Аналитика химия және зертханалық зерттеулер тәсілі

Скачать материал

ММ «АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ БАСҚАРМАСЫ»

ШЖҚ «КЕҢЕС ОДАҒЫНЫҢ БАТЫРЫ МӘНШҮК МӘМЕТОВА АТЫНДАҒЫ

АҚТӨБЕ ЖОҒАРЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ» МКК

«БЕКІТЕМІН»

Директордың оқу ісі

жөніндегі орынбасары

_______А.Куздыбаева

«___»_______2019 ж.

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Пәндер/модулдер:ЖКП 14 "Аналитикалық химия және

зертханалық зерттеулер тәсілдері"

Мамандығы: 0305000«Лабораториялық диагностика»

Біліктілігі: 0305013 «Медициналық лаборант»

Курс:1

Семестр:ІІ

Бақылау түрі:емтихан

Барлық сағаттардың/кредиттердің KZ жалпы еңбек сыйымдылығы - 120/4

Ақтөбе 2020

Кәсіптік практика бойынша жұмыс жоспары жасалды

Н.Калжанов І санатты оқытушы

Мамандық бойынша жұмыс оқу жоспары «Лабораториялық диагностика»

№2 Ғылыми-жаратылыстану пәндері ЦӘК отырысында қаралған және ұсынылған

«___ » ______________ 2019 ж., хаттама № _____

ЦӘК төрайымы ____________ А.Абилова

Әдіскер ____________ М.Муканбеткалиева мақұлдады

Әдістемелік кеңес отырысында мақұлданды

хаттама №___ "____" ______________ 2019 ж.

ӘК төрайымы ______________ А.Куздыбаева

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 16.03.

Зертханалық сабақ № 1

Әр түрлі бағыттағы зертханалардың құрлымын зерттеу.

(Микробиологиялық зертхана. Микроскоптар)

5.2. Сабақтың мақсаты:

-студенттерді микробиологиялық зертхананың жұмыс істеу ережелері және қауіпсіздік техникасымен танысу.

-студенттерге микроскоптардың құрылысы және олардың жұмыс істеу ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

-студенттерді заттардың біртұтастығы мен әр түрлілігімен және химиялы құбылыстармен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- Химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- Жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- Химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- Күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптастыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
11	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
22	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
34	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
45	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
56	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
67	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
8	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Микробиологиялық зертханада студенттер микробиологиялық, серологиялық және басқа да зерттеу тәсілдерін меңгеріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді, микробио-логия пәні бағдарламасының мәселелерімен танысады. Жарықтың мол болуы үшін зертханадағы жұмыс үстелдері терезеге жақын орналастырылуы қажет. Үстелдердің беті пластикпен, плексигласпен немесе қалың шынымен жабылып, ортасына шыны түтіктерге арналған штативтер, бояулар құйылған ыдыстар немесе тамызғыштар, спирт шамдары және т.б. қойылады. Ұсақ жануар-лардың өлекселерін немесе олардың мүшелерін жарып тексеруге арналған кішірек үстелше болғаны дұрыс. Оқу барысын қамтамасыз ету үшін микроорганизмдер өсінділері, қондырғылар және жуу, стерильдеу, қоректкі орталарды дайындау, бокс, препарат, термостат, жануарларды күтуге арналған виварий және басқа да бөлмелер болуы керек. Жуу бөлмесінде үстелдер, рако-вина, электр немесе газ плиталары, кептіргіш, ауа сорғыш шқаф судың буы мен шыны ыдыс-тарды жууда қолданылатын реактивтердің иістерін кетіру үшін қажет. Бұл жердің едені мен қабырғалары кафельмен қапталады. Стерильдеу бөлмесінде бір немесе екі бумен стерилбдейтін қондырғылар мен үстелдер болады. Стерильдеу бөлмесінде стерилизаторларды ашқаннан кей-інгі шығатын будың қалдықтарын кетіру үшін бөлме желдеткіштері болуы қажет. Қысымның көтерілуіне дейінгі пайда болатын бу резеңке түтік арқылы сыртқы ортаға шығарылады немесе суы бар шелекке бағытталады. Бұл бөлменің есіктері мен терезелері сыртқа қарай ашылғаны жөн. Қоректік орталарды дайындау бөлмесінің қабырғалары плитамен қапталған немесе майлы бояумен сырланған, ал еденіне плита немесе линолеум төселеді. Мұнда газ немесе электр плит-асы, шыны түтіктерге құйылған қоректік орталарға арналған бөліктері бар жәшіктер, үстелдер, қоректік орта компоненттерін, ет сорпасын және басқа да сұйық орталарды сақтауға арналған мұздатқыш пен шкафтар болады. Термостат бөлмесінде әр түрлі көлемдегі термостаттар орна-ластырылады. Зең саңырауқұлақтарды өсіруге арналған термостаттың температурасын 20-25°С, көптеген сапрофитті микроорганизмдерге 25-30°С, жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына 35-37°С, ал термофилді микроорганизмдерді өсіру үшін 40-45°С-ге реттелген термостаттар бола-ды. Препарат бөлмесі – зертханалық-тәжірибе сабақтарына қажетті құралдарды дайындауға арналған жұмыс орны. Бұл жерде оқу барысына керекті барлық жабдықтардың болуы тиіс (мұздатқыш, дистиллятор, таразылар, центрифуга, микроскоп және т.б.). Бокс бөлмесі – стерильді жағдайда микроорганизмдер дақылдарын себу және қайта себу, сонымен қатар, кейбір ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде қолданылатын бөлме. Бокстың жылжымалы есігі бар тамбуры болады. Бокстың терезесі сыртқы ортадан ауа кірмейтіндей әйнектеліп, қабырғалары плиткамен қапталады немесе майлы бояумен сырланады. Еденіне линолеум төселеді. Боксты натрий гидрокарбонатын (ас содасын 2-3%-ы), 3-5%-ды карбол қышқылы және басқа да дезинфекциялағыш заттардың ерітінділерімен ылғалдандырып, жуып тұрады. Бөлмені толқын ұзындығы 254 нм улбтракүлгін сәулелерін тарататын бактерицидті лампалармен (БУВ-15, БУВ-30, т.б.) 30 минуттан бірнеше сағат аралығында стерилдейді. Бактерицидтік лампа іске қосылып тұрған уақытта бөлмеге кірмеген дұрыс, өйткені ультракүлгін сәулелері көздің қасаң қабығын қабындырады. Вивари – ақ тышқандарды, ақ егеуқұйрықтарды, теңіз шошқаларын, үй қояндарын және басқа зертханалық жануарларды күтуге арналған бөлме. Жануарлар ғылыми-зерттеу жұмыстарында және сабақ өткізу ұшін қолданылады.

Микробиологиялық зертханада жұмыс істеу ережелері мен техника қауіпсіздігі.

1) Микробиологиялық зертханаға міндетті түрде халатпен кіргізіледі.

2) Бұл жерге бөгде заттарды алып кіруге тыйым салынады.

3) Белгілі бір орында жұмыс істеп, тек қана бекітілген құрал-жабдықтарды қолдану керек.

4) Жұмыс кезінде тазалық сақтаған жөн.

5) Ауруды жұқтырмау үшін үзіліс уақыттарында темекі шегуге, тамақтануға болмайды.

6) Үстелдің үстінде тек қана тапсырманы орындауға арналған құрал-жабдықтардың ғана болуы шарт.

7) Сабақтың соңыеда жұмыс орны мен жабдықтарды ретке келтіру қажет.

8) Бір спирт шамын екінші біреуінің көмегімен тұтандырмаған абзал, ол үшін шырпы мен шақ-пақты қолданған жөн.

9) Электр жүйесінің сымдарына, түйіспе бөліктеріне металл немесе басқа заттарды жанастыру-ға болмайды.

10) Оқытушының немесе зертхана қызметшілерінің рұқсатынсыз электр құралдарын тоққа қос-пау керек.

11) Химиялық және басқа да реактивтермен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау қажет.

12) Зертханадан шығар алдында қолды сабынмен жуады.

Микроскоптар мен микроскопия.

Микроскоп – микробтарды зерттеуге арналған оптикалық құрал. Микроскопия – микроорга-низмдердің морфологиялық ерекшеліктерін, тинкториалдық қасиеттерін (әр түрлі бояуларға, бояу әдістеріне қатынасы), құрылымын (ұрық, капсула), жылжымалығын зерттеуге арналған құрал. Микроскопия оптикалық құралдардың көмегімен жарық, люминесцентті немесе элек-тронды микроскоптардың көмегімен іске асады. Студенттер зертханасы әдетте, Биолом-1, МБР-1,МБР-3 сияқты биологиялық жарық микроскоптарымен жабдықталады. Жарық микроскоптары механикалық және оптикалық бөлімнен тұрады. Механикалық бөлімге штатив, зат үстелі, тубус, айналмалы диск (револьвер), макрометрлік және микрометрлік бұрағыштар жатады. Зат үстелінің ортасында жарық беретін саңылауы болады. Зат үстелінің бүйіріндегі бұрандалар оның оңға-солға жылжуын қамтамасыз етеді, ал клеммалар зат шынысын (препаратты) бекітуге арналған. Тубус штатив бағанасының жоғарғы бөлімінде орналасқан. Микрометрлік бұрағыш микроскопия кезінде өте қысқа қашықтыққа қозғайтын қозғалысты қамтамасыз етеді. Микрометрлік бұрағыштың толық бір айналымы тубусты 0,1 мм-ге жылжытады. Микроскоптың оптикалық бөліміне жарық беретін аппарат, объективтер және окуляр кіреді. Жарық беру аппараты зат үстелінің астында орналасқан. Ол жарық сәлелерін бағыттайтын жазық беті, ал жасанды жарықта оның ойыс беті қолданылады. Конденсордың жоғарғы жағында жазықты-дөңес, төменгі жағында екі жағы да дөңес линзасы болады. Осы линзалардың көмегімен конденсор айнадан шағылысқан жарық, сәулелерін зерттеуге алынған заттың деңгейінде фокусқа жанайды. Жарықтың күшін азайту үшін конденсорды төмен түсіреді, ал жарықты көбейту үшін көтереді. Көз шалымының жарықталғандығын реттеу үшін конденсордың төменгі бөлімінде бекітілген диафрагманы да қолданады. Ол бір-бірін жауып тұратын жартылай шеңберленген металл пластинкалардан тұрады. Бұл пластиналар арнаулы рычагтың көмегі арқылы жарықтың өтуін көбейтеді немесе азайтады. Жұмыста көбінесе Аббе конденсоры қолданылады. Қажетті жағдайларда (мысалы лептоспираларды зерттегенде) оны «қараңғы өріс» конденсорымен ауыстырады. Бұл конденсор тек қана қия түскен жасанды жарықтың сәулелерін өткізеді, бірақ олар объективке түспейді (көз шалымы қараңғы). Конденсор арқылы өткен қия сәулелер қатты бөлшектермен кездескен соң ауытқып, барлық бағыттарда әр түрлі бұрыштарымен өрістейді. Объективке түскен бұл қия сәулелер қараңғы аяда жарқырауды қамтамасыз етеді. Жарқыраудың айқындылығы жарық көзінің күшіне (ОИ-7, ОИ-19), жарық шамдары жарықты бағыттаудың дәлдігіне байланысты. Бірнеше линзалардан тұратын объектив, тубустың төменгі бөліміндегі револьвердің бағытталған маңдай алды линзасы. Ол зерттеуге алынған объектілердің керекті мөлшерде ұлғаюын қамтамасыз етеді. Маңдай алды линза микроскоп арқылы мөлшері 0,2 мкм тең ұсақ заттарды көруге мүмкіндік туғызады. Маңдай алды линзалардан басқа металл қынабында бірнеше түзету (коррекция) линзалары бар. Олардың саны үшеуден он екіге дейін болады. Маңдай алды линзаның үлкейту дәрежесі неғұрлым көп болса, соғұрлым түзету линзалары да көп болуы керек. Объективтер құрғақ және иммерсионды болып екіге бөлінеді. Құрғақ объективтерді қолданғанда объективтің маңдай алды линзасы мен препараттың ортасында ауа қабаты болады. Препараттың шынысы арқылы өткен жарық сәулелері ауа қабатында сынып, ауытқып, толығымен объективке түспейді. Егер объективтің линзасының диаметрі біршама үлкен болса, онда жарықтылық жеткілікті болады. Мұндай линзалар фокус аралығының үлкендігінен, шашырағыштығының аздығынан затты 10,20,40 есе ғана ұлғайтады. Иммерсионды объективтердің маңдай алды линзалары затты 80,90,100 және 120 есе ұлғайтады, демек олардың фокус аралығы қысқа, ал диаметрі үлкен емес. Бұларды құрғақ объектив ретінде қолдансақ, көз шалымының жарықтылығы шамалы болады. Сондықтан керекті жарықтылықты тудыру үшін зерттеуге алынған препараттың үстіне жарық сәулесін сындыру коэффициентіне жақын сұйықтықты қондырады. Осы сұйықтықтың тамшысына иммерсионды объективті батырғанда біркелкі оптикалық орта құралады. Бұл жүйеде жарық сәулелері әлсіремей көз шалымын жақсы жарықтандырады. Иммерсионды сұйық ретінде бал қарағайдың майы, кейде вазелин майы қолданылады. Окуляр тубустың жоғарғы жағында орналасқан. Ол цилиндр формалы метал қынабындағы жоғарғы көз линзасы мен төменгі жинағыш линзасынан тұрады. Окуляр тек қана объективтен алынған кескінді ұлғайтады. Окулярдың жоғарғы рамкасында көбейту таңбасы бар сан белгілері болады. Бұл окулярдың ұлғайту дәрежесінің көрсеткішін окулярдың ұлғайту дәрежесіне көбейту арқылы табады (мысалы, объектив 120 есе ұлғайтады, ал окуляр х9). Объективтің жалпы ұлғайтуы 120х9=1080. Микроскоппен жұмыс істеу ережелері. Микроскоппен жұмыс істер алдында конденсордың жағдайы тексеріледі. Ол зат үстелінің деңгейіне дейін көтеріліп, диафрагма ашық болуы керек. Тубусты сәл көтеріп, ең аз ұлғайтатын (8,10 есе) объективті іске қосады. Окулярға қарай айнаны айналдырып, көз шалымына жақсы жарықтылықты орнатады. Зерттеуге арналған препаратқа бал қарағай майының бір тамшысын тамызып, оны зат үстелінің үстіне қояды. Револьверді бұрай отыра иммерсионды объективті жұмысқа дайындап, микроскопқа қарай отыра объективтің маңдай алды линзасын макровинттің көмегімен абайлап иммерсионды майдың тамшысына батырады. Сонан соң окулярға қарап, тубусты препараттың көрінгеніне дейін көтереді. Микроскоптан көрінген кескіннің анықтылығын микровинтті шамалы бұрау арқылы (алға-артқа) реттейді. Жұмыс соңында тубусты микровинттің көмегімен көтереді. Револьверді бейтарап қалпына ауыстырып, линзадағы майды жұмсақ мақтадан тоқылған матамен сүртеді. Микроскопты ағаштан істелген қаптамаға салады немесе түсті шынылы қалпақтың астына қояды. Қараңғы өріспен жұмыс істегендеконденсордың жоғарғы линзасына тазартылған судың немесе иммерсионды майдың бір тамшысын тамызғаннан соң препаратты бекітіп, объективті іске қосып, конденсорды объективтің осіне дәл келтіреді. Осыдан кейін көз шалымындағы кескіннің анықтылығын винттер жүйесі арқылы реттейді. Люминесцентті микроскопия. Люминесценция ұлғайтқыш оптикалық аспаптардың көмегімен байқалатын микроскопиялық объектілердің жарқырауы. Объектердің жарқырауы өзіндік (алдында бояусыз) және ретке келтірілген (үлгіні бояумен өңдегеннен кейінгі) болуы мүмкін. Көрінбейтін ультракүлгінді немесе көк күлгінді қысқа толқынды сәулелер объектіге әсер еткенде адам көзіне көрінетін ұзынырақ жарық толқыны бар люминесценция қоздырылады. Бұл қасиет люминесцентті микроскопияның негізін қалайды. Люминесцентті микроскопия үшін МЛ және Люмам серияларының микроскоптары қолданылады. МЛ-2 люминесцентті микроскобы өте күшті жарық көзінен (сынапты-кварц шамы), жарық сүзгілерінен және биологиялық микроскоптан тұрады. Жарық көзі мен микроскоп айнасының ортасында көк күлгін сүзгіш болады, қысқа толқынды жарық сәулелері препаратқа түскенде жарқырауды қоздырады. Микроскоптың окулярына сары жарық сүзгісін кигізеді. Ол көк күлгінді сәулелерді (спектрдің қысқа толқынды бөлігі) шашып, көзге көрінетін ұзын толқында сәулелерді өткізеді. Люминесцентті микроскопияда зерттеуге алынған объектілерді арнайы бояулармен (флуорохромдармен) өңдегеннен кейін пайда болатын қосымша люминесценцияның маңызы өте зор. Флуорохромдардың ұзын толқынды ультракүлгін және қысқа толқынды көк күлгін сәулелердің әсерінен жарқырайтын қасиеті бар. Флуорохромдардың ішінен қызғылт сары акридин, аурамин, аурофосфин, родамин, флуоресцин және тағы басқалары жиі қолданылады. Люминесцентті микроскоптың көмегімен мөлдір емес тірі объектілерді зерттеуге болады. Олар түрлі-түсті, ірі айқын болып көрінеді. Электронды микроскопия. Микроорганизмдердің, жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының ультра құрылысын зерттеу электронды микроскоптың көмегімен іске асады. Зерттеуге алынған объектінің кескіні электрондардың тасқыны арқылы алынады. Электронды микроскоп құрылысының прионципі электрондардың магнит өрісінде магнитті линзалар ауытқу қасиетін қолдануға негізделген. Магнит өрісі электрон топтарын фокусқа түсіреді. Электрондардың көзң ретінде электр тогымен қыздырылатынвольфрам сымы қызмет етеді. Объект кескіні электронды микроскоптың көмегімен 500 000-нан аса ұлғайтылады. Электронды микроскопияның ұлғайту дәрежесі ангстреммен өлшенеді. Қазіргі кезде электронды микроскоптардың отандық және шетелдік әр түрлі үлгілері бар.

