"Білгенге маржан" сканворд, кроссворд, ребустар жинағы

Сәуле шығарудың жылдамдығы қандай?

        Сәуле шығару бүкіл әлемдегі басқа процестерге қарағанда жылдамырақ таралады. Электромагнитті толқындарға – жарық жатады. Вакуумдағы жарықтың жылдамдығы (ғарыштық бос қуысты осылай атайды) бүкіл әлемдегі ең үлкені. Ол секундына 300 000 км дерлік құрайды. Көптеген электромагнитті толқындар да бір секундтан аз уақыт ішінде Жерді жеті рет айналуға тең жылдамдықпен тез таратыла алады.

Сәулелену зиянды ма?

        Жалпы алғанда, жоқ, бірақ оның кейбір түрлері шектеулі болуға тиіс.  Күннің ультракүлгін сәулелері терінің күюіне және қатерлі ісіктерге себеп болады. Рентген сәулелерінің тым көп мөлшері тірі ағзалардың микроскоптық жасушаларына зиянын тигізуі мүмкін және ауруларға, ісіктерге және қатерлі ісіктерге әкеп соғуы мүмкін. Сонымен бір уақытта, рентген сәулелерін абайлап пайдалану арқылы, ісіктер мен қатерлі ісіктерді алып тастауға болады: бұл әдіс радиотерапия ретінде белгілі. Радиобелсенділік күюлерге, әлсіздікке және көптеген басқа да ауыртатын әсерлерге әкеп соғуы мүмкін. Кез келген сәулеленудің көп мөлшері қауіпті болуы мүмкін, бірақ күнделікті өмірде сәулеленудің көптеген формаларының зиянды әсерін болдырмау қатаң бақыланады.

Шарты: әріптердің орнын ауыстырып, элементтің атын

                және  төртінші артық элементті табу керек.

ТИЛИЙ

ИЙТАРН

 ТОРФ

ЗЙЦЕИ

ГАМИНЙ

   ЬЛАКЦИЙ

     РАБИЙ

    ТРКІҮК

    НЕЛЕС

     МОРБ

ЛУРТЕЛ

ДОЙ

ХРЛО

ФОТР

ЦИРСТНОЙ

									1	А
						2				С
									3	П
								4		А
5										Н
									6	Т
									7	А
									8	С
						9				Ы

1.     Металдардың ішінде кең таралған?

2.     Темірдің валенттігі қандай?

3.     Темірдің маңызды қосылыстарының бірі?

4.     Темірдің негізгі қасиеті қандай?

5.     Қанның қызыл түсті болуы неге байланысты?

6.     Қазақстанда темір кені өндірілетін қала?

7.     Темірдің түсі қандай?

8.     Темірдің қанша саламен байланысын қарастырдық?

9.     Темір құймаларының бірі?

«Пирамида» ішіндегі элемент таңбаларын пайдаланып, оксидтердің формулаларын құрастыру керек.

			Cu	O	S
		Na2	O	Zn	O2	Al2
	P2	O3	Mg	O	Fe2	O3	Li2
K2	O	Ba	O	Ag2	O	C	O	N2

                                              «Катиондар»

						4
								5
	2			3
1									6

1.      Ерітінділері мен балқымалары электр тоғын өткізетін  

      заттар?

2.      Металл катион және гидроксил – анионына   

      диссоцияланатын электролит?

3.      Теріс зарядталған электрод?

4.      Тұз бен су арасындағы алмасу рекциясы?

5.      Екі элементтің біреуі оттегі болып келетін күрделі    

      қосылыс?

6.      Металл катионына, қышқыл қалдығы анионына  

      диссоцияланатын электролит?

                    «Аниондар»

											3
									5
	4
1							2

1.    Ерітінділері мен балқымалары электр тоғын өткізбейтін заттар?

2.    Металл катионы мен қышқыл қалдығының анионына диссоцияланатын электролит?

3.    Теріс зарядталған ион?

4.    Металл ионы мен гидроксид ионына диссоцияланатын электролит?

5.    Оң зарядталған электрод?

Фосфор адамның жадын жақсартады, оны біз наннан, ас бұршақтан, балықтан, ірімшіктен аламыз.  Массасы 70 кг адамның денесінде шамамен 800 г фосфор болады. Сондықтан балық пен сүт тағамдарын ас мәзіріне күнделікті кіргізіп отыру керек.

Тері аздаған мөлшерде тыныс алуға да қатысады. Адам тәулігіне тері арқылы 7-9 г көмірқышқыл газын бөліп, 3-4 г оттегін сіңіреді. Сондықтан теріні таза ұстау керек.

Магний жүйке ұлпаларының жұмысын жақсартады, сүйек түзуге қатысады. Адамға күніне шамамен 400 мг магний керек. Ол нанда, сұлының жармасында, сүт тағамдарында, жаңғақтарда болады. Міне сондықтан таңғы асқа «Геркулестен» дайындалған ботқа жеу пайдалы.

Алтын немесе күмістен жасалған қасықтар ауыз қуысының бактерияларын залалсыздандырады.

