше нәзік тілмен өрнектелген әнінің бірі «Желсіз түнде жарық ай» әні.

 «Желсіз түнде жарық ай» әні орындалады.3 а сынып оқушысы-

6-оқушы-Нұрсезім:

«Желсіз түнде жарық ай...» - Абайдың 1888 ж. жазған өлеңі.Өлең 5 шумақтан тұрады.  Ақын  түнгі табиғаттың әсем көрінісін нәзік поэзия тілімен өрнектейді. Шығарма алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Әнді композитор Ә. Базанов фортепианоға арнап өңдеген, композитор Ғ. Жұбанова арнайы ән жазған. Өлең ағылшын, араб, башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, орыс , өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Жүргізуші:-Құрметті көрермен,әннен бөлек,Абайдың күйлерінің жағдайы мүлдем басқаша.Абайдың санаулы күйлері «Қазақтың 1000 күйі» топтамасына енген.Соның бірі- «Май түні» күйі.

«Май түні» күйі тыңдалады.

7-оқушы-Айзере:

«Май Түні» - Абайдың күйі.Бұл күйді 1923 жылы Ғ. Сармурзин Абайдың Ақылбайдан туған немересі Исрайылдан, ал Исрайыл Абайдың өзінен үйренген. Исрайылдың айтуынша, Абай бұл күйін жайлаудағы түнгі сауық-сайранда отырып шығарыпты.Күй табиғат сұлулығын бейнелеген, 2 белімнен тұратын лирикалық туынды. Музыкалық әуені Абай әндерімен сарындас, жазғы жайлаудың түнгі көрінісін, жастардың кеңілді сауық-сайранын елестетеді.

«Торы жорға» күйі тыңдалады.

8-оқушы: «Торжорға» - Абайдың күйі. Күйді Ғ.Сармурзин 1923 жылы Оспан деген домбырашыдан үйренген. Бұл жөнінде М. Әуезовтың «Абай жолы» романында тартымды суреттелген. «Торжорға» күйі көңілді, ойнақы, серпінді орындалады. Күйдің ырғағынан тайпалған ат жүрісі, оның жорғалаған әсем қозғалысы айқын байқалады. Күй әуенінің ырғақ-иірімдері де жарасымды .

 «Желдірме» күйі тыңдалады.

9-оқушы: «Желдірме» - Абайдың домбыраға арналған ән- күйі. Бұл күй ән жанрымен, ұлттық мелодиялық сазымен, синкретті түрімен, әуендік ырғақ желісімен ерекшеленеді.  Бұл күй алғаш рет Абайдың «Айттым сәлем, қалам қас» деген ән-күй жинағына енгізілді.

Жүргізуші:-Өлді деуге бола ма ,айтыңдаршы,Өлмейтұғын артына сөз қалдырған,-деп,ұлы ақын өзі айтқандай,оның дүниеден өткеніне ғасырдан асса да,Абай әндері қазақ музыка  тарихында орны бөлек,рухани дүниемен астасқан тәбәрік боп қалады.

10-оқушы-Нұргүл :«Абайға арнау»

Жүргізуші:-Құрметті ,Абай сүйер қауым,назарларыңызға рахмет!

Көріністің жалғасы:

-Балам,өзіңе қажет ақпарат ала алдың ба?

-Иә,ата,сізге рахмет!

-Сенің талабыңа рахмет,балам!

Шығанақ орта мектебі

СЫНЫПТАН ТЫС ІС-ШАРА

(әндері мен күйлеріне тарихи шолу)

Өткізген: Бастауыш сынып мұғалімдері