5.5. Оқыту және сабақ беру әдістері (шағын топтар, пікірталас, жағдайлық есептер, жұптасып жұмыс істеу, презентациялар, кейс-стади және т.б.).

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1. Құлажанов Қ.С. Аналитикалық химия. Алматы том І-ІІ, 2005.

2. Саенко О.Е. Аналитическая химия. Изд. «Феникс», 2009.

3. Харитонов Ю.Я., Григорьева В.Ю. Аналитическая химия. Учебное пособие, «ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1. Аналитическая химия. Практикум: учебное пособие/под. ред. Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2. Келина Н.Ю., Берзучко Н.В. Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3. Харитонов Ю.Я., Григорьева В.Ю. Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа». 2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Бақылау сұрақтары:

1 Қарапайым, люминесцентті және электронды микроскоптардың құрылымы.

2 Макро және микро бұрағыштармен жұмыс істеу тәртібі.

3 Микроскоптың окуляры мен басқа да оптикалық бөлімдері, олардың үлкейту дәрежелерін анықтау.

4 Микробиологиялық зертхананың бөлімдері, қауіпсіздік техникалары.

Тест тапсырмалары:

1. Аналитикалық химия -

А) Атомның құрылымын анықтайтын әдістер туралы ғылым

В ) Заттардың химиялық құрамын анықтайтын әдістері туралы ғылым

С) Заттардың физикалық құрамын анықтайтын ғылым

D) Атом мен молекулалар жайындағы ілім

Е) Барлығы дұрыс

2. Аналитика сөзі грек тілінен аударғанда қандай мағына береді?

А) Талдау , жіктеу; В) Сұрыптау ; С) Таңдау ; D) Ажырату ; Е) Біріктіру ;

3. «Аналитикалық химия» ұғымын В.А.Лампадиус қай жылы енгізді

А) 1802ж;В) 1803ж;С) 1804ж;D) 1805ж;Е) 1801ж;

4.Реакциялық қоспаны қыздырғанда немесе айдағанда қандай ыдыс пайдаланады?

A) дөңгелек табанды қалың қабатты колба; B) конусты колба ;

C) Тегіс табанды қалың қабатты колба; D) Бунзен колбасы ;E) Өлшегіш колба.

5. Айдауға қолданылатын колбалар:

A) Вюрц B) Бунзен C) Өлшеуіш D) Эрленмейер E) Кипп аппараты

6. Вакуумда соруға қолданылатын колба қалай аталады?

A) Бунзеннің қалың қабатты колбасы; B) Вюрц колбасы; C) Эрленмейер колбасы;

D) дөңгелек табанды қалың қабатты колба; E) Өлшегіш колба.

7. Ауадан ылғалды жеңіл сіңіретін, ұзақ затты кептіруге жəне сақтауға арналған құрал қалай аталады?

A) Эксикатор; B) Пирометр;C) Фиксанал;D) Дефлегматор;E) Ареометр.

8. Ауадағы қажет емес қоспалардың түспеуінен қорғау үшін пайдаланылатын құрылғы.

A) Хлор кальций түтігі;B) Комовский насосы ;C) Кьельдал колбасы ;

D) Пирометр; E) Фиксанал

9. Өлшеуіш ыдыстарға ... жатады.

A) бюретка, өлшеуіш колба, пипетка ;B) пробиркалар, титрлеуге арналған колбалар;

C) дефлегматор, пикнометр; D) Либих салқындатқышы, Бунзен колбасы ;

E) Cынауық,ареометр,Вюрц колбасы.

10. Аналитикалық химия ғылымының Ресейде негізін салған кім

А) Бутлеров; В) Мендеелиев ;С) Роберт Бойль; D ) Ломоносов ;Е) Павлов;

11. Концентрлі қышқылды еріткенде ... .

A) суға қышқылды құяды;B) қышқылды суға құяды;C) Су мен қышқылды бірдей көлемде араластырады;D) тек қалың қабатты ыдыста;E) Дұрыс жауап жоқ.

12.Натридің қалдықтарын ... жояды.

A) Спирте ерітіп;B) Суда ерітіп;C) Су құбырына лақтырып;

D) Қалдықтар салатын жəшікке салып;E) Өртейді.

13. Жеңіл жанатын сұйықтықтардың қалдығын ... құяды.

A) Арнайы ыдыстарға жинақтап;B) Құбырға;C) Ауадағы қалдықтар жəшігіне;

D) Өртейді;E) Су құбырына лақтырып;

14. Ыдыстағы жанып жатқан сұйықтықты ... сөндіреді.

A) Құммен;B) Орамалмен жауып;C) Су құйып;D) Өзінің сөнгенін күтіп;E) Өртсөндіргіш

15. Жанған сілтілік металды ... сөндіреді.

A) кептірілген натрий хлоридімен;B) сумен;C) өрт сөндіргішпен;

D) Өрт сөндіргіш жапқышпен;E) Өзінің сөнгенін күтіп;

16. Ыдысына жүкті салғанда таразы қандай күйде болуы қажет.

А) арретирленген;B) жұмыс;C) өшірілген;D) ток көзінен айырылған;E)жауап жоқ

17. Тұнбасы бар тигельді тұрақты массаға жеткізгенде қандай температурада қыздыруды тоқтату қажет?

А) 10,3624 г; B) 10,3626 г;C) 10,3629 г ;D) 10,3639 г ;E) 10,3625 г;

18. 400^оС дейін затты қандай құрылғыда қыздыруға болады?

A) құм моншасында;B) су моншасында;C) майлы моншада;

D) бу моншасында;E) пеште.

19. Жалпы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A) салқындатқыштар, Бунзен колбасы ;B) Кипп аппараты, пикнометр;

C) өлшеуіш цилиндрлер, өлшеуіш колбалар;

D) ареометр, Дрексельыдысы; E) Су моншасы,дозаторлар.

20. Арнайы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A) дефлегматорлар, дөңгелек табанды колбалар;B) пробиркалар, құйғыштар;

C) стакандар, өлшеуіш колбалар;D) өлшеуіш цилиндрлер, өлшеуіш колбалар

E) Кипп аппараты, пикнометр;

21.Сапалық анализдің негізін салушы ғалым

А) Бутлеров; В) Мендеелиев; С) Роберт Бойль;D ) Ламаносов ; Е) Павлов;

22. Бөлудің физикохимиялық әдістерінде неше фаза болады? А) 1 В) 3 С) 5 D) 2 Е) 4

6.Ерітінділердің химиялық теориясына елеулі үлес қосқан ғалым

А) Ж.Гей Мюссон;В) Д.И. Мендеелиев ;С) И.А. Каблуков;

D) Роберт Бойль;Е) М.Н.Ламоносов;

23.Бренстер және Лаури қышқыл мен негіздерге жалпы протолиттік теориясын қай жылы ұсынды ? А) 1921 ж; В) 1923 ж ; С) 1925 ж ;D) 1922 ж ;Е) 1924 ж;

24.Жалпы қышқыл мен негіз теориясын 1939 жылы ұсынған ғалым

А) М.Усонович ;В)Роберт Бойль;С) И.А. Каблуков; D) Павлов ;Е) Ж.Гей Мюссон;

25.Бөлу әдістерін неше топқа ажыратамыз А) 5 В) 3 С) 1 D ) 2 Е) 4

26.Хромотографияның негізін салушы ғалым

А) И.А.Каблуков; В) М.С.Цвет;С) Ж.Гей Мюссон;D) М.Усонович; Е) Роберт Бойль;

27. Сапалық анализде аналитикалық реакциялардың қолдану аймағына карай қалай бөлінеді ?

А) Топтық, жеке; В) Жүйелі, бөлшек ; С) Химиялық, физикалық ;

D) Гравиметриялық , бөлшек; Е) Тетриметриялық,физикалық

28. Зерттелетін заттың құрамын анықтайтын анализ түрі

А) Сапалық В) Мөлшерлік С) Сандық D) Молекулалық Е) Химиялық

29. Сапалық анализ компаненттердің аналитикалық қасиеттеріне қарай нешеге бөлінеді ?

А) 1 В) 2 С) 3 D) 4 Е) 5

30. Катиондарды қышқыл – негіздік анализдеу жүйесінде қандай тотық реагенттер пайдаланылады?

А)Тұз қышқылы, күкірт қышқылы, аммоний сульфиді, аммоний карбонаты;

В)Тұз және азот қышқылдары, аммоний карбонаты, натрий не калий гидроксиді, сутегінің асқын тотығы;

С)Тұз және күкірт қышқылдары, натрий не калий гидроксидтері, аммиактың сулы ерітіндісі;

D)Тұз және азот қышқылдары, аммиактың сулы ерітіндісіндегі аммоний фосфаты;

E)Тұз қышқылы, аммоний сульфиді, аммоний сульфаты

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 17.03.

Зертханалық сабақ № 2

Зертханалардағы еңбек қауіпсіздігін сақталуын және реактивтерді зерттеу.

5.2. Сабақтың мақсаты:

-студенттерді зертханалардағы еңбек қауіпсіздігін сақталуын және реактивтерді зерттеу әдістерімен танысу.

-студенттерге зертханалардағы еңбек қауіпсіздігін сақталуын және реактивтерді зерттеу әдістерімен жұмыс істеу ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- Химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- Жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- Химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- Күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптастыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы негізгі принциптер

      Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы негізгі принциптер мыналар болып табылады:
      1) өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен денсаулығының басымдығы;
      2) қызметкердің өмірі мен денсаулығына өндірістік факторлардың зиянды әсерінің қайтымсыз салдарына жол бермеу;
      3) қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына құқықтарын қорғауға мемлекеттің кепілдік беруі;
      4) нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау арқылы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай талаптарды белгілеу;
      5) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
      6) уәкілетті орган, оның аумақтық бөлімшелері және жұмыс берушілер мен қызметкерлер өкілдері арасында еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы келісілген iс-қимылдарды қамтамасыз ету;
      7) еңбек қауіпсiздiгiнің және еңбекті қорғаудың жай-күйi туралы ақпараттың жариялылығы, толымдылығы және дұрыстығы;
      8) мемлекеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға, нормативтiк құқықтық актiлерді әзiрлеуге, еңбек қауiпсiздігі және еңбекті қорғау саласында ғылыми жұмыстар мен зерттеулер жүргiзуге мемлекеттiң қатысуы;
      9) қызметкерлер өкiлдерiнiң еңбек қауiпсiздігі және еңбектi қорғау жөніндегi мемлекеттік бағдарламаларды қалыптастыруға, еңбек қауіпсiздігі және еңбектi қорғау нормаларынан тұратын нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеуге, сондай-ақ еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау туралы Қазақстан Республикасы заңдарының сақталуын бақылауды жүзеге асыруға қатысуы.

Жұмыс орындарының қауiпсiздiк талаптары

      1. Жұмыс орындары орналастырылған ғимараттар (құрылыстар) өзiнiң құрылысы бойынша функционалдық мақсатына және еңбек қауiпсiздiгi мен еңбектi қорғау талаптарына сәйкес келуге тиiс.
      2. Жұмыс жабдығы оның осы түрiне белгiленген қауiпсiздiк нормаларына сәйкес келуге, оның тиiстi сақтандыру белгiлерi болуға және жұмыс орындарында қызметкерлердiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн қоршаулармен немесе қорғаушы құрылғылармен қамтамасыз етiлуге тиiс.
      3. Авариялық жолдар мен қызметкерлердiң үй-жайдан шығу жолдары бос болуға және қауiпсiз аймаққа шығаруға тиiс.
      4. Жұмыс сипатына қарай қызметкердiң өмiрi мен денсаулығына қауiп төндiретiн жұмыс орындары тәуекел дәрежесi ескерiле отырып, дәлме-дәл белгiленуге және оларға бөгде адамдардың кiруiн болғызбайтын (шектейтiн) құрылғылармен жарақтандырылуға тиiс.
      Ұйым аумағында жаяу жүргiншiлер мен технологиялық көлiк құралдары қауiпсiз жағдайларда қозғалуға тиiс.
      5. Қауiптi өндiрiстiк объектiлерде (учаскелерде), оның iшiнде биiктiкте, жерасты жағдайларында, ашық камераларда, теңiз қайраңдарында және iшкi су тоғандарында жұмыстар жүргiзуi үшiн қызметкерлердiң жеке қорғану құралдары болуға тиiс.
      6. Жұмыс уақытында жұмыс орындары орналасқан үй-жайдағы температура, табиғи және жасанды жарық беру, сондай-ақ желдету қауiпсiз еңбек жағдайларына сәйкес болуға тиiс.
      7. Жұмыскерлер зиянды еңбек жағдайлары бар (шаң-тозаңдалған, газдалған және басқа да факторлар) жұмысқа жұмыс берушi қауiпсiз еңбек жағдайларын қамтамасыз еткеннен кейiн жiберiледi.
      8. Жұмыс орындарындағы шу және тербелiс деңгейi еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау талаптарына сәйкес болуға тиiс.
      9. Егер еңбек қауiпсiздiгi және еңбектi қорғау саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес еңбек қауiпсiздiгi мен еңбек гигиенасының шарттары талап етсе, жұмыскерлерге демалыс бөлмесi немесе тиiстi демалу аймағы берiлуге тиiс.

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С. Аналитикалық химия. Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия. Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я., Григорьева В.Ю. Аналитическая химия. Учебное пособие, «ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия. Практикум: учебное пособие/под. ред. Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю., Берзучко Н.В. Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я., Григорьева В.Ю. Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа». 2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Химиялық тәжірибелерді жасағанда есте сақтайтын талаптар ( І нұсқау)

1. Тәжірибені жасағанда нұсқауға қарап жаса.

2. Сырты жазылмаған ыдыстағы заттармен тәжірибе жасама.

3. Затты этикеткасыз тастама.

4. Тәжірибені жасағанда заттың этикеткасын оқы.

5. Заттың иісін анықтағанда ыдысты мұрынына жақын апаруға болмайды, өйткені бу немесе газдарды иіскеу тыныс алу жолдарын тітіркендіруі мүмкін. Иісті білу үшін ыдыстың аузынан мұрныңа қарай алақанмен желпу керек.

6. Сынауықтағы сұйықтықтарды бірден қыздырмай, алдымен сынауықтың бойын жылытып ал.

7. Заттардың қалдығын қайтадан таза заты бар ыдысқа салма және құйма.

8. Улы затпен жұмыс істегенде тартпа шкафын пайдалан.

9. Спиртшамды жанып тұрғанда тастап кетуге болмайды, өшіргенде қалпақшамен жауып өшіреді.

10 Химиялық стаканды екі қолмен ұстау керек, ішіндегі сұйықтықты төгіп алмау үшін.

Шыны ыдыстармен жұмыс істегенде ұстанатын ережелер ( ІІ нұсқау)

1. Ішінде ыстық сұйықтығы бар ыдысты суытпай тығынмен жабуға болмайды.

2. Ыстық сұйықтығы бар ыдысты екі қолмен ұста , бір қолмен түбін, бір қолмен жоғары бөлігін ұстау керек.

3. Сұйықтықты бір- біріне құйғанда кейбір жағдайда жылу бөлінетіндіктен, кәрден ыдысты пайдалану керек.

4. Шыны ыдыстың кетігі қолды кесіп кетпеу үшін шетін отқа балқыту керек.

5. Қалың қабырғалы ыдыстың аузын жабқанда ыдыстың жоғарғы бөлігін ұстап жабу керек.

6. Сынауықтағы, құтыдағы сұйықтықтарды қыздырған кезде ыдыстың аузын міндетті түрде алшақ ұста.

8. Аздаған шытынағаны бар ыдыспен жұмыс істеуге болмайды .

9. Шыны ыдысты приборларды резина түтікшелерді пайдаланып қосқанда орамаларды пайдалан.

Қышқылдар мен сілтілермен жұмыс істеу ережелері (ІІІ нұсқау)

1. Күйдіргіш затпен жұмыс істегенде тек нұсқауда көрсетілген тәжірибені жасау керек.

2. Жұмысты бастамас бұрын техникалық қауіпсіздік ережелерін қайтала.

3. Тәжірибе жасайтын ыдыстың тазалығын тексер.

4. Жұмысқа қажет емес заттарды алып таста.

5.Қышқылдарды сұйылтқанда мына ережелерді есте ұстандар: Суды шайқай отырып, оған қышқылды жайлап сыздықтатып құю керек, қышқылға су құюға болмайды!

6. Қышқылмен, сілтілермен жұмыс істегенде сақ болыңдар! Егер, байқамай қолына немесе киіміне тиіп кетсе, қолма – қол суды көбірек пайдаланып жуып жіберіңдер.

7. Раковинаға қышқыл қалдығын төгуге болмайды және тәжірибеден қалған ерітіндіні арнаулы ыдысқа құй.

8. Егер, қолына қышқыл тамызып алсаң, раковинадағы сумен жуып жібер және сода ерітіндісімен байтарапта.

Жеңіл тұтанатын затпен жұыс істеу (ІҮ нұсқа)

1. Жеңіл тұтанатын затпен жұмыс істегенде, спиртшам мен электроқыздырғышты өшіріп қою керек.

2. Спиртшамды жанып тұрғанда ашық тастап кетуге болмайды, қақпағын жабу арқылы өшіріледі.

3. Электроқыздырғыштан өрт шыққан жағдайда өрт сөндіргіш заттар: құм, от алмайтын маталар.