Күміс нитратының 1-2%-дық ерітіндісі көз ауруларын, ал 0,06%-дық ерітіндісі созылмалы асқазан жарасын емдеуде қолданылады.

Ляпис қарындашы m (AgNO₃): m (KNO₃) = 1 : 2 денедегі сүйелді кетіру үшін қолданылады.

Адам ағзасында (қанда және ұлпаларда) 250-300 г NaCl болады, тамақпен 10-15 г күнделікті қайта толықтырылып отырады. Тұзды артық қолдану ағзаға зиянды, әсіресе бүйрегі ауыратын адамдар аздап тұздалған диетаны сақтау керек. Ас тұзының зиянды мөлшері 5г/кг.

Қанда 0,9 %  NaCl бар, физиологиялық ерітіндінің концентрациясы да дәл осындай, ол қанның плазмасын уақытша ауыстыру үшін қолданылады.

Адам ағзасында шамамен 175 г калий болады, күнделікті қажет мөлшері – 4 г. К⁺ ионы жасушаның ішінде орналасқан.

Ересек адамның ағзасында ~2% кальций болады, оның  99%-ы тістер мен сүйектерде кездеседі. Са²⁺ ионы қанның ұюына әсер етеді.

Кофені тым көп ішпеу керек. Себебі ол темір иондарының сіңірілуін  40%-ға   азайтады. Бұл әсіресе гемоглобині төмен адамдар ескеретін жағдай.

Адамдарда темір жетіспегенде анемия ауруы байқалады, оның алдын алу үшін ешкінің шикі сүтін ішу керек.

Майдың 1 грамы толығымен тотыққанда 108 г су түзіледі, сондықтан да түүйелер ұзақ уақыт сусыз жүре алады; олардың өркеш майлары тотығып, су бөліп тұрады.

Фруктоза глюкозадан да тәттірек зат, ара балы сахароза мен фруктозадан тұрады, сондықтан ол қанттан тәтті. Барлық белгілі химиялық заттардың ішінде керу қысымы ең жоғары зат – қант ерітіндісі. Сондықтан тістің эмаль қабатында сызат болса, ол қант ерітіндісінің әсерінен тез бұзылады.  Ананың сүтінде 7%-ға дейін лактоза болады. Лактоза – сүттің қанты.

Тағамдық құнарлылығы бойынша жұмыртқа ет пен сүттен қалыспайды. Жұмыртқаның нәруызы 98%-ға, майы 96%-ға дейін қорытылады.

Массасы 60 г тауықтың жұмыртқасында 56% нәруыз, 32% саруыз, 12% - қабық болады.

Нағыз кір жуғыш заттардың құрамында 20% синтетикалық жуғыш құралдары мен  30% бейорганикалық фосфаттар болады. Фосфаттар кальцийдің ерімтал тұздарынан суды тазартады. Өкінішке орай бұл фосфаттар жуынды сулармен бірге өзендер мен көлдерге, бұлақтарға түседі; олар кейбір балдырлар үшін жайлы орта болып табылады, балдырлар тым көп қаулап өсіп суда еріген оттегін азайтады да, өзендер мен көлдердің батпақтануы (эвтрофикация) басталады.

Массасы 1 т жүгері топырақтан 14 кг азот; 2,5 кг фосфор; 3,5 кг калий; 1,5 кг күкірт әкетіп отырады; сөйтіп топырақтың құнарлылығы кеміп, тыңайтқыш қолдану қажеттігі туады.

Венера ғаламшарының атмосферасы ~95% көмірқышқыл газынан тұрады. Құрғақ мұз бола ма? Иә, CO₂ – 78,5⁰С-да қатты күйге айналады, ол еріген кезде бірден газ күйіне көшеді, осы құбылыс возгонка деп аталады. 

CO₂ («құрғақ мұз») – балмұздақты суыту үшін, газдалған сулар өндірісінде қолданылады.

Біз дем шығарғанда бөлінетін газдың құрамында 4% CO₂ бар.

Шыны құрылысы сұйықтардың құрылысындай және қасиеті қатты заттардың қасиетіндей болатын аморфты зат.

Жер ядросының негізгі құраушысы темір, оның массасының 8-10% Ni мен S (FeS күйінде), О₂ (Fe₂О₃)  және Si (Fe₂Si) элементтерінің үлесіне тиеді. Адам ағзасында 4 г темір бар, оның 65%-ы қанда болады. 

«Азот» деген сөз «азоо» - тіршілікті қолдамайды деген ұғымды білдіреді. Ал тіршілік дегеніміз – азотты органикалық заттардың өмір сүру тәсілі. Сөз мағынасының құбылуын қараңдар!

Ақ наның 100 грамында 50 г қант, 8 г нәруыз, 2 г май, 40г су бар. Оның құнарлылығы ~10 кДж. Қара нанда қанттар азырақ, сондықтан оның құнарлылығы төмендеу.

Бос торларды химиялық элементтердің орысша атауларымен толтыр.

(Ag, Br, Fe, H, I, O, Sn)

о
	о
		о
			о
				о
					о
						о