Тартпа шкаф астында жұмыс істегенде есте сақтайтын ережелер (Ү нұсқа)

1. Улы затпен жұмыс істегенде тәжірибе тартпа шкафы астында жүргізіледі.

3. Жұмыс басталарда тартпа шкафын іске қос.

3. Тәжірибені жасап болған соң тартпа шкафын істен алуды ұмытпа.

Газ жанарғысымен жұмыс істеудегі қауіпсіздік ережелері (ІҮ нұсқа)

1. Газ жанарғысын жағу үшін жанған шырпыны жаңарғының тесігіне апарып, шүмегін жайлап ашындар.

2. Газ жанғанда жалының шалқуы байқалса, шүмекті тез жабыңдар, газ жаңарғысы салқындаған соң ауа реттегішті жауып, жанарғыны қайта жағындар.

3. Жұмыс аяқталған соң газ шүмегінің жабылғанын тексеруді ұмытпаңдар.

4. Бөлмеде газ иісі сезілсе, сіріңке жағуға болмайды, газдың иісі туралы мұғалімге хабарлау керек.

Реактивтерді сақтауды топтау ( ҮІІ нұсқа)

Р/с	Топтағы заттарға жалпы сипаттама	Тептік тізбегі заттар	Мектепте сақтау шарты
1	Жарылғыш заттар	Типтік тізбеде көрсетілген	Мектепке еңгізуге тыйым салынған
2	Суға тисе атылғыш заттар	Li, Na,Ca,CaC2	Құлыптаулы шкаф.
3	Дұрыс сақталмаса ауада өзінен- өзі жанады	Типтік тізбеде көрсетілген
4	Оңай атылғыш сұйықтық	Диэтил эфир, ацетон, бензол, этилді спирт, толуол,циклогексан	Металды жәшікте
5	Оталғыш қатты заттар	S, Р т.б.	Құлыптаулы шкафта бөлек сақталады.
6	Физиологиялық аса секемшіл заттар	Br2, J2, BaO, CuO, PbO, Ba,Na, BuСL2	Сейфте, металды жәшікте

Химия кабинетінде өрт сөндірудің үлгі жоспары (ҮІІІ нұсқа)

р/с	Жүргізілетін іс-әрекет атауы	Іс-әрекет тәртібінің жүйелігі	Орындаушының қызметі, аты-жөні
1	Өрт шыққандығы туралы хабар	Өрт сөндіру тобы 01 шақыру, мектеп әкімшілігіне хабар беру, электр желдеткішті ағыту, өрт сөндіретін құралдарды даярлау.	Мұғалім, лобарант
2	Жаңа өрт басталған бөлмеден оқушыларды эвакуациялау	Балаларды шошытпай, эвакуация жоспарына сай оқушыларды көшеге шығару.	Мұғалім, лаборант
3	Эвакуацияланған оқушыларды тексеру.	Топтағы студенттер санын тексеру.	Мұғалім, лаборант
4	Студенттердің орналастыру	Қысқы және жазғы орындар көрсетіледі.	Мектеп әкімшілігі
5	Өртті бастапқы құралмен өшіру.	Өрт сөндіру	Жас өртшілер тобы
6	Өрт тобының келісімімен өрт сөндіруге қатысу	Өрт сөндірушілерге адамдар бар кабинетті мен химия кабинетін көрсету.	Әкімшілік топтар

Химия бөлмесі және лаборант бөлмесіне қойылатын талаптар

1. Химия кабинеті мектептің жоғарғы қабатына орналастыру керек. Терезе онтүстік- батыс жаққа қарайды.

2. Кабинеттің ауданы 66 м2 , лаборант бөлмесі 15 м2, биіктігі 3,3м2 болуы керек.

3. Лаборант бөлмесі сыныптың тақта жағынан есік арқылы орналасуы керек .

5. Химия кабинеті мен лаборант бөлмесі жарық, жылы болуы керек.

6. Зертханалық үстелдің биіктігі 750-800мм, ені 550мм, ұзындығы екі орындықтың 1600мм, үш орындықтың 2400мм.

7. Лабораториялық үстелдің демонстрациялық үстелдің арақашықтығы 800 мм.

9. Ең ақырғы отыратын оқушының партасы тақтадан 10 м қашықта орналасуы керек.

10. Кабинетте ыстық және суық су тартылған раковина болуы керек.

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 18.03.

Зертханалық сабақ № 3

Зертханалық ыдыс-аяқтарды зерттеу

5.2. Сабақтың мақсаты:

-студенттерді зертханалық ыдыс-аяқтарды зерттеу техникасымен танысу.

-студенттерге микроскоптардың құрылысы және олардың жұмыс істеу ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптастыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Лабораторияда жұмысты жеңілдететін жолдарды қарастыру қажет, жұмыс істеу кезінде аз қаржы, аз уақыт және аз еңбек жұмсап,жоғарғы нәтижеге қол жеткізуге әрекет жасау қажет.Ол үшін:

1. жұмыс орындағы қүрылғыларды орын-орнына қою;

2. қажетті қүрал-жабдықтарды, ыдыстарды және аппараттардытандап алу;

3. жұмыс жасаушының жұмысқа жақсы дайыңдығы;

4. тәжірибе жасау кезінде материалдарды үнемдеп пайдалану керек.

Аналитикалық бөлменің жұмыс столы жүмыс шартына сай болуы керек;ол жай столдарға қарағанда биігірек және реактивтік склянкалар және ыдыстар түратын сөрелері болады, столдың жоғарғы жағын линолеуммен немесе басқа затпен қаптайды.
Столдың жоғарғы бетіне әсер етуші заттар, мысалы, қышқылдар мен сілтілер төгілмеуін қадағалау керек. Столға төгілген сұйықтықты тез арада сүртеді. Егер бұл сұйықтық қауіпті болмаса, жай шүберекпен сүртіп, үстінен сумен жууға болады. Ал, егерде концентрлі күкірт, түз, немесе азот қышқылдары төгілген болса,шүберек қолдануға болмайды. Ластанған жерді сода ерітіндісімен жақсылап жуып, 1-2 минуттан кейін шүберекпен сүрту керек. Лабораториялық столдың үстінде артық ыдыстар мен приборлар болмауы керек. Столда тек қана анализ жасауға қажетті заттар болады.

Лабораториялық жәшіктердің біреуінде металдан жасалынған, ал басқасында шыныдан жасалынған заттар сақталады.

Кез-келген лабораториялық столда су ағызғыш крандар, столдың артқы қапталында,әдетте бірнеше суағызғыш крандары бар раковина болады, крандардың біреуі суағызғыш насосқа арналған. Раковинаның жанында құрғақ қоқыс төгуге арналған себет және сүйықтық құюға арналған банка болады.

жалпы қолданылатын ыдыстар;
арнайы қолданылатын ыдыстар;
өлшеуіш ыдыстар;
Сұйықтықтар,ерітінділер және газдардың дәл көлемін алуға қолданылатын ыдыстар;

Пробиркалар жай және калибрленген болады. Пробиркалар түп жағы жабық шыны түтік-тер.
Химиялық воронкалар сұйықтықты фильтрлеу үшін бір ыдыстан екіншісіне құюға пайда-ланылады.
Химиялық стакандар әр түрлі сыйымдылықта /50,100,200,250,500 және І000 см³, кейде 2000см³/ тұмсығы бар, кейде жоқ болатын жүқа шынылы цилиндр.
Бөлгіш воронкалар араласпайтын сұйықтықтарды бір-бірінен бөлетін, көбіне органикалық заттарға қолданылатын цилиндрлі және конусты формада болатын ыдыстар.
Тәбі тегіс колбалар ерітінділерді дайындауға және сақтауға қолданылады.Олар мойыны шлифтен жасалынған болады.
Жуғыш дистилденген су қүйылатын, аузы тығындалған, екі түтікпен жабдықталған колба. Түтіктің біреуі колбаны түбіне тиіп тұрады, ал басқасы — бұрыш жасап майысады.

Екінші түтік колбаның ішіне 3-5см-дей кіріп тұрады ал түтіктің сыртқы бөлігі сүйір бұрыш жасап майысуы керек.
Конусты колбалар — сыйымдылығы 1см ³ — тан 2дм^З-ге дейінгі аузы тығындалған немесе тығынсыз болып келетін ерітінділерді титрлеуге арналған ьщыстар.
Бунзен колбасы —жоғарғы жағы вакуум насоспен жалғасқан, төменгі қысымда фильтрлеуге арналған қалың шыныдан жасалынған конусты колбалар.
Кристаллизаторлар — жүқа немесе қалың шыныдан жасалынған әртүрлі сыйымдылықта және диаметрде болатын жалпақ цилиндрлі ыдыстар. Бүл ыдыстарда заттарды кристалдайуы және булайды.
Мұздатқыштар — қайнаған немесе қыздырылған әртүрлі заттарды салқындатуға арналған приборлар. Мүздатқыш 2 бөлімнен түрады, әртүрлі формадағы салқыңдатқыш түтіктен (форлитос) және буды салқындатуға су жіберілетін көйлектен (муфта) тұрады. Олар түзу және қайтымды болады.
Шыны аяқ табақ, бюкс және тубусты склянкалар.
Шыны аяқтабақтар химиялық жұмыс жүргізуде кеңінен қолданылады. Шыны аяқтабақ-тардың келесі түрлері дайындалады; кристаллизацияланған, кристалданған, түбі тегіс, сфералық, ұзын қақпақты биологиялық (Кох шыны аяғы) т.б. шыны аяқтар.
Бюкстер — заттарды өлшеуге және сақтауға арналған, қақпақпен тығындалған үзын және қысқа стакандар.
Тубусты склянкалар — ерітінділері сақтауға қолданылады.Склянкалар ағызғышы бар резеңке тығынды тубустан және ағызғыш конустан және резеңке тығынды тубустан қүра-лады.
Байланыстырғыш элементтер - өткізгіштер, айналмалмалар, кері,

муфталар,қайтартқыш,саптама және аллонж.
Арнайы қолданылатын ыдыстар.

Эксикаторлар — бул гигроскопиялы заттарды сақтауға және заттарды

жай кептіруге арналған қалың шыныдан жасалынған приборлар.
Химиялық ыдыстарды жуу және кептіру.
Тығынды таңдау және лабораториялық қондырғыларды құрастыру.

Аналитикалық химияда ыдыстың тазалығы өте маңызды болып табылады.Сондықтан химиялық лабораторияда ыдысты жууға көп көңіл бөлінеді.Бұл аналитикалық жұмыс техникасының өте маңызды бөлімі.

Егерде ыдыстың ішінде ешқандай тамшы және кір байқалмаса, ьщысты абсолютті түрде таза деп атауға болады.

Ыдыс жуу ерекше дағдыны талап етеді.Ыдыстарды жұмыс жүргізіп болғаннан соң бірден жуу керек.

Ыдысты жуу механикалық, физикалық және химиялық болып бөлінеді. Алғашқы екі тәсілде кірді щетка және ертіндімен жуады. Химиялық әдістер ластанған заттармен реакцияласып, оларды ерітіп сумен оңай жуылатын жағдайға келтіреді.

Жұмыстың мақсаты: химиялық ыдыстарды механикалық, физикалық және химиялық әдістермен жууды үйрену. Колбаға өзіне сэйкес тығын тандау,шыны түтіктер үшін тығында жырық жасау, жуғышты жинау. Ыдыс:

жууға арналған химиялық ьщыс;
жуғыш заттар;
кептіргіш шкаф;

Зертханалық құрал-жабдықардың аттарына арналған сөзжұмбақ. Суретте көрсетілген зертханалық құрал-жабдықтардың аттарын сөзжұмбақтағы торкөздерге дұрыс тауып жазсаңыз, Қазақстандағы химия ғылымының өркендеуіне үлкен үлес қосқан ғалым Қаныш Сәтбаевқа арналған Ә.Тәжібаевтың өлеңін оқи алас

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

4. Құлажанов Қ.С. Аналитикалық химия. Алматы том І-ІІ, 2005.

5. Саенко О.Е. Аналитическая химия. Изд. «Феникс», 2009.

6. Харитонов Ю.Я., Григорьева В.Ю. Аналитическая химия. Учебное пособие, «ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

4. Аналитическая химия. Практикум: учебное пособие/под. ред. Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

5. Келина Н.Ю., Берзучко Н.В. Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

6. Харитонов Ю.Я., Григорьева В.Ю. Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа». 2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Бақылау сұрақтары:

1. Химиялық лаборатория қандай температураға сай болуы керек? Оның орналасуы?

2. Столда металл және шыны заттарды қалай дұрыс сақтау керек?

3. Химиялық лабораторияда жұмыс істеушіден нені талап етеді?

4. Жұмыс аяқталғаннан соң лабораториялық бөлмеден кетер алдывдане істеу керек?

5. Қандай ыдыстар әрбір лабораториялық негізгі бөлігі болып саналады? Ыдыстарды қандай материалдардан жасайды?

6. Ыдысты қолдану бойынша қандай топтарға бөледі? Тамызғыш және бөлгіш воронкалар мен жуғыштар не үшін қажет.
7. Тоңазытқыштың маңызы қандай?

8. Арнайы қолданылатын ыдыстарды ата, эксикатордың қақпағын қалай ашып жабады.

9. Кипп аппаратымен жұмыс істеу ережелерін оқы. Оның маңызы қандай? Кипп аппаратына қандай заттар салынады және оны қалай бөлшектейді?

10.Өлшеу ьщыстарының қолданылуы жайында айтып беріңіз?

11.Басқа материалдардан жасалған ыдыстарды атаңыз және олардың қолданылуы жөнінде айтыңыз.

12.Ыдысты жуғанда қандай ережелерді сақтау керек, ыдыс жуу әдістері.

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 19.03.

Зертханалық сабақ № 4

Зертханалық қондырғыларды зерттеу және жұмыс істеу тәртібімен танысу.

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді зертханалық қондырғыларды зерттеу және жұмыс істеу тәртібімен танысу.

- студенттерге Зертханалық қондырғыларды зерттеу және жұмыс істеу тәртібімен ерек-

шеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді заттардың біртұтастығы мен әр түрлілігімен және химиялы құбылыстармен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптас-тыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Қондырғы кептіру қондырғы ретінде ұсынылған,ондағы кептіру агенті ауа болып келе-ді,ал кептіру заты – сумен суланған дәке. Қондырғының сызбасы 7.1 суретінде көрсетілген. Оның негізгі элементі калорифер 1 және кептіру камерасы 2. Калориферде ауаны ылшғалды буландыру қасиетін жоғарлату үшін қыздырады. Кептіру камерасында қыздырылған ауа ар-қасында мата құрамындағы су буланадыда, ауамен ұшырылып кетеді.

Калорифер екі металды құбырдан және бір фарфорлы құбырдан тұрады. Фарфорлы құ-бырдың ішінде электроқыздырғыш 3 орнатылған. Электроқыздырғыштың қуаты зертхана-лық автотрансформатормен 4 реттеледі.

Ауа калориферге ауа үргіші 6 арқылы беріледі.Ауа шығыны диаграммадағы 7 қысымның төмендеуі арқылы анықталады. Ол U – тәрізді манометрмен 8 өлшенеді. Калориферден шы-ғатын ауа температурасы (70⁰ С жуық) қарсыласу температурасы 9 мен логометр 10 көмегі-мен өлшенеді.

Кептіру камерасының ортасында мақта тәріздес мата орнатылған,ол кептіруге ұшырай-ды. Мата биіктігі бойынша төрт бөлікке бөлінген және бөлімктердің төменгі жақтары әдейі арналған сумен толтырылған стаканғаи түсірілген. Ол ыдыстан 13 стақанға жіберу үшін берілген тесіктері бар металдық құбырдың ортасына бекітілген. Тәжірибе кезінде кептіріле-тің зат үнемі ылғалданады, ол кептіру үрдісінің стационарлығын қамтамасыз етеді.

Калориферден шығудағы және кірудегі судың күйін психрометрмен 11 анықталады. Кептіруден кейінгі ауаның температурасы термометрмен 12 өлшенеді.

Сурет 7.1 – Зертханалық қоңдырғы

Тапсырмаларды орындаңдар:

Тапсырма 1. Химимя кабинетіне біреу кірген уақытта, жұмыс орнынан тұруға бола ма?

А. Болады, біз кірген адаммен амандасамыз

В. Тұру қажет

С. Болмайды, жұмыс барысынан назарды аударады

Д. Болмайды, кірген адаммен амандасу қажет емес

Е.Оқушының өз еркі

Тапсырма 2. Орындықта қалай отыру керек

А. Ыңғайлы күйде.

В.Дұрыс келбетте, бүкіреймей, еңкеймей

С. Қалай отырғың келеді солай

Д.Барлық жауабы дұрыс

Е.Үстелден алыс отыру

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Бақылау сұрақтары:

1. Электір аспаптарды неліктен ылғалды қолмен ұстауға болмайды?

2. Күкірт қышқылының ертіндісін дайындау кезенде қышқылды суға құю қажет.

3. Cтуденттің үстіндегі халат жанып кетсе не істеу керек?

4. Өртттің қандай түрін көбікті өрт сөндіргішпен сөндіруге болмайды?

5. Мұғалімнің рұқсатынсыз кабинеттен шығуға болама?

6. Химия кабинетінің орындықтарында айналуға, сырғанауға...

7. Химия кабинетінде жүгіруге бола ма?

Тест тапсырмалары:

1.Егер химия кабинетінде бір нәрсе жана қалса, ең бірінші не істер едіңіз?

А. Кабинеттен жылдам жүгіріп шығу;В. Өртті сөндіруге тырысу

С. Оқытушының нұсқауын күту;Д.Шу шығару;Е.Барлық жауабы дұрыс

2. Сабақ барысында оқушы өзінде ыңғайсыздық байқаса не істеу керек?

А.Оқытушыға немесе лаборантқа хабарлау;

В.Кабинеттегі көршілеріне ескертіп, дәрігерге көріну;

С. Сабақтың бітуін күтіп ауруханаға бару;Д.Барлық жауабы дұрыс;Е.Шыдап отыра беру

3. Сабаққа қоңырау болғанға дейін оқушылар химия кабинетінде бола ала ма?

А. Оқытушынемесе лаборант кабинеттеболса;В.Оның болуға рұхсаты болса;

С.Кабинетке тек қоңыраудан кейін кіруге болады;Д.Рұхсаты болмасада кіруге болады

Е.Барлық жауабы дұрыс

4. Зертханалық және сарамандық жұмыстарды орындау кезінде оқушылар халатты киюге міндетті ме?

А. Міндетті;В. Егер жұмысты орындауға күйдіргіш сұйықтар қолданса

С. Оқытушының рұхсатымен;Д.Мұғалімнің рұхсатымен;Е.Ата-ананың рұхсатымен

5. Егер сіз химиямен әуестеніп жүрген болсаңыз, кабинеттен үйге реактивтерді алуға бола ма?

А. Мұғалімнің рұхсаты болса болады;В. Қатаң тыйым салынған

С. Ата-ананыңжазбашаұсынысыбойынша;Д.Бола береді;Е.Барлық жауабы дұрыс

6. 220В тоқтың әсерінде болудың адам өміріне қауіпсіз уақыт ұзақтығы:

А. 30 сек. Дейін;В. 5 сек. Дейін;С. 1 сек. Көпболмау;Д.3 сек .дейін;Е.10 сек .аз болмау

7. Аспаптың жұмысында ақаулық көрсе, оқушы алдымен не істеу керек?

А. Экспиериментбіткенсоңоқытушығаайту.В. Ақаулықтыжөңдейалса, жөндеу.

С. Эксперименттітоқтатып, оқытушығаайту.

8. Қыздыру алдында сынауыққа сұйықты қандай биіктікке дейін толтыру қажет?

А. 1/3; В. 1 /2;С. ¾;Д.4/5;Е.5/6

9. Терігекүйдіргішсұйықтартигенде не істеукажет ?

А.Тамшыны сілкілеп түсіру;В.Теріні сумен жуу;С.Бейтараптандырушы сұйықпен өңдеу

Д.Мұз басу;Е.Теріге сұйықтық құю

10. Егер күйдіргіш сұйық оқушының денесіне, көзіне немесе киіміне тисе, ең алдымен ол не істеу керек?

А. Көзді ағынды сумен жуу;В.Теріні сумен жуу;С.Оқытушыға хабар беру;

Д.Жедел түрде шара қолдану;Е.Жерге тігінен жатқызу қажет

11. Қанды қандай жолмен тоқтатқан жөн.

А. Жараны қолмен басу; В. Қолды бинттеу; С. Қан тамырын басып ұстау\

Д.Мұз басу; Е.Сабынды сумен жуу

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 20.03.

Зертханалық сабақ № 5

Дистелдеу,айдау және кристаллдау әдісімен реактивтерді тазалауды орындау

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді дистелдеу,айдау және кристаллдау әдісімен реактивтерді тазалауды орындау

тәртібімен танысу.

- студенттерге дистелдеу,айдау және кристаллдау әдісімен реактивтерді тазалауды орындау

тәртібінің ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді заттардың біртұтастығы мен әр түрлілігімен және химиялы құбылыстармен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптас-тыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Суда еритін заттардан тұратын біртекті қоспалар қайта кристалдану немесе айдау (дистил-деу) арқылы бөлінеді. Негізінен, температураның әсерінен ерітіндідегі су буланып, ерітіндінің мөлшері азайып, суала түсу процесін суалту деп атайды. Бастапқы қатты күйдегі затты ерітіп, оларды буландыра отырып, суалту жолымен тазарту қайта кристалдану әдісі деп аталады. Айдау тәсілі деп ұшқыш сұйықтарды алдымен буландырып, сонан соң бірден салқындатып сұ-йық күйге ауыстырып, конденсациялауды айтады. Мұны дистилдеу тәсілі деп те атайды. Дис-тилдеу тәсіліне арналған құралды дистилятор деп атайды. Жалпы жаңа сабақтың мазмұнын әр түрлі тәжірибелерді мысалға ала отырып ашамын.

Айдау әдісі

Суды қыздырып, буға айналдырып, басқа жерде су буын суы-тып қайтадан суға айналдыруға болады: Суды айдау. Айдау әдісі Бұны айдау әдісі деп атайды. Бұл әдістің тағы бір аты - дистилдеу әдісі.

Бір затты буға айналдырып, кейін бұл буды басқа жерде суытып қайта жинап алу - айдау әдісінің негізі.

Мұнай құрамында бензин, керосин, салярка секілді тез бұланатын заттар бар. Осы заттарды бұ-ландырады да, басқа жерде қайта сұйықтыққа айналдырады. Айдау әдісі осы жанармайларды алу үшін пайдалынады.

Тапсырмаларды орындаңдар:

Тапсырма 1. Ыдыстағы жанып жатқан сұйықтықты ... сөндіреді.

Тапсырма 2. Жанған сілтілік металды ... сөндіреді.

Тапсырма 3. Тұнбасы бар тигельді тұрақты массаға жеткізгенде қандай температурада қыздыруды тоқтату қажет?

Тапсырма 4. 400^оС дейін затты қандай құрылғыда қыздыруға болады?

Есептерді шығарыңдар:

Есеп 1: Мыс купоросынан концентрациясы 0,1 моль/л , көлемі 500мыс (ІІ) сульфатының ертіндісін дайындау

Есеп 2: Натрий гидроксидінің массалық үлесі 10% немесе (0,1) массасы 45г ерітіндісіне 105г су қосылды.Алынған ерітіндідегі натрий гидроксидінің массалық үлесі қандай?

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Бақылау сұрақтары:

1. Біртекті қоспаларды бөлу әдістері қандай? Мысал келтір.

2. Әртекті қоспаларды бөлу әдістері қандай? Мысал келтір.

3. Қоспада таза заттың қасиеті сақтала ма?

Тест тапсырмалары:

1.Реакциялық қоспаны қыздырғанда немесе айдағанда қандай ыдыс пайдаланады?

A. дөңгелек табанды қалың қабатты колба; B.конусты колба;

C.Тегіс табанды қалың қабатты колба; D.Бунзен колбасы

2. Айдауға қолданылатын колбалар:

А. Вюрц;B. Бунзен; C. Өлшеуіш;D. Эрленмейер

3. Вакуумда соруға қолданылатын колба қалай аталады?

A. Бунзенніңқалыңқабатты колбасы B. Вюрц колбасы

C. Эрленмейер колбасы D. Дөңгелек табанды қалың қабатты колба

4. Ауада нылғалды жеңіл сіңіретін, ұзақ затты кептіруге жəне сақтауға арналған құрал қалай аталады?

A. эксикатор B.пирометр C. Фиксанал D.дефлегматор

5. Ауадағы қажет емес қоспалардың түспеуінен қорғау үшін пайдаланылатын құрылғы.

A. хлоркальцийтүтігі;B. Комовский насосы

C. Кьельдал колбасы;D. пирометр

6. Күрең түсті сұйықтықтарды титрлеуге қолданылатын колба.

A. Фрея колбасы B. Бунзен колбасы C. Вюрц колбасы D.Клайзен колбасы

7. Арнайы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A. Тищенко ыдысы, пикнометрлер;B..пробиркалар, құйғыштар

C. стакандар, өлшеуіш колбалар;D өлшеуіш цилиндрлер, өлшеуіш колбалар

8. Жалпы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A. пробиркалар, құйғыштар, стакандар;B. Кипп аппараты, пикнометр

C. өлшеуіш цилиндрлер, өлшеуіш колбалар;D. ареометр, Дрексель ыдысы

9. Жалпы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A. тегіс табанды колбалар, кристаллизаторлар;B.Кипп аппараты, пикнометр

C. өлшеуіш цилиндрлер, өлшеуіш колбалар;D. ареометр, Дрексель ыдысы

10. Жалпы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A. салқындатқыштар, Бунзен колбасы ;B.Кипп аппараты, пикнометр

C. өлшеуішцилиндрлер, өлшеуішколбалар;D. ареометр, Дрексельыдысы

11. Арнайы қолдануға арналған ыдыстарға ... жатады.

A. дефлегматорлар, дөңгелектабандыколбалар;B.пробиркалар, құйғыштар

C. стакандар, өлшеуішколбалар;D.өлшеуішцилиндрлер, өлшеуішколбалар

12. Өлшеуіш ыдыстарға ... жатады.

A. бюретка, өлшеуіш колба, пипетка; B.пробиркалар, титрлеугеарналғанколбалар

C. дефлегматор, пикнометр ;D. Либих салқындатқышы, Бунзен колбасы

13. Концентрлі қышқылды еріткенде ... .

A. суға қышқылды құяды;B.қышқылды суға құяды;

C.Су мен қышқылды бірдей көлемде араластырады;D.тек қалың қабатты ыдыста

14.Натридің қалдықтарын ... жояды.

A. спирте ерітіп;B. суда ерітіп;C. Су құбырына лақтырып;

D.қалдықтар салатын жəшікке салып

15. Жеңіл жанатын сұйықтықтардың қалдығын ... құяды.

A. арнайы ыдыстарға жинақтап;B. Құбырға;

C. Ауадағы қалдықтар жəшігіне;D. өртейді

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 25.03.

Зертханалық сабақ № 6

«Массалар сақталу заңы және тепе-теңдік константасы» тақырыбына эксперименттік есептер шығару

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді массалар сақталу заңы және тепе-теңдік константасы орындау тәртібімен танысу.

- студенттерге массалар сақталу заңы және тепе-теңдік константасы орындау тәртібінің ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді заттардың біртұтастығы мен әр түрлілігімен және химиялы құбылыстармен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптас-тыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Енді зат массасының сақталу заңының маңызына тоқталайық .

Біріншіден, бұл заң табиғатта заттардың жоқтан пайда болмайтынын немесе мүлдем жойыл-майтындығын, яғни материяның мәңгі екендігін дәлелдейді. Осы арқылы оқушыларда матер-иалистік көзқарас қалыптасады, дүние танымдары кеңейеді.

Екіншіден, бұл заң химиялық реакцияның мәнін ашады, яғни бастапқы заттардың құрамын-дағы атомдар реакция нәтижесінде түзілетін заттардың құрамына кіреді. Бастапқы заттардың атомдары өзара қайта топтасып, жаңадан байланысуының нәтижесінде жаңа заттар түзіледі.

Үшіншіден, бұл заң химиялық реакция теңдеуін жазуға, сол теңдеу көмегімен есептеу лер жүргізуге мүмкіндік туғызды. Демек ,бастапқы заттардың біреуінің массасы белгілі болса реакцияға түскен басқа заттардың не түзілген заттардың массасын есептеп шығаруға болады.

Химиялық тепе-теңдік — бір немесе бірнеше қарама-қарсы жүретін қайтымды реакциялар жылдамдықтарының теңескен күйі. Қайтымды реакция аяғына дейін жүрмейді, ол басталғанда тура жүретін реакцияның жылдамдығы (v1) жоғары, кері реакция жылдамдығы (v2) баяу бола-ды. Тура реакция жүрген сайын реакцияға алынған заттың концентрациясы азайып, v1 –жыл-дамдығы кемиді, керісінше, тіке реакциядан пайда болған өнімнің концентрациясы артып, v2 күшейеді. Біртіндеп екі реакция жылдамдығы теңеседі: v1=v2. Осындай жағдайды химиялық тепе-теңдік деп атайды. Тепе-теңдік орнағанмен қарама-қарсы бағытталған екі реакция да тоқ-тамай жүре береді. Егер сыртқы жағдай (қысым, концентрация, температура) өзгермесе реакция жылдамдықтары тең болып, химиялық тепе-теңдік орнаған қалпында қала береді, сондықтан оны жылжымалы немесе [динамикалық] тепе-теңдік деп те атайды. Реак-цияласушы жүйенің бір тепе-теңдік күйден басқа басқа тепе-теңдік күйге ауысуын химиялық тепе-теңдіктің ығыс-уы дейді. Химиялық тепе-теңдік орнаған кездегі реакцияға қатысқан әр заттың концентрация-сы тепе-теңдік концентрациясы деп аталады. Химиялық тепе-теңдікті сан жағынан сипаттайтын көрсеткіш тепе-теңдік константасы (тұрақтысы) (К) деп аталады: aA+bB=pP+qQ, мұндағы бас әріптер — заттардың формулалары, кіші әріптер — реакциядағы молекула сандарын көрсететін коэффициенттер. Тепе-теңдік константасы тура және кері реакциялардың жылдамдық констан-таларының (k1,k2) қатынасы деп те атала-ды: K=k1/k2. К — белгілі температурада тура реакция өнімдері мен реакциясы алынған заттардың мольдік көбейтінділерінің қатынасын көрсететін тұрақты шама. Тепе-теңдік константасының теңдеуі реакцияға қатысқан заттардың тепе-теңдік концентрацияларының бір-біріне тәуелділігін көрсетеді. Химиялық тепе-теңдікті зерттеудің теориялық және практикалық маңызы бар.

Есептерді орындаңдар:

Есеп 1. Белгісіз заттың 6,8 г жаққанда 3,6 г су және 12,8 г күкірт (VІ) оксиді түзілді. Осы заттың молекулалық формуласын табыңыз.

Есеп 2. Мыс купоросының ерітіндісіне темір пластинканы батырғанда оның массасы 0,8 грамға артты. Қанша мыс бӛлініп шықты?

Есеп 3. Алюминотермия реакциясы кезінде 15 кг темір бӛлінді. Оның осы мӛлшерін түзуге жұмсалған темір оксидінің және алюминийдің массасын табыңыз.

Тәжірибе жұмыстары:

№ 1 зертханалық тәжірибе «Әрекеттесуші заттардың массасының қатынасы».

Есептеуге берілген есептер: химиялық формула бойынша химиялық бірігудегі элементтің масс-салық үлесін есептеу; элементтердің массалық үлестері бойынша заттың қарапайым формула-сын анықтау.

3) «Металдардың химиялық белсенділігі». Металдардың тотығуы; металдардың жемірілуі; мет-алдардың сумен әрекеттесуі; металдардың қышқыл ерітінділерімен, металдардың тұз ерітінді-лерімен әрекеттесуі; металдардың белсенділік қатары; металдардың белсенділігін салыстыру.

№ 2 зертханалық тәжірибе «Химиялық тепе-теңдіктің ығысуы».

1) «Тотығу-тотықсыздану реакциялары». Химиялық элементтердің тотығу дәрежелері, қосы-лыстардың формулалары бойынша химиялық элементтердің тотығу дәрежелерін анықтау, то-тықтырғыш және тотықсыздандырғыш туралы түсінік, тотығу-тотықсыздану реакциялары; электрондық баланс әдісі.

2) «Металдар мен қорытпалар». Металдардың жалпы сипаттамасы; металдық байланыс пен металдық кристалдық тор; темір мен мыстың физикалық және химиялық қасиеттері; металдар-дың тек тотықсыздандырғыш қасиеттерін көрсетуі; темір қорытпалары және олардың қолда-нылуы; металлургия туралы түсінік, шойын мен болат өндірісі; Қазақстанда металлургияның дамуы, металдар мен олардың қорытпаларын алу, Қазақстандағы металдар және оның қосы-лыстарының маңызды кен орындары; металдарды өндіру үдерістері, қоршаған ортаға әсері; металдарды алу.

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Сұрақтарға жауап беріңдер:

1.Зат массасының сақталу заңын ашқан кім?

2.Зат массасының сақталу заңының анықтамасын айт.

3. Реакция нәтижесінде зат массасының сақталатынынқалай дәлелдеуге болады?

4. Қайтымды реакция дегеніміз не?

5. Қайтымсыз реакция дегеніміз не?

6. Химиялық тепе-теңдік дегеніміз не?

7. Химиялық тепе-теңдіктің ығысуына әсер ететін жағдайлар қандай?

8. Ле Шателье принципінің тұжырымдамасы

Тест жұмыстары:

1. Қарама-қарсы бағытта жүретін химиялық реакциялар:
А. Кинетикалық ; В. Термохимиялық;С. Қайтымды;D. Катализдік;Е. Қайтымсыз

2. Берілген реакцияның тепе-теңдігін оңға қарай жағдайлардың қайсысы ығыстырады: CO+H₂O=CO₂+H₂+Q
А.Қысымды жоғарлату; В.Қыздыру; С.Қысымды азайту;D.COконцентрациясын азайту;

Е. CO₂концентрациясын азайту;

3. Температураны жоғарылатқанда тепе-теңдік күйдегі жүйенің тепе-теңдігі.....
А. Газ молекулалары санының көбею реакциясы жағына ығысады

В. Жылу сіңіре жүретін реакция жағына ығысады

С. Газ молекулалары санының көбею реакциясының азаю реакциясы жағына ығысады

D. Жылу бөле жүретін реакция жағына ығысады

Е. Әрекеттесуші заттар реакциясы жағына ығысады

4. Реакция өнімінің концентрациясын көбейткенде тепе-теңдік күйдегі жүйенің тепе-теңдігі.....
А.   Реакцияға берілген заттар жағына ығысады
В.   Реакцияға берілген заттардың жұмсалу реакциясы жағына ығысады
С.   Эндотермиялық реакция жағына ығысады
D.   Газ молекулалары санының азаю реакциясы жағына ығысады
Е.   Газ молекулалары санының көбею реакциясы жағына қарай ығысады

5. Реакцияға түскен заттардың біреуінің концентрациясы азайтқанда тепе-теңдік күйдегі жұйенің тепе-теңдігі ......
А.   Газ молекулалары санының азаю реакциясы жағына ығысады
В. Осы заттың түзілу реакциясы жағына ығысады
С.   Осы заттың жұмсалу реакциясына ығысады
D.   Жылу сіңіре жүретін реакция жағына ығысады
Е.   Жылу бөле жүретін реакция жағына ығысады

6. Комплексті қосылыстар туралы ілімнің негізін жасаған ғалым:
А. Альфред Вернер;В. A.Н.Песков;С. B. Б.Дерягин ;D. C.П. Ребиндер ; Е. Д.И.Менделеев;

7.Сутек бойынша тығыздығы - 14-ке тең алкеннің молекулалық формуласы:

A. С₅Н₁₀_;B. С₄Н₈_;C. С₆Н₁₂_;D. С₂Н₄_;E. С₃Н₆

8. Тотықсызданған кезде атомдардың тотығу дәрежелері
А. Жоғарылайды;В. Өзгермейді;С. Төмендейді;D. Тепе – тең болады; Е. Алмастыру

9.Арасында катализдік емес реакция жүреді:

A. күкірт (ІV) оксиді мен оттек;B. көміртек оксиді (ІІ) және оттек;

C. нитробензол және сутек; D. этилен және су;E. азот пен сутек

10. Газ немесе сұйық көлемінен оның сұйық не қатты денемен бөліну бетінде заттың шоғырлануы:
А. Адсорбция;В. Фаза;С. Беткейлік еркін күш; D. Беткейлік құбылыс; Е. Флотация;

11. Адсорбция құбылысын организмнің тірі күніндегі ұлпаларды бояу кезінде пайдаланатын ғылым:А. Цитология;В. Микология;С. Ихтиология; D. Орнитология; Е. Физиология

12. Адсорбация грекше sorbere қандай мағына береді:
А. Сіңіру;В. Жою;С. Өзгерту;D. Барысында;Е. Ұйю

13. Қандай адсорбция кезінде активті бетте; жанасу шегінде болатын көптеген ауыспалы не басқа да құбылыстарға қарамастан сутек және гидроксил иондары алмасады:
А. Гидролиттік; В. Гидролиздік;С. Гидрлік;D. Гидратациялық;Е. Дегидратациялық

14. Көбіне құрамында кальций, магний, натрий, калий сияқты химиялық элементтердің иондары болатын су: А. Кермек су; В. Газды су; С. Ауыз су;D. Табиғи су;Е. Таза су

15. Техникалық суды тазалауға арналған күрделі силикатты қосылыстар:
А. Пермутиттер;В. Флотациялар;С. Катиониттер;D. Аниониттер;Е. Иондар

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 26.03.

Зертханалық сабақ № 7

«Диссоциация дәрежесі және константа көрсеткіші,ерітіндінің иондық күші және активтілігі» тақырыбына эксперименттік есептер шығару

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді диссоциация дәрежесі және константа көрсеткіші,ерітіндінің иондық күші және активтілігі тәртібімен танысу.

- студенттерге диссоциация дәрежесі және константа көрсеткіші,ерітіндінің иондық күші және активтілігі тәртібінің ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді диссоциация дәрежесі және константа көрсеткіші,ерітіндінің иондық күші және активтілігі адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптастыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Су әлсіз электролит, электр тоғын нашар өткізеді, тек аздап қана диссоциацияға түседі: 2Н₂О ↔ H₃О⁺+ OH^-не Н₂О ↔ H⁺+ OH^-деп жазады. Судың электр өткізгіштігін өлшеу арқылы сутек- және гидроксид- иондарының концентрациясы 10^-7моль/л екендігі анықталған. Тепе-теңдікке келген жүйе үшін әрекеттесуші массалар заңын пайдаланып, диссоциация константасын жазуға болады: К = [H⁺]× [OH^-]/[H₂O] = 1,8×10^-16екендігі 22°С температурада анықталған. Судың диссоциациялануы өте нашар болғандықтан,

[H⁺]× [OH^-] = [H₂O]×1,8×10^-16деп жазуға болады, себебі су концентрациясы өзгермейді деп қараса, осыдан [H⁺]×[OH^-] = К_су– судың иондық көбейтіндісі. Температура өзгермесе бұл шама К_су= [H⁺]×[OH^-] = 10^-7× 10^-7, яғни 10^-14болады не 1литр суда 1000:18 = 55,56моль болғандықтан:[H⁺]×[OH^-] = [H₂O]×К = 55,56×1,8×10^-16= 10^-14

Су – бейтарап зат. Сондықтан сутек және гидроксид иондарының концентрациялары бірдей, әрқайсысы 10^-7г-ион/л тең. Қышқыл ерітінділерде сутек иондары көбірек, сілтілік ерітінділерде гидроксид иондары көбірек; бірақ ерітіндіде қышқыл не сілті болсын бәрібір H⁺ және OH^- иондары концентрацияларының көбейтіндісі әрдайым тұрақты болады.

Егер, мысалы, таза суға қышқыл қосып сутек иондарының концентрациясын 10^-3моль/л дейін көтерсе, гидроксид иондарының концентрациясы кемиді, өйткені [H⁺][OH^-] көбейтіндісі 10^-14 өзгермейді. Демек, бұл ерітіндіде гидроксид иондарының концентрациясы

[OH^-] = 10^-14/10^-3= 10^-11моль/л болады.

Керісінше, ерітіндіге сілті қосып гидроксид иондарының концентрациясын 10^-5 дейін көтерсе, онда сутек иондарының концентрациясы

[H⁺] = 10^-14/10^-5= 10^-9моль/л болады.

Сутектік, гидроксидтік көрсеткіш. Ерітіндінің қышқылдығын не сілтілігін жоғарыда қолданғандай теріс мәнді көрсеткіші бар сандармен жазғанда, жұмыс кезінде ыңғайсыз, қиындық туғызады, сондықтан оларды сутек иондарының, не гидроксид иондарының теріс таңбамен алынған ондық логарифмдерімен көрсетеді. Ол сутектік не гидроксидтік көрсеткіш деп аталып, рН, рОН арқылы белгіленеді:

рН = − lg [H⁺]; рОН = − lg [ОH^-].

Мысалы, егер [H⁺] = 10^-3моль/л болса, рН= 3; егер [H⁺] = 10^-10моль/л болса, онда рН = 10 т.с.с., осылай болғандықтан нейтрал (бейтарап) ерітіндіде рН = 7 болады, қышқыл ерітіндіде рН < 7, ал сілтілі ерітіндіде рН > 7.

Сонда рН + рОН = 14 болады.

Ерітіндінің рН-ын білу химиялық зерттеу жұмыстарында, әр түрлі өндірістік процестерде, тірі организмдерде жүретін құбылыстарды түсіндіруде өте керек. Көпшілік жағдайларда рН-тің дәл мәнін емес, ерітіндінің реакциясы (ортасы) қандай, қышқыл не сілтілік пе – соны сапалық түрде білу жеткілікті, ол үшін индикатор деп аталатын арнаулы реактивтерді қолданады. Сонда индикаторлар сутегі не гидроксид иондары концентрациясына байланысты түстерін өзгертеді. Жиі қолданылатын индикаторлар: фенолфталеин, лакмус, метилоранж, метилқызыл.

Ерігіштік көбейтіндісі. Электролит беретін қатты заттардың көпшілігінің, әсіресе, тұздарының кристалдары ионнан тұрады, сондықтан олар ерігенде ерітіндіге молекулалары емес, жеке иондары көшеді. Кристалл ерумен қабат әрдайым кері процесс еріген зат кристалға қайта қонып, кристалдану болып жатады. Сондықтан ерітінді қанық күйге келгенде, ондағы туатын тепе –теңдік еріп болмаған қатты заттың тұнбасы мен ерітіндіге көшкен иондар арасында болады.

Мысалы, нашар еритін СаSO₄ қанық ерітіндісін алсақ, оның ыдысының түбінде ерімей жатқан тұнбасы мен ерітіндіге көшкен Са²⁺ және SO₄^2- иондарының арасында жылжымалы тепе-теңдік болады:СаSO₄ ↔ Са²⁺ + SO₄^2-

Осы тепе-теңдікке әрекеттесуші массалар заңын қолданса, қатты заттың концентрациясы, демек СаSO₄ концентрациясы, тепе-теңдік константасының теңдігіне кірмейтіндігін ескерсе, тепе-теңдік константасы былай жазылады:[ Са²⁺ ]×[ SO₄^2- ] = К

Бұл теңдіктен нашар еритін электролиттің қанақ ерітіндісіндегі иондар концентрациясының көбейтіндісі сол температурада тұрақты шама екенін көруге болады. Осы шама электролиттің ерігіштігін көрсететін болғандықтан оны ерігіштік көбейтіндісі деп атап, ЕК деп белгілейді. Соңғы теңдік орнына

ЕК_(СаSO4) = [ Са²⁺ ]×[ SO₄^2- ] деп жазады.

Электролиттің молекуласында бір ионның өзінен екі, не бірнешеу болса, мысалы: Са₃(РO₄)₂↔ 3Са²⁺ + 2РO₄^3-сол иондардың концентрациясының дәрежесі ретінде көрсетіледі: ЕК_{(Са3(РO4)2)}= [ Са²⁺]³× [РO₄^3-]².

ЕК-ның сандық мәнін табу үшін сол электролиттің ерігіштігін білу керек. Мысалы, 20°С СаSO₄ ерігіштігі 1,5 × 10^-2моль/л, СаSO₄диссоциацияланғанда әр молекуласы бір Са²⁺ ионын, бір SO₄^2-ионын түзеді, сондықтан олардың әрқайсысының концентрациясы 1,5 × 10^-2моль/л болады. Сонда:ЕК_(СаSO4) = [ Са²⁺ ]×[ SO₄^2- ] = 1,5 × 10^-2 × 1,5 × 10^-2= 2,25 × 10^-4

Кальций сульфаты тұзының қанық ерітіндісіне, құрамында басқа жақсы еритін SO₄^2- не Са²⁺ ионы бар электролит, мысалы Nа₂SO₄ ерітіндісін қосса, не болар еді? SO₄^2- иондары концентрациясы көбейгендіктен [Са²⁺][SO₄^2-] иондарының концентрациясының көбейтіндісі ЕК_(СаSO4)мәнінен асып кетеді, ерітінді аса қанық күйге айналып, ондағы тепе-теңдік бұзылып, тұнбадағы СаSO₄ көбею жағына қарай ауысады. Демек, нашар еритін электролиттің ерітіндісіне аттас ион қосса, электролиттің ерігіштігі кемиді. Осы ережені химияда, әсіресе аналитикалық химияда көп қолданады.

Есеп 1. Егер сутегі иондарының концентрациясы 4×10^-3моль/л болса, ерітінді рН қанша?

Есеп 2. Егер ерітіндінің рН-ы 4,60 болса, ерітіндідегі сутегі иондарының концентрациясы қанша болады?

Есеп 3. Егер ерітіндінің рН-ы 10,80 болса, гидроксид-иондарының концентрациясы қанша болады?

Есеп 4. 0,01М MgSO₄ және 0,01М MgCl₂ерітінділер қоспасының иондық күші мен иондар активтілігін есептеу керек.

Есеп 5. 0,02 моль 1л КСІ ерітіндісін 0,005М барий нитраты ерітіндісіне қосқанда оның

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Сұрақтарға жауап беріңдер:

1. Сутектік көрсеткіш, сутектік көрсеткіштің (рН) ерітіндінің табиғатына байланысты өзгеруін көрсету керек және оның мәніне әсер ететін факторлар.

2. Ерігіштік көбейтіндісі деген не және ол нені сипаттайды?

3. ↔Индикатор» ұғымының физикалық мағынасы не?

4. Заттың суда ерігіштігіне әсер ететін факторлар.

5. «Судың иондық көбейтіндісі» ұғымының физикалық мағынасы не?

6. Ерітіндінің иондық күші деген не, ол актив коэффициентімен қалай байланысқан?

7. Активтілік деген ұғымды түсіндіріңіздер.

8. Электролиттерді күшті және әлсіз деп қандай қасиеттері бойынша бөледі?

9. Қандай электролиттер сатылы диссоцияцияға түседі?

Тест жұмыстары:

1. Әлсіз қышқылды күшті негізбен титрлеу қисығының эквивалентті нүктеден кейінгі өзгерісі қандай факторға тәуелді?

A.қышқылдың концентрациясына;B.негіздің концентрациясына;C.қышқылдың табиғатына;

D.қышқылдың күшіне;E.дұрыс жауап келтірілмеген.

2. Әлсіз негізді (Kb=10-4) күшті қышқылмен рТ=5 индикатор қатысында титрлегенде титрлеу қателігі немен анықталады?

A.индикатордың рТ шамасының бейтараптау нүктесіне сәйкес келмеуімен;

B.индикатордың рТ мәнінің «тұзды эффект» нәтижесінде өзгеруімен;

C.индикатордың рТ мәнінің эквивалентті нүктедегі рН мәніне сәйкес келмеуімен;

D.индикатордың түсі ауысу аралығы мен титрлеу қисығының күрт өзгеру шамасының сәйкес келмеуімен;

E.дұрыс жауап келтірілмеген.

3.[Ag(NH3)2] + комплекс ионының бұзылуына қай затты таңдаған жөн?

А.NaJ ЕК AgJ = 1,0 .10-16;В.NaBr ЕК AgBr = 7,0 .10-13;С. NaCl ЕК AgCl = 1,6.10-10;

D. NaSCN ЕКAgCl = 1,6.10-10;Е. NaOH ЕК AgOH = 2,0.10-8

4.0,1 М қай тұз ерітінділерінде [Cd2+] ионының концентрациясы ең жоғары?

А. [CdCl4]2- Ктұрақсыздық = 2,0 .10-2; В. [Cd(NH3)4]2+ К тұрақсыздық = 2,8 .10-7;

С.Cd(CN)4] 2- К тұрақсыздық= 7,8 .10-18; D. [CdJ4]2- К тұрақсыздық = 3,8 .10-6;

Е. [Cd(N2H4)4]2- К тұрақсыздық = 1,3 .10-4

5.Қай жағдайда өте сұйылтылған [Аg(NН3)2]NО3 ерітіндісіне төмендегі тұздарды қосқанда тұнба түзіледі?

А. K2S ЕК (Ag2S) = 6,3.10-50;В. KСl ЕК(AgCl) = l,6.10-10;С.KBr ЕК(АgВг) = 7,0.10-13;

D. KBrO3 ЕК(АgВrOз) = 5,5.10-5;Е. қандай жағдайда да тұнба түзілмейді.

6.Аммиакаттардың бұзылуына комплекстердің ыдырауының қай әдісі тиімді?

А. қыздыру;В. араластыру;С. қышқылдандыру;D. тотығу;Е. тотықсыздану;

7.Тиосульфаттардың бұзылуына комплекстердің ыдырауының қай әдісі тиімді?

А.қышқылдандыру;В.қыздыру;С. араластыру;D. сілтілендіру;Е. күшті электролиттерді қосу

8.Сулы ерітіндідегі комплексті тұздардың диссоциациясы қалай сипатталады?

А. Біріншілік электролиттік диссоциация кезінде комплексті тұздар күшті электролиттер сияқты көрінеді, ал комплексті иондар әлсіз диссоциацияланады.

В.біріншілік электролиттік диссоциация кезінде комплексті тұздар әлсіз электролиттер секілденеді, ал комплексті иондар күшті электролиттер секілді диссоциацияланады.

С. Комплексті тұздар әлсіз электролиттер секілді диссоциацияланады

D. Комплексті тұздар күшті электролиттер секілді диссоциацияланады

Е. комплексті тұздар біріншілік және екіншілік диссоциация кезінде әлсіз электролиттер секілді болады.

9. Комплексті иондарда орталық атом мен лигандтың арасында химиялық байланыстың қай түрі болмайды?

А. сутекті В.ковалентті С. электровалентті D. донорлы-акцепторлы Е. ионды

10. Іске асыру теңдеуінің қайсысы мүмкін:

А. Ag+ → AgCl → [Ag(NH3)2] +→AgJ → [Ag(CN)2] - → Ag2S

В. Ag+ →AgCl →[Ag(NH3)2] +→AgS → [Ag(CN)2] - → Ag2J

С. Ag+ → AgCl →[Ag(CN)2] - → AgJ→ [Ag(NH3)2] + → Ag2S

D. Ag+ → AgJ →[Ag(CN)2] - → AgCl →[Ag(NH3)2] + → Ag2S

Е. Ag+ → Ag2S →[Ag(CN)2] -→ AgCl → [Ag(NH3)2] + → AgJ

11. Күмістің қай қоспасы аммиакта бірінші болып ериді?

А. AgCl ЕК AgCl = 1.6.10-10;В. AgBr ЕК AgBr = 7,0 .10-13;С. AgJ ЕК AgJ = 1.0 .10-16;

D.AgSCN ЕК AgCl = 1.0.10-12;Е.Ag2S ЕКAg2S = 6.3.10-50

12. Са2+ және Мg2+ иондарын комплексонометриялық анықтау үшін қандай орта қажет?

A. сілтілік;B. бейтарап;C. күшті қышқылды;D. әлсіз қышқылды;Е. бәрі;

13. Мырыш тұзы ерітіндісін K4[Fe(CN)6] ерітіндісімен титрлеуді қандай ортада жүргізеді?

A. аммиакты ерітіндіде; B. азотқышқылды ерітіндіде;

C. сұйытылƒан күкірт қышқылды ерітіндіде; D. рН>9 буферлі ерітіндіде;

E. ерітінді құрамының маңызы жоқ (әсер етпейді).

14. Мырыш тұздарын K4[Fe(CN)6] ерітіндісімен титрлеуде қандай индикатор қолданылады?

A. фенолфталеин; B. ксиленолды қызғылт; C. K3[Fe(CN)6];

D. дифениламин; E. K3[Fe(CN)6] + дифениламин.

15. Мырышты K4[Fe(CN)6] ерітіндісімен титрлеуде индикатор ретінде дифениламиннің азотқышқылды ерітіндісін қолдануға бола ма?

A.титрлеуді кез-келген қышқыл ерітіндісінде жүргізуге болады;

B.болмайды, себебі азотқышқылды ерітінділерде ферроцианид мырыш (ІІ) иондарымен тұнба түзбейді;

C.болмайды, себебі азотқышқылды ортада ферроцианид мырыш-иондарымен құрамы белгісіз тұнба түзеді;

D.болмайды, себебі дифениламин нитрат-иондары әсерінен көк түске боялады;

E.дұрыс жауап келтірілмеген.

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 27.03.

Зертханалық сабақ № 8

«Сутектік көрсеткіш (рН),гидролиз дәрежесі» тақырыбына эксперименттік есептер шығару

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді сутектік көрсеткіш (рН),гидролиз дәрежесі орындау тәртібімен танысу.

- студенттерге сутектік көрсеткіш (рН),гидролиз дәрежесі орындау тәртібінің ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді заттардың біртұтастығы мен әр түрлілігімен және химиялы құбылыстармен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптас-тыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Сутектік көрсеткіш дегеніміз теріс таңбамен алынған сутегі иондарының концентрациясы-ның ондық логарифмін айтады.pH = - lg [ H+] Сутектік көрсеткіш түсінігін 1909 жылы дат химигі Серенсен енгізді.
p әріпі дат тіліндегі potenz – математикалық дәреже Н әріпі – сутегі символы

Судың диссоциациясы. Сутектік және гидроксидтік көрсеткіштер.

Анализге қолданылатын көптеген реакциялар суда жүреді. Су әлсіз электролит, аздап диссоциацияға түседі: Н₂ HÛО⁺+ОН^-25 ⁰С 1 л суда 10^-7 моль/л [H⁺]=[ОH^-]=10^-7 моль/л болады.

К=[H⁺][ОH^-]/[H₂10×О]=1,8^-16не К[H₂О]= [H⁺][ОH^-]

К[H₂О]= К_w- судың иондық көбейтіндісі

К_су=10^-14;[H⁺][ОH^-]=10^-14;10^-710×^-7=10^-14

1л суда 1000/18=55,56 моль су бар [H⁺][ОH^-]10×=1,8^-1855,56=10×^-14, бұл мән температураға байланысты өзгереді.

[H⁺][ОH^-] көбейтіндісі тұрақты шама болғандықтан, кез келген ерітіндіде сутегі мен гидрок-сид иондарының әрқайсысының концентрациясы нөлге тең болмайды.

[H⁺]=[ОH^-10Ö]=^-14=10^-7,бұл теңдеуден ( 22 ⁰С –да) 1 л суда 10^-7моль сутегі иондары, 10⁷моль гидроксид иондары болатындығын көру қиын емес.Осындай дәреже көрсеткіші теріс болып келетін сандарды қолданып есептер шығару қолайсыз болғандықтан, сутегі иондарының концентрациясын сутектік көрсеткіш (рН) арқылы белгілеу қабылданған.

Сутектік көрсеткіш деп сутек иондары концентрациясының теріс таңбамен алынған ондық логарифмін айтады рН = -lg[H⁺].

тұздар гидролизін гидролиз константасы (К_гидр) және гидролиз дәрежесі (һ) арқылы сипаттауға болады.Гидролиз константасы тұздың гидролиз түзу жағдайын сипат-тайды. К_гидр көп болған сайын тұз гидролизі көп жүреді. К_гидр= К_с/К_қышқыл немесе К_гидр = К_с/К_негіз ;

К_гидр = К_с /( К_қышқыл∙ К_негіз)

К_с– судың иондық көбейтіндісі, К_қышқыл және К_негіз – қышқылдың және негіздің диссоциациялану дәрежесі.Бұл теңдеуден К_қышқыл/ К_негіз аз болған сайын, К_гидр көп болатыны көрініп тұр, яғни қышқыл не негіз неғұрлым әлсіз болса, соғұрлым тұз көбірек гидролизге түседі. Егер тұз сатылап гидролизге түссе, онда әр саты гидролиз константасымен сипатталады. Гидролиздің қаншалықты толық жүретіндігін гидролиз дәрежесі көрсетеді.

Есептерді орындаңдар:

Есеп 1. 0,1моль/л NH₄Cl тұзы ерітіндісінің гидролиз дәрежесі және гидролизденген тұз концентрациясын есептеу керек. Жауабы: 7,45×10-⁵және 7,45×10^-6моль/л.

Есеп 2. Бір негізді қышқыл мен сілтілік металл тұзының 0,1моль/л ерітіндісінің гидролиз дәрежесі 0,04% тең. Осы тұздың гидролиз константасы мен тұз түзген қышқылдың диссоциация дәрежесін есептеу керек. Жауабы: 1,96×10^-11; 5×10^-4.

Есеп 3. 0,5моль/л ZnCl₂ тұзының I саты бойынша жүрген гидролиз процесі үшін гидролиз дәрежесін h (ZnCl₂) есептеу керек, егер К_D(ZnOH⁺₎ = 1,5×10^-9. Жауабы: 3,7×10^-3.

Тапсырмаларды орындаңдар:

Тапсырма 1. «Екі жұлдыз, бір тілек»

Студенттердің бүгінгі сабақтан не түсінгендерін «Жұлдыз» қатарына, ал түсінбей қалған тұстарын, басқа да пікірлерін «Тілек» қатарына жазу керектігін айтамын.

№	Жұлдыз	Тілек

Тәжірибелерді орындаңдар:

Тәжірибе 1.Күшті негіз бен әлсіз қышқылдан түзілген тұздың гидролизі

Натрий карбонаты, гидрокарбонаты, ацетаты немесе нитритінің белгілі молярлық концен-трациядағы ерітіндісінің 100 мл дайындаңыз (тапсырманы оқытушыдан алыңыз). Қажетті өл-шендіні есептеп, 0,01 г-ға дейінгі дәлдікпен зертханалық таразыда тұзды өлшеп, өлшеуіш колбада тұз ерітіндісін дайындаңыз.

рН – метр арқылы дайындалған ерітіндінің рН-ын өлшеңіз.

Тұз гидролизі реакциясының теңдеуін құрастырып (I-ші сатысы), дайындалған ерітіндінің рН-н есептеңіз.Өлшенген рН-ң мәнін есептелген мәнмен салыстырыңыз.

Тәжірибе 2.Әлсіз негіз бен күшті қышқылдан түзілген тұздың гидролизі

Лаборанттан FeCl₃ (III) темір хлоридінің өлшендісін алып, өлшеуіш колбада тұз ерітіндісін дайындаңыз.Дайындалған ерітіндінің молярлы концентрациясын (С_{о теор}) есептеңіз.рН- метр-де ерітіндінің рН-н өлшеңіз.Гидролиз реакциясының теңдеуін жазыңыз (I-ші сатысы). Орта-ның сутектік көрсеткіш мәнін (рН) қолдана отырып тұздың ерітіндідегі молярлы концентра-циясын есептеңіз (С_{о өлш}).Өлшенген және есептелген нәтижелерді кестеге еңгізініз.

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Сұрақтарға жауап беріңдер:

1.Төмендегі тұздардың гидролиз реакциясының теңдеуін иондық және молекулалық түрде жазыңдар: K₂S, Na₃PO₄, Mg(NO₃)₂, ZnSO₄, AlCl₃, CH₃COONH₄, (NH₄)₂CO₃, Cu(CH₃COO)₂, Al₂S₃. Бұл тұздардың ерітіндісіндегі реакция ортасын көрсетіңдер.

2.Гидролиз деген не? Қандай тұздар гидролизге көбірек түседі?

Қандай тұздар гидролизге түспейді?

3.Гидролиз дәрежесі деген не және ол неге байланысты?

4.Қайтымсыз гидролиз деген не? Мысал келтіру керек.

5. Гидролиз процесі деген не?

6. Гидролиз константасы және дәрежесі қалай есептеледі?

7. Қандай тұздар гидролизге ұшырайды?

8. Гидролиздену дәрежесіне әсер ететін факторлар.

9. Реакция қай уақытта аяғына дейін жүреді?

Тест жұмыстары:

1.рН ерітіндінің дұрыс өрнегін көрсетіңіз:

А. pH = -lg[H₂O];B. pH = -lg[H⁺];C. pH = pOH;D. pH =-ln[H⁺];E. pH = lg[H⁺].

2.Берiлген заттардың қайсысы гидролизiнде қышқыл тұз түзiледi?

А.KNO₃;В.CuSO₄;С. NiCl₂;D. K₂S;Е. Na₂SO₄.

3.0,01 М HNO₃ ерітіндісінің рОН мәнін есептеңіз.А. 10;В. 12;С. 8;D. 2;Е. 6.

4.0,01 М КОН ерітіндісінің рН мәнін есептеңіз.А. 2;В. 6;С.8;D. 10;Е. 12.

5.Ерiтiндiсінің ортасы сiлтiлiк болатын тұзды анықтаңыз.

А. K₂SO₄;В. K₂CO₃;С. MgSO₄;D. CuCl₂;Е. NaNO₃.

6.Гидролизге ұшырамайтын тұзды анықтаңыз.А. KNO₃;В. K₂S;С. MgSO₄;D. AlCl₃;Е. Na₂CO₃.

7.Қай тұз гидролизге түскенде негiздiк тұз түзіледi?

А. CsCl;В. Ba(NO₃)₂;С. FeCl₃;D.K₂S;Е.Na₂CO₃.

8.Қайсы тұз ерiтiндiсi гидролизденгенде сiлтiлiк орта (рН>7) болады?

А. CuSO₄¼+HOH®;В. MgCl₂¼+HOH®;С. KNO₃¼+HOH®

D. CH₃¼COONa+HOH®;Е. Na₂SO₄¼+HOH®

9.Қайсы тұздың гидролизі үш сатыдан өтедi?

А. CrCl₃;В. (NH₄)₂SO₄;С. NaCN;D. K₂S;Е. Zn(NO₃)₂.

10.Қайсы тұз ерiтiндiсi гидролизденгенде қышқыл орта (рН<7) болады?

А. Na₂CO₃;В. K₂SO₄;С. CuCl₂;D. NaCl;Е. FeS.

11.Судың иондық көбейтіндісі неге тең?

А.;В.;С.;D.Е. .

12.Тұздың қайсы гидролизденеді?А. (NH₄)₂S;B. K₂SO₄;C. NaCI;D. NaNO₃;Е.KCI.

13.Ерітіндінің рН мәнін есептеңіз, егер Н⁺ иондардың концентрациясы 10^-4 моль/л тең болса?

А. 12;В. 10;С. 7;D. 4;Е. 3.

14.Ерiтіндiнiң рОН-ы 3-ке тең болса, сутек иондарының концентрациясы неге тең?

А. 10^-3;В. 10^-5;С. 10^-7;D. 10^-9;Е.10^-11.

15.Тұздар бiрлесе гидролизденгенде қандай газ бөлініп шығады: AlCl₃+Na₂CO₃+HOH®…

А. Cl₂;В. H₂;С. CO;D. O₂;Е.CO₂.

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 28.03.

Зертханалық сабақ № 9

«Ерігіштік көрсеткіш» тақырыбына эксперименттік есептер шығару

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді ерігіштік көрсеткіш орындау тәртібімен танысу.

- студенттерге ерігіштік көрсеткіш орындау тәртібінің ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді ерігіштік көрсеткішпен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- химиялық құбылыстар жүйесін бір – бірімен байланыстығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптас-тыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Ерігіштік — заттың белгілі бір еріткіште еру қабілеті. Белгілі бір жағдайдағы заттың ері-гіштігінің сипаттамасы ретінде оның қаныққан ерітіндідегіконцентрациясы алынады. Сон-дықтан ерітіндінің құрамын қалай сипаттаса, ерігіштікті де сан жағынан солай сипаттайды.

Мысалы, заттың белгілі бір температурада белгілі бір еріткіштегі ерігіштігін оның қанық-қан ерітіндісіндегі еріген заттың массалық үлесімен не оның молярлық концентрациясымен (моль/л) сипаттауға болады. Ерігішті көбінесе, еріткіштің 100 массалық бірлігінде қаныққан ерітінді түзілгенше еритін еріген заттың масса бірлігімен көрсетеді. Оны кейде ерігіштік коэ-ффициенті деп те атайды. Заттардың судағы ерігіштегі әр түрлі. Егер 100 г суда еритін зат-тың массасы 10 г-нан асса — жақсы еритін, 1 г-нан кем болса — нашар еритін, 0,01 г-нан аз болса — іс жүзінде ерімейтін зат деп есептеледі. Заттардың Ерігіштігін алдын ала болжау-ға мүмкіндік беретін теориялар әзірге жасалған жоқ. Дегенмен химиктер кейбір заңдылықтарды байқады. Мысалы, молекулалары полюсті немесеиондық байланыспен байланысқан заттар (су, спирт, сұйық аммиак) полюсті еріткіштерде жақсы еритіндігі, ал молекулалары полюссіз заттар (бензол,күкіртті көміртек) полюссіз еріткіштерде еритіндігі анықталды. “Ұқсас заттар бір-бірінде жақсы ериді” деген ескі қағида осы заңдылықты тұжырымдайды. Сонымен қатар заттар ерігенде мынадай құбылыстар байқалады: жылу бөлінеді не сіңіріледі, ерітіндінің кө-лемі азаяды (көлемнің контракциясы) және түсі өзгереді. Осы құбылыстардың барлығы ері-ген зат пен еріткіш молекулалары арасында химиялық әрекеттесулер бар екендігіне дәлел.

Ерігіштік көбейтіндісі

Барий сульфатының қанық ертіндідегі қатты зат пен иондардың арасында мынадай тепе-теңдік орнайды:

ВаSО₄↔ Ва²⁺+ SО₄^2-

тұнбада ертіндіде

Электролит ертіндідегі ион күйі олардың активтілігімен анықталғандықтан, соңғы про-цестің тепе-теңдік константасы келесі теңдеумен өрнектеледі:

К = ^αВа²⁺+ ^αSО₄^2-/ ^αВаSО₄

Келтірілген теңдеу нашар еритін электролиттің қанық ертіндісіндегі оның иондарының көбейтіндісі осы температура үшін тұрақты шама болады.

Бұл шама ерігштік көбейтінді деп аталады және оны ЕК әріптерімен белгілейді.

Бұдан Ва²⁺мен SО₄^2- иондарының активтілік көбейтіндісі мынадай:

^αВа²⁺+ ^αSО₄^2-= ЕКВаSО₄

Егер электролит нашар еритін болса, онда оның қанық ертіндісінің иондық күші нөлге жақын, ал ионның активтілік коэффициенті бірден айырмашылығы аз (шамалы). Осындай жағдайларда ЕК көбейтіндідегі ион активтілік көбейтіндісін олардың концентрациясының көбейтіндісіне алмастыруға болады. ВаSО₄ қанық ертіндісінің иондық күші 10^-5 тең ретке ие және ВаSО₄ ерігіштік көбейтіндісі келесі түрде жазылады:

ЕКВаSО₄ =[Ва²⁺][SО₄^2-]

Егер нашар еритін электролит ертіндісіндегі иондардың көбейтіндісі ерігіштік көбейтіндісінен артық болса, онда бұл аса қаныққан ертіндідегі иондар әрекеттесіп нашар еритін электролиттің тұнбасын түзеді. Мысалы, егер барий сульфаты ертіндіснідегі иондардың көбейтіндісі [Ва²⁺][SО₄^2-] ерігштік көбейтіндісінен көп болса, онда ертіндіден белгілі мөлшерде ВаSО₄тұнбаға түседі.

5.5. Оқыту және сабақ беру әдістері (шағын топтар, пікірталас, жағдайлық есептер, жұпта-сып жұмыс істеу, презентациялар, кейс-стади және т.б.).

Есептерді орындаңдар:

Есеп 1.Массасы 235г. суда 15г. натрий хлориді ерітілді. Алынған ерітіндідегі натрий хлоридінің массалық үлесін есептеңіз. (6п.)

Есеп 2.Калий нитратының массалық үлесі 5п. болатын 150г. ерітіндісін дайындау үшін қанша масса тұз және су қажет болады? (142,5г. су, 7,5г. нитрат)

Есеп 3.Массасы 80г. 15п. ерітіндіге 160г. су қосылды. Алынған ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесін табыңыз. (5п.)

Тапсырмаларды орындаңдар:

1 - тапсырма «Ақиқат жалған»

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Сұрақтарға жауап беріңдер:

2. Ерігіштік көбейтіндісі деген не және ол нені сипаттайды?

3. «Индикатор» ұғымының физикалық мағынасы не?

4. Заттың суда ерігіштігіне әсер ететін факторлар.

5. «Судың иондық көбейтіндісі» ұғымының физикалық мағынасы не?

Тест жұмыстары:

1. Нашар еритін қосылыстардың ерігіштігіне «тұз эффектісі» құбылысы қалай әсер етеді?

A. Ерігіштігі артады;B. Ерігіштігі кемиді;C. Тұнба толық ериді;

D. Әсер етпейді;E. Дұрыс жауап берілмеген
2. Ва ²⁺, Sr²⁺, Ca²⁺ қоспасына біртіндеп сода ерітіндісін қосқанда карбонаттар қандай ретпен тұнбаға түсе бастайды? (Иондардың концентрациясы бірдей).
^ЕкВаСО₃=5,1·10^-9; ^ЕКСаСО₃=4,8·10^-9; ^ЕКSrCO₃=1,1·10^-10

A. SrCO₃; ВаCO₃; CaCO₃;B. ВаCO₃; SrCO₃; CaCO₃;C. CaCO₃; SrCO₃; ВаCO₃;

D. SrCO₃; CaCO₃; ВаCO₃;E.ВаCO₃; CaCO₃; SrCO₃.
3. Ерітіндіде қорғасын (ІІ) иондарының концентрациясын 2 есе арттырса, Рb(РО₄)₂ тұнбасының ЕК мәні қалай өзгереді?

A. 2 есе артады;B. 2 есе кемиді;C. өзгермейді;D. 4 есе артады;E. 4 есе кемиді;

4. Аналитикалық химия ғылымының Ресейде негізін салған кім

А. Бутлеров; В. Мендеелиев ;С. Роберт Бойль ; D. Лoмoносов ;Е. Павлов;

5. Мөлшерлік анализдің неше әдісі бар? А. 5 В. 1 С. 4 D. 3 Е. 2

6. Гравиметриялық анализ әдістерін неше топқа бөлеміз?А. 1 В. 2 С. 3 D. 4 Е. 5

7. 0,1м NaOH ерітіндісінің рН шамасы А. 13 ;B. 8;С.1 ;D. 10;Е. 2 ;
8. 150 г суда 10 г КСI ерітінді, ерітіндідегі тұздың массалық үлесін есептеңдер

А. 11, 11 % В. 6 , 25 % С. 25 ,8 % D. 3,5 % Е. 78,5 %

9. 0,01М НСl ерітіндісінің рН шамасы А. 1; B. 2;С. 3 ;D. 4;Е. 6 ;
10. Бөлу мен консентрлеу әдістерінің ең кең тараған тәсілі

А. хромотограмиялық;В. бөліп шығару;С. айдау;D. тұндыру;Е. Экстракция;

11. Өлшеудің абсолютті қателігінің ақиқат мәнге қатынасы

А) Абсолютті қателік; В) Жүйелік қателік ; С) Салыстырмалы қателік;

D) Кездейсоқ қателік; Е) Өлшемдік;

12. Калий бихроматының тотығу – тотықсыздану реакцияларындағы эквиваленттік факторы нешеге тең? A.1; B.1/2;C.1/3; D.2;E. 1/6.
13. Берілген тотыққан – тотықсызданған жүйелердің қайсысының потенциалдары шамасына ерітінді рН –ның өзгеруі әсер етпейді?

A. Сr₂О₇^2-/2Сr³⁺;B. MnO₄^-/Mn²⁺;C. SO₄^2-/ H₂S;D. Fe³⁺/Fe²⁺;E. NO₃^-/NO.

14. Тотығу – тотықсыздану потенциалы дегеніміз не? Дұрыс анықтаманы белгілеңіз.

A. Өз тұзының ерітіндісіне батырылған металл электродының потенциалы;

B.Тотықсыздандырылған күйдегі заттың ерітіндісіндегі бейтарап электродтың потенциалы;

C. Қосылыстың тотыққан және тотықсызданған түрлері бар ерітіндісіне батырылған бейтарап электродтың потенциалы:

D. Заттың тотыққан түрі бар ерітіндісіндегі металл электродының потенциалы;

E. Заттың тотықсызданған және тотыққан түрлерінің эквивалентті қоспасындағы сутек электродының потенциалы.

15. I -топ катиондарында калий ионды ашуға қандай иондар кедергi жасайды?

A.NH4+;B.Na+;C.Mg2+;D.Pb2+;E.NH4+ және Na+.

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 30.03.

Зертханалық сабақ № 10

«Аналитикалық реакциялардың сезімталдығы» тақырыбына эксперименттік есептер шығару

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді аналитикалық реакциялардың сезімталдығымен танысу.

- студенттерге аналитикалық реакциялардың сезімталдығы ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді аналитикалық реакциялардың сезімталдығымен таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- аналитикалық реакциялардың сезімталдығын қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптастыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Аналитикалық реакцияның сезімталдығы ерітіндінің минимальды көлемінде берілген ре-агент көмегімен ашуға болатын анықталатын заттың ең аз мөлшерімен сипатталады. Белгілі реакциямен анықталатын заттардың мөлшері неғұрлым аз болса, оның сезімталдығы соғұр-лым жоғары. Сезімталдық өзара байланысты төрт шамамен сипатталады:анықтау шегі (m, мкг) - белгілі реакцияға негізделген әдістемемен шекті сұйытылған ерітіндінің ең кіші көле-мінде (V_min) анықталатын заттың ең аз мөлшері;шекті сұйытылған ерітінді (V_min, мл) – анықтауға қажетті ерітіндінің ең кіші көлемі;концентрация шегі (C_lim, г/мл) - берілген реак-циямен анықтауға мүмкіндік беретін ионның ең аз концентрациясы;сұйылту шегі (1:g= V_lim , мл/г) – 1 г анықталатын ион бар ерітіндінің көлемі.

Мыс (II) катионына сапалық реакциялардың сезімталдығы

Реагент	Түзілетін сипатты қосылыс	Аналитикалық сигнал	Анықтау шегі, мкг	Сұйылту шегі (1:g)
НС1	Н[СuСl₃]	Жасыл ерітінді	1	1:50 000
NН₃	[Сu(NН₃)₄]Cl₂	Сия-көк ерітінді	0,2	1:250 000
К₄[Fe(CN)₆]	Cu₂[Fe(CN)₆]	Қоңыр тұнба	0,02	1:2 500 000

Кестеде көрсетілген реакциялардың ішінде 3-реакция ең сезімтал болады.

Реакция талғамдығы неғұрлым жоғары болып, реакция мүмкіндігінше ерекше болуы керек. Реакция жағдайларын өзгертіп (рН таңдап, бүркемелеуші агент қолданып), топтық реагент-тің талғамдығын арттыруға, ал талғамды реагентті ерекше реагентке айналдыруға болады. Мысалы, H₂S көптеген иондар үшін топтық реагент, ал егер бүркемелеуші агент ретінде CN^- иондарын енгізсе, ол тек Cd²⁺ мен Hg²⁺ иондарын тұндырады, яғни талғамды реагентке айна-лады.

Есептерді орындаңдар:

Есеп 1.0,7000 г CaCO₃ еріген ерітіндіден Ca²⁺-ионын толық тұндыру үшін 0,25M (NH₄)₂C₂O₄ ерітіндісінің неше миллилитрі қажет?

Есеп 2.Тығыздығы 0,99 г/см³ құрамында 25% NH₃ бар аммиак ерітіндісінің массасы 1г ашу

тастағы (NH₄Fe(SO₄)₂^.12H₂O) темірді тұнбаға түсіруге неше миллилитрі жұмсалады?

Есеп 3.CaCO₃ тұнбасы 300 мл сумен жуылды. Тұнба мен жуу сұйығының арасында тепе- теңдік пайда болатынын еске алып, неше грамм CaCO₃ еритінін есептеңдер.

Тапсырмаларды орындаңдар:

Тапсырма1.Кальцийді оксалат ретінде анықтауда гравиметриялық форма ретінде келесі заттар қолданылды: а) кальций оксиді; б) кальций сульфаты. Гравиметриялық форма массасы 0,1г. Әктас өлшендісінің массасын есептеу қажет.

Тапсырма 2.Құрамында хлоромицетин (С₁₁Н₁₂O₂N₂Cl₂) бар массасы 1,5318г көз майының өлшендісі ме-талдық натриймен бірге дәнекерленген ампулада қыздырылды. Сынаманы әрі қарай дайындаудан кейін AgCl хлорид- иондар ретінде тұнбаға түсірілді. Гравиметриялық форманың массасы 0,01918 г. Сынамадағы хлоромицетиннің массалық үлесін (%) анықтау қажет.

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Сұрақтарға жауап беріңдер:

1. Аналитикалық химия пәні.

2. Сапалық талдаудың әдістері.

3. Реакцияның сезімталдығы, оның көрсеткіштері.

4. Жеке және жалпы аналитикалық реакциялар, топтық реагенттер.

5. Катиондардың аналитикалық топтары.

6. Қышқылды – негіздік жүйе бойынша талдау.

7. Заттардың мөлшеріне ,көлеміне,орындау техникасына байланысты бөлінуі.

Тест жұмыстары:

1. Сапалық және сандык химиялық құрамдарын және қосылыстарын анықтайтын қандай әдiстер бар?

А. Аналитиқалық химия В. Органиқалық химия С. Қоллоидтық химия

D. Жалпы және бейорганиқалық химия E. Физиқалық химия

2. Химиялық реакцияның жылдамдығын қайтып түсiндiруге болады?

А. Химиялық реакцияның жылдамдығы температураға байланысты

В. Бiр уакытта өзгеретiн реакцияланатын химиялық концентрациясының өзгеруi.

C. Жүйедегi термодинамикалық тепе-теңдiкте, тұра және керi реакциялар жүредi.

D. Химиялық реакция жылдамдығы қысымға байланысты.

Е. Химиялық реакцияның жылдамдығы заттың қасиетiне және құрамдарына байланысты.

3. Сапалық химиялық әдiстiң анализi неге негiзделген?

A. Химиялық реакция арқылы анықтау. B. Реакция бойынша шыққан заттың мөлшерiн анықтау. C. Зерттелетiн заттың физикалық қасиетiн өлшеу арқылы анықтау. D. Зерттелетiн затқа жұмсалган реагенттiң көлемдiк мөлшерiн өлшеу арқылы анықтауға негiзделген. E. Қыздыру процесi арқылы зерттелетiн затты өлшеу.

4. Химиялық реакцияның жылдамдығы неге байланысты?

A. Реакцияласатын заттың концентрациясына. B.Реакцияның басталуы уакытқа байланысты. C.Электролиттiқ диссоциялау дәрежесiне. D. Электролиттердiң сұйылу.

E. Электролиттiқ иондық күшiне байланысты.

5. Химиялық сапалық анықтау әдiстерi.

A. Боялған шынылардың пайда болуы; B. Полярограмма түрлерi; C. Жалынның боялуы;

D. Кондуктометрия; E.Потенциометрия;

6. Сапалық анализде қандай иондарды ашу үшiн гидролизды қолданады?

A) AI3+; Cr3+ . B) Fe2+; Fe3+; C) Jn2+; Ni2+; D) Ba2+; Ca2+; E) K+ ; AI3+

7. Сапалык әдiстiң мақсаты қандай?

A)Жеке элементтермен, не болмаса иондарды ашу және оларды табу, сапалық өзiндiк реакция аркылы; B) Молекулаларды табу; C) Жеке атомдарды табу; D) Белгiсiз заттарды зерттеу; E) Зерттелетiн заттың және олардың қосындысының құрамын анықтау;

8. Аналитикалык реакция

A. Сыртқы эффектi; B. Селективтi; C.Керi жүру реакциясы; D.Нейтралдау; E.Спецификалык;

9. Аналитикалық реакцияны орындау әдiстерi:

A.Құргақ және ерiтiндi; B. Химиялық және физико-химиялық; C.Эмиссионды, абсорбционды; D. Тiкелей және керi; E.Гравиметриялық және титриметриялық;

10. Аналитикалық реакцияның сыртқы эффектерi:

A.Ерiтiндiнiң бояуы өзгеруi, тұнба тузiлуi; газ бөлiнуi; B.Ерiтiндiнiң бояуының өзгеруi, температурасы; газ бөлiнуi; C.Газ бөлiнуi, тұнбаның еруi, ерiтiндiнiң рН - өзгеруi;

D. Ерiтiндiнiң рН - өзгеруi, тұнба түзiлуi, қысымы жоғарылау; E. Ерiтiндiнiң температурасының өзгеруi, ерiтiндiнiң рН өзгеруi;

11. Құргак реакция

A. Жалынды бояулау реакциясы; пирохимиялық ұнтақтау; B.Тұнба түзу реакциясы ұнтақтау; C. Газ бөлiну реакциясы, жалынды бояулау реакциясы, боялган күл пайда болу;

D. Ерiту реакциясы, пирохимиялық ұнтақтау әдiсi;E.Жалынды бояту реакциясы, пирохимиясы;

12. Зерттелуге алынған зат бойынша сапалық әдiс неше түрге бөлiнедi?

А. Макроанализ, микроанализ, ультрамикроанализ, жартылай микроанализ;

B. Макроанализ және микроскопиялық;

C.Макроанализ, микроанализ, ультрамикро-анализ, тамшылаушы, жартылай микроанализ;

D. Макроанализ және микроанализ;

E.Тамшылаушы, микроанализ, жартылай микроанализ;

13. Микроанализде зерттелетiн заттың мөлшерiнен қанша алады?

A. 0,5 1,0 г;B.0 ,01 0,1 г;C. 0,01 10,0 г;D. 1,0 0,5 г.E. 0,05

14. Ультрамикроанализде зерттелетiн заттың мөлшерiнен қанша алады?

A. 10^-6 0,5 г;B. 0,05 10 ^–6;C. 0,001 10 г;D. 5 0,1 г;E. 0,01

15. Қатиондар сульфидтiк жiктелу бойынша қатиондар неше топқа бөлiнедi?

A. 5; B. 6; C. 4; D. 7; E. 3;

Практикалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар

5.1. Тақырып. 31.03.

Зертханалық сабақ № 11

Сапалық реакциялардың жүру әдістерін зерттеу.

5.2. Сабақтың мақсаты:

- студенттерді сапалық реакциялардың жүру әдістерін зерттеу тәртібімен танысу.

- студенттерге сапалық реакциялардың жүру әдістерін зерттеу ерекшеліктерін меңгеру.

5.3. Оқытудың міндеттері.

- студенттерді сапалық реакциялардың жүру әдістерін зерттеу таныстыру, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңыздылығын көрсету .

- сапалық реакциялардың жүру әдістерін зерттеуді қалыптастыру ;

- жаратылыстану ғылымы үшін дүниетану әдісімен таныстыру;

- химияның белгілі бір тармағына байланысты қызықтыруды қалыптастыру;

- күнделікті өмірде адамның денсаулығын сақтау үшін қауыпсіздік ережелін қалыптас-тыру;

Уақытты басқару..

№	Сабақ бөлімінің атауы	зертханалық сабақтар 2-сағаттық - 90 мин
1	Ұйымдастыру кезеңі	2 мин.
2	Практикалық сабақ тақырыбы бойынша тірек білімдерді өзектендіру	10 мин
3	Практикалық жұмыстарды, манипуляцияларды, зертханалық жұмыстарды орындау техникасын түсіндіру және көрсету.	25 мин
4	Практикалық қызметті жүргізуге арналған әдістемелік қондырғылар	10 мин
5	Жұмыс нәтижелерін практикалық іске асыру және көрсету	30 мин
6	Сабақ қорытындысын шығару	10 мин
7	Үйге тапсырма беру	3 мин
	Қорытынды	90 мин

5.4. Тақырыптың негізгі сұрақтары.

Зерттелетін заттардың химиялық талдауы химиялық,физикалық және физика-химиялық әдістер көмегімен жүргізіледі.Химиялық әдістер-химиялық реакциялар нәтежесінде ері-тіндінің сыртқы эффектілерімен яғни түсінің өзгеруі,тұнбаның түсуі,газдың бөлінуімен байқалады.Талдау үшін жүргізілетін реакциялар аналитикалық реакциялар деп атала-ды.Химиялық өзгерістерге себеп болатын заттар реактивтер немесе реагенттер деп ата-лады.

Физикалық және физика-химиялық әдістерді кейде инструменталды әдістер деп те атай-ды,өйткені талдау жүргізу үшін заттардың қасиеттерін өзгеруін тікей алатын аспаптар,ана-лиздік құрал- жабдықтар қажет.

Физикалық әдістермен талдау жасағанда химиялық реакцияларды қолданбай қайта сол зат-тың құрамының функциясы болатын кейбір физикалық қасиетін өлшеуге негізделеді,мысалы, спектралды талдауда электр доғасының жалынында ұсталған заттың бөлшегінің спектр сәуле-лерін бөліп шығаруды және т.б.

Физика-химиялық әдістер заттардың құрамын химиялық реакциялар жүргізу арқылы ондағы белгілі бір физикалық қасиетін өлшеуге негізделген.Мысалы,колометриялық талдауда иондар мен молекулалардың бар-жоқтығын түсті ерітіндіден жарық сәулесі өткен кезде оның сіңірілуі.

Химиялық талдау әдістерімен салыстырғанда физикалық және физика-химиялық талдау әдістері жылдам және бір уақытта заттың әрі сапалық,әрі мөлшерлік құрамын анықтауға мүмкіндік береді.Сондықтан талдауда автоматтандырып және оны әр түрлі қашықтықтарда жүргізуге болады,мысалы,судың терең қабаттарында топырақ талдауы,басқа планеталардағы атмосфера талдауы.

Химиялық талдаудың көмегімен төмендегідей мақсаттарда шешуге болады:

Зерттелетін заттың табиғатын анықтау,яғни оның органикалық немесе органикалық емес еке-нін болжау.

Зерттелетін заттың үлгісіндегі компоненттің құрамы мен мөлшерін(мысалы,құймадағы алтын) және бөтен қоспалардың(мысалы,күміс пен мыстың) болуын анықтау.

Белгісіз қосылыстың химиялық формуласын анықтау(мысалы,белгілі бір дәрінің,тыңайт-қыштың және т.б. )

Заттың құүрылымын анықтау.

Талдаудың(анализдің) химиялық әдістері халық шаруашылығы салаларында кең тараған.Ауыл шаруашылығында(топырақтың құрамын зерттеуде) тмедицинада қоршаған қорғауда,тамақ өнеркәсібінде,мұнай химиясында,құрылыс материалдарыжәне т.б.Химиялық талдау көмегінсіз таза және өте таза заттарды алу,атом энеергетикасы мен космос технологиясын және т.б. тіпті болжауда мүмкін емес.

Химиялық талдаудың криминалистика,археология палеантология және т.б.салаларда рөлі үлкен,атмосфера мен дүние жүзі мұхиттарының зерттеудегі маңызы өте зор.Мысалы,терезе шыңыларын өңдіруде құм құрамындағы Fe (II)және Fe (III) оксидінің құрамы 0,1% аспауы керек,әйтпесе шыны сары немесе жасыл түске ие болады.

Сапалы анализ тәсілдердің классификациясы (жіктелуі)

Анализге қажетті заттардың мөлшеріне және көлеміне қарай ИЮПАК (Дүниежүзілік таза заттар және өндірістік химия қоғамы) сапалы анализ тәсілдері туралы төмендегі классификацияны қабылдады.

Сапалы анализ тәсілдерінің ИЮПАК – тік жіктелуі (классификациясы)

№

Ескі аты

Жаңа аты

Тексеретін заттың

мөлшері

массасы,г көлемі,см³

Макро-анализ

Жартылай микроанализ

Микроанализ

Ультрамикро-анализ

Субмикро-анализ

Субультрамикро-анализ

грамм-тәсіл

сантиграмм-тәсіл

миллиграмм-тәсіл

микрограмм-тәсіл нанограмм-тәсіл

пикограмм-тәсіл

1 – 10 10 - 100

0,05 – 0,5 1 - 10

10^-3– 10^-6 10^-1– 10^-4

10^-6 – 10^-910^-4 – 10^-6

10^-9 – 10^-21 10^-7– 10^-10

10^-12 10^-10

Анализ кезінде заттың массасының мөлшерінің маңызы зор. Массаның аз немесе көп болуына байланысты анализді қайсы жолмен жүргізу тәртібі белгіленеді және әр жолдың өзіндік методикасы бар. Көбінше аналитикалық лабораторияда реактивтерді үнемдеу мақсатымен сантиграмм-тәсіл кеңінен қолданылады және оны кәдімгі шыны пробиркаларда жүргізеді.

Миллиграмм-тәсілінде 0,1см³ көлемінде ерітінді қажет етіледі, реакция іс жүзінде тамшылық тәсілмен, немесе микрокристаллды оптика тәсілмен жүгізіледі.

Микрокристаллды оптика тәсілі деп реакция нәтижесінде шынының бетінде пайда болған қиыршықты формасын микроскоп жәрдемімен тексеріп, оның қандай катионға тиісті екенін анықтауды айтады. Кристаллооптика және кристаллография өз алдына, қийыршықтынің формасымен, оның құрылыс структурасын және олардың параметрлерін зерттейтін ғылыми сала. Әрбір химиялық кристалл тек өзіне тән формаға ие болады және шыны тілікшенің осы формасы арқылы қажетті ионды анықтайды. Мысалы, шыны тілікшесінің тамызылған бір тамшы натрий ионының ерітіндісімен қосылған бір тамшы цинкуранилацетат реактивінен түзілген

NaZn (UO₂)₃ · (CH₃COO) ₉ · 9H2O

Na⁺+Zn(UO₂)₃· (CH₃COO) ₈ ∙ 9H₂O + CH₃COOH = NaZn(UO₂)₃ · (CH₃COO) ₉+ 9H₂O (бу)

тетроэдр формалы сарғыш тұнба түзіледі. Микроскоп арқылы шыны бетінен реакциядан кейін осы формадағы тұнбаны байқасақ, біз бұл кристалда натрий ионының бар екенін ашамыз.

Есептерді орындаңдар:

Есеп1. Егер ерітіндінің құрамында 1,7 мг/л аммиак болса, онда оның рН мәнін есептеңіз.

Есеп2. Егер ерітіндінің рН мәні 3-ке тең болса, Н және ОНиондарының концентрациясын есептеңіз.

Есеп3. Күкіртсутек қышқылының К(К=1.0*10K=1.3*10 мәндерін ескере отырып, 0,2н НS ерітіндісінің бірінші және екінші дәрежесі бойынша рН мәндерін анықтаңыз

Жауабы: рН=3.5; pH=6.4

Тапсырмаларды орындаңдар:

Тапсырма:«Ассоциация» әдісімен сипаттама беріңдер.

Тәжірибе жұмыстары:

Тәжірибе 1:Сапалық реакцияның көмегімен ерітіндідегі иондарды анықтау.

Жұмыстың мақсаты: Сапалық реакция көмегімен ерітіндідегі хлорид ионын, сульфат ионын, нитрат ионын, фосфат ионын, карбонат ионын, аммоний ионын анықтау, басқа пәндерден (физика, математика) оқығанда алған өлшеу, есептеу дағдыларын дамыту, ерітінділермен жұмыс істеу, іскерліктерін қалыптастыру.

Жұмысқа қажетті құралдар мен реактивтер: калий хлориді, кальций хлориді, барий хлориді, натрий хлориді, күміс нитраты, азот қышқылы, күкірт қышқылы, мыс, фосфор қышқылы, нат-рий карбонаты,аммоний сульфаты,лакмус қағазы,сынауықтар,шыны таяқша,штатив,спиртшам.

Сабақты оқушыларға төмендегідей сұрақтар қою арқылы қорытындылауға болады:

1. Ион алмасу реакциясы дегеніміз не?

2.Ион алмасу реакциясы қай уақытта соңына дейін жүреді?

3. Сапалық реакция дегеніміз не?

4. Тотығу-тотықсыздану реакциясы.

5. Тотықтырғыш және тотықсыздандырғыш дегеніміз не?

Мұғалім оқушыларда төмендегі икемділіктердің қалыптасуын қадағалайды:

Сапалық реакция көмегімен иондарды анықтай білу, дағдыларын қалыптастыру.

Ион алмасу реакциясын сауатты жаза білуге үйрету.

Толық иондық теңдеу және қысқартылған иондық теңдеулерді жазу біліктерін қалыптастыру.

Тотығу-тотықсыздану реакцияларын электрондық баланс әдісімен теңестіре білу,

Тәжірибе 2:Сапалық реакция көмегімен иондарды анықтау жұмысының тапсырмалары

Хлорид-ионға сапалық реакция.

Төрт сынауыққа 5-7 тамшыдан мынадай: бірінші сынауыққа – кальций хлориді, екіншісіне – барий хлориді, үшіншісіне – калий хлориді, төртіншщісіне натрий хлориді ерітінділерін құйыңдар.

Әр сынауыққа 2 тамшыдан күміс нитратының ерітіндісін қосыңдар. Барлық сынауықтағы нәтижелерді салыстырыңдар.

Ұқсастық байқала ма? Оны немен түсіндіруге болады? Барлық жүрген реакциялардың молекулалық және иондық түрде теңдеулерін жазыңдар. Барлық иондық теңдеулерді өзара салыстырыңдар.

Әр сынауыққа бір тамшы концентрациялы азот қышқылын қосыңдар. Өзгеріс байқала ма? Күміс хлоридінің қышқылдық ортадағы жай-күйі туралы не айтуға болады? Хлор анионына қандай ион реактив болатынына қорытынды жасаңдар.

Сульфат ионына сапалық реакция.

Бір сынауыққа сұйылтылған күкірт қышқылын, екіншісіне натрий сульфатын құйыңдар және әрқайсысына барий хлориді немесе нитраты ерітіндісін қосыңдар.

Түзілген тұнбаның құрамы қандай? Реакцияның молекулалық, толық және қысқартылған иондық түрде теңдеуін жазыңдар.

Нитрат-ионына сапалық реакция.

Сынауыққа 0,5 грамм натрий ниратын (немесе басқа нитратты) салып, тқзды толығымен жабатындай етіп, концентрациялы күкірт қышқылының ерітіндісін құйыңдар, содан кейін біраз мыс ұнтағын қосып қыздырыңдар. Қандай газ бөлінеді? Сынауықтағы ерітінді неге көгереді? Реакция теңдеуін жазып, электронды баланс әдісімен коэфициенттерін қойыңдар. Тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты көрсетіңдер.

Фосфат-ионға сапалық реакция.

Сынауыққа 1-2 мл ортофосфор қышқылының ерітіндісін құйып, осындай мөлшерде күміс нитратының ерітіндісін қосыңдар. Не байқалады? Реакция теңдеуін жазыңдар.

Карбонат-ионға сапалық реакция.

Сынауыққа 1 мл натрий карбонаты ерітіндісін және осындай көлемде барий хлориді ерітіндісін құйыңдар. Не байқалады? Реакцияның толық және қысқартылған иондық теңдеулерін жазыңдар.

Сынауыққа 1 мл натрий карбонаты ерітіндісін құйып, бірнеше тамшы күміс нитратын қосыңдар. Не байқалады? Реакцияның толық және қысқартылған иондық теңдеулерін жазыңдар.

Түзілген тұнбаға 0,5 мл сұйылтылған азот қышқылының ерітіндісін қосыңдар. Не байқалады? Реакцияның толық және қысқартылған иондық теңдеулерін жазыңдар.

Аммоний ионына сапалық реакция.

Сынауыққа 5-7 тамшы аммоний сульфаты ерітіндісін құйып, 1-2 тамшы концентрациялы сілті ерітіндісін қосыңдар. Дымқыл лакмус немесе фенолфталеин қағазын дайындаңдар. Сынауықтың қабырғасына тигізбей, шетіне индикатор қағазын ұстап тұрып, сынауықтағы қоспаны қыздырыңдар.

Индикатордың түсі өзгерді ме? Неге? Аммоний ионына қандай реакция сапалық реакция болып табылатыны туралы қорытынды жасаңдар.

1 мл еритін алюминий тұзы ерітіндісіне 1 тамшы сілті ерітіндісін қосыңдар. Не байқалды? Содан кейін тағы да бірнеше тамшы сілті ерітіндісін қосыңдар. Жүрген реакцияның теңдеуін жазыңдар. Аммоний тұздарын танып-білу туралы қорытынды жасаңдар.

№	Анықталатын анион	Немен анықталады	Не істеу керек	Реакция теңдеуі	Реакция жүру белгісі
1		және	және ерітіндісін құю		Жарықта қараятын ақ түсті тұнба
2		және	ерітіндіні құю		ерімейтін ақ тұнба
3			Құрғақ тұзды мен сулаймыз. Мыс сымды қыздырамыз.		Қоңыр түсті газ бөледі
4			Құрғақ тұзға не ерітіндіге күшті қышқыл қосқанда бө-лінген газды әк суынан өткізу керек		Әк суының лайлануы
5			бар ері-тінді, соңынан құю		-те еритін сары тұнба

5.6. Әдебиеттер.

Негізгі әдебиеттер:

1.Құлажанов Қ.С.Аналитикалық химия.Алматы том І-ІІ, 2005.

2.Саенко О.Е. Аналитическая химия.Изд. «Феникс», 2009.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Аналитическая химия.Учебное пособие,«ГЭОТАР -Медиа». 2007

Қосымша әдебиеттер:

1.Аналитическая химия.Практикум:учебное пособие/под. ред.Ю.Харитонова, В.Григорьевой, - М., 2009, - 296с.

2.Келина Н.Ю.,Берзучко Н.В.Аналитическая химия в таблицах и системах.«Феникс», 2008.

3.Харитонов Ю.Я.,Григорьева В.Ю.Примеры и задачи по аналитической химии. «ГЭОТАР - Медиа».2009. – 304с.

5.7. Бақылау (сұрақтар, тесттер, тапсырмалар және т.б.)

Сұрақтарға жауап беріңдер:

1.Талдау үшін жүргізілетін реакциялар қандай реакциялар деп аталады? (аналитикалық )

2.Химиялық өзгерістерге себеп болатын заттар не деп аталады? (реагенттер).

3. Химиялық талдаудың қанждай салаларда рөлі үлкен? (археология)

4.Қандай әдістермен талдау жасағанда химиялық реакцияларды қолданбай қайта сол зат-тың құрамының функциясы болатын кейбір физикалық қасиетін өлшеуге негізделеді? (Физикалық)

5. Зерттелетін заттың табиғатын анықтау,яғни оның қандай екенін болжау?(органикалық)

6. Физикалық және физика-химиялық әдістерді кейде қандай әдістер деп те атайды?( инструменталды)

7. Әдістер заттардың құрамын химиялық реакциялар жүргізу арқылы ондағы белгілі бір физикалық қасиетін өлшеуге негізделген. (химиялық)

8. Химиялық талдаудың қанждай салаларда рөлі үлкен?(криминалистика)

9. Ненің химиялық әдістері халық шаруашылығы салаларында кең тараған(анализдің).

Тест жұмыстары:

1. Аниондардың топтық реагентті бар ма?

А. Бар ;B. Жоқ; C.Дұрыс жауап жоқ;D. Болуы мүмкін; E. B,D Дұрыс жауап.

2. Катионның үшінші тобын ата?

А.Үшінші аналитикалық тобы Li+ Na+ K+ және NH4+ Мg жатады B. Аналитикалық топ Аg2+ (күміс), Мg2+ (сынап), Bb2+ және т.б жатады C. Се-, Вr-, І-, S2- жатады D. Үшінші аналитикалық тобы екінші топшасына Mn2+, Fe2+, Ni2+, Co2+, Zn2+ және т.б жатады.

E.Үшінші аналитикалық тобы екінші топшасына Li+ Na+ K+ және NH4+ Мg жатады

3. Сапалық талдаудың бірінші жағдайындағы да негізгі тәсіл бөлу , ал екіншісі қалай аталады.

А. Титрлеу;B. Меркурометрия ;C. Индикатор ;D.Бүркемелдеу;E.Tұндыруда.

4. Ерігіштіігінің түрлігіне қарай элементтерінің катиондары неше топқа бөлінеді.

А. 3;B.5;C.4;D.2;E.1. 5. Тез басқаша түрде қалай аталады.

А. Лезде; B. Жылдам; C. Ыждағаттау; D. Тез қимылдау; E.Шапшаң. 6. Қай талдауда қолданылатын химиялық реакциялар келесі талаптарға сай болуы керек.

А. Титрлеу; B. Сапалық; C. Орынбасу; D. Реакция;E. Сандық. 7. Катиондардан айырмашылығы неше атомнан тұруы мүмкін.А. 4 ; B.2;C.1;D.3;E.5. 8. Барий тұздары практикалық түрде қалай ериді.

А. Кәдімідей ериді;B. Мүлдім ерімиді;C. Ерімиді;D. Дұрыс жауап жоқ;E. Teзериді 9. Талдаудың сульфидтік жүйесі.

А. Катион;B. Анион;C. Калций;D.Натрий;E.Калий .10. Тәжірибе қалай болу керек.

А. Қайтымды;B.Әлді;C.Әлсіз;D. Қайтымсыз;E.Шапшаң.

11.Сұйытылған ерітінділерден тұндырғанда:

А. Тұнба түзілмейді;В. Аморфты тұнба түзіледі;С. Ұсақ кристалды тұнба түзіледі

D. Ірі кристалды тұнба түзіледі;Е. Коллоидты тұнба түзіледі
12. Тұнбаныңөсуінемесеескірупроцесстерінеменсипатталады?

А. Бөлшектерініңүлкеюімен;В. Ұсақбөлшектердіңеруімен;

С. Ұсақкристалдардыңеруіменбөлшектердіңүлкеюі;

D. Толықтұнбаланумен;Е. Толық тұнбалануымен және кристалдардың еруімен.
13. Қандай қосарлана тұну беттік болып табылады?

А. Тұндырғаннан кейін;В. Адсорбция;С. Окклюзия; D. Изоморфизм;Е. Десорбция.
14. Қай ерітінді перманганатометрияда қолданылады?

А. КСІ ерітіндісі;В. Натрий оксалатының ерітіндісі ;С. Калий перманганаты ерітіндісі;

D.Қымыздық қышқылының ерітіндісі ;Е. Концентрлі күкірт қышқылы ерітіндісі.

15. Сандық анализдің қандай әдістері химиялық әдістеріне жатады?

А. Газды анализ;В. Фотометриялық анализ;С. Гравиметриялық анализ;

D. Титриметриялық анализ;Е.С және Д пункттерінде көрсетілген әдістер.

Скачать материал

Скачать материал "Аналитика химия және зертханалық зерттеулер тәсілі"

Как учитель может зарабатывать на Инфоуроке?

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 664 044 материала в базе

Найти материалы

Материал подходит для УМК

«Химия. Базовый и углублённый уровни», Савинкина Е.В., Логинова Г.П.; под ред. Вахрушева А.А.
Больше материалов по этому УМК

Скачать материал

Другие материалы

docx

Открытый урок по химии на тему о "Вредности табачных изделий"

17.05.2020
336
0

docx

Статья на тему "Великие химики"

17.05.2020
204
0

docx

Открытый урок по химии "СПИД"

17.05.2020
538
1

docx

Разработка урока по химии на тему "Амины"

17.05.2020
470
0

docx

Урок химии в 8 классе по теме «Периодический закон и периодическая система химических элементов Д.И.Менделеева»

17.05.2020
556
4

zip

Методическая разработка : «Здоровое ли питание?.Вегетарианство»

17.05.2020
485
0

docx

Разработка урока по теме Кислоты 8 класс

Учебник: «Химия», Рудзитис Г.Е., Фельдман Ф.Г.
Тема: § 44. Кислоты

17.05.2020
278
3

docx

Кроссворд на тему "Периодическая система химических элементов Д.И. Менделеева" ( 8 класс)

Учебник: «Химия», Рудзитис Г.Е., Фельдман Ф.Г.
Тема: § 50. Периодический закон Д. И. Менделеева

Рейтинг: 5 из 5

17.05.2020
6282
62

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Скачать материал
- 18.05.2020 5187
- DOCX 617.3 кбайт
- 42 скачивания
- Оцените материал:
Настоящий материал опубликован пользователем Калжанов Нурлан Кенесович. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Автор материала

Калжанов Нурлан Кенесович
- На сайте: 8 лет и 2 месяца
- Подписчики: 0
- Всего просмотров: 125133
- Всего материалов: 12