Инфоурок Биология Другие методич. материалыБИОЛОГИЯ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ ЎҚУВ - УСЛУБИЙ МАЖМУА

БИОЛОГИЯ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ ЎҚУВ - УСЛУБИЙ МАЖМУА

Скачать материал

 

 

 

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA TA'LIM

VAZIRLIGI

 

TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA

INSTITUTI

 

«TASDIQLAYMAN»

O´quv ishlari bo´yicha prorektor

_____________ I.Q. Хaydarov

 

  «____»  __________  2021 yil

 

 

 

GENETIKA VA EVOLYUTSION BIOLOGIYA 

KAFEDRASI

 

 

"BIOLOGIYA O'QITISH METODIKASI"

 

FANIDAN O'QUV USLUBIY MAJMUA

 

3 – kurs

 

 

Bilim sohasi:        100 000 - gumanitar

Ta'lim sohasi:       110 000 - pedagogika

Ta'lim yo'nalishi:   5110400 - biologiya o'qitish metodikasi

 

 

 

 

 

 

 

 

Chirchiq - 2021

 

 

 

Ushbu o’quv-uslubiy majmua Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2019-yil

25-avgustdagi 355 -sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Biologiya o’qitish metodikasi” fan dasturi asosida ishlab chiqilgan.  

 

 

  

  

 

 

 

 

 

Tuzuvchi:    

 

 

Taqrizchilar:                         

 

             

N.A.Mirzaeva. «Genetika va evolyutsion biologiya» kafedrasi dotsenti v.b, p.f.f.d (PhD) 

 

I.Azimov.  «Biologiya va uni  o’qitish metodikasi» kafedrasi dotsenti, b.f.f.d (PhD)   

 

 

               

               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ushbu o’quv-uslubiy majmua Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Kengashining 2021 yil 23- avgustdagi 1-sonli majlis bayonida ko’rib chiqilgan va tasdiqlangan.  

  

 

  

 

 

 

 

 

I. O‘QUV

MATERIALLARI MA’RUZA

MASHG’ULOTLARI

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-SEMESTR.

1-MA’RUZA. KIRISH

                 REJA:

1.    Biologiya o’qitish metodikasining maqsadi va vazifalari. 

2.    Biologiya o’qitish metodikasi fan sifatida. 

3.    Biologiya o’qitish metodikasining tadqiqot metodlari 

4.    Biologiya o’qitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi. 

5.    Biologiya o’qitish metodikasining o’quv fani sifatida.  Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar  

Fan va o’quv fani tushunchalari, pedagogika va xususiy metodika, biologiya o’qitish metodikasining predmeti va ob’ekti, biologiya o’qitishning ilmiy tadqiqot metodlari. 

  Biologiya o’qitish metodikasining maqsadi va vazifalari.  

Biologiya o’qitish metodikasi biologiya fan asoslari bilan bog’liq bo’lgan o’quv, jarayonlar,

printsiplar va qonuniyatlar to’g’risidagi fandir. Mazkur printsip va qonuniyatlarni bilish o’qituvchiga maktab biologiya kursi bilan bog’liq o’quv-tarbiyaviy jarayonlarni zamon talablariga mos holda tashkil etish va boshqarish imkonini beradi. 

Biologiya o’qitish metodikasi biologiya o’quv fanlarining mazmuni, uning o’qitish shakllari,

metodlari, vositalarini o’zaro bog’liq holda joriy etishning maqsad qilib qo’yadi. 

Biologiya o’qitish metodikasining asosiy vazifasi o’quvchilarga biologik o’quv fanlar

bo’yicha chuqur atroflicha bilim berish, ularning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida kamol topishiga ko’mak beruvchi o’quv fanlar mazmunini, o’qitish shakllari, vositalari va metodlarini ishlab chiqishdan iborat.

Biologiya o’qitish metodikasi fan sifatida  

Har qanday fan insonning tadqiqot faoliyati bilan aloqador bo’lib, u narsa va xodisalar

to’g’risida bilimlar to’plashga yo’nalgan, hamda tadqiqot qilinayotgan narsa xodisalar to’g’risida to’liq va chuqur bilim olishga qaratilgan. Fanning asosiy funktsiyasi tadqiqot hisoblanadi.  

Biologiya o’qitish metodikasi fan sifatida mazkur fan bilan bog’liq o’quvchilarning bilim

olish, tarbiyalanish va rivojlanishini nazariy va amaliy jihatidan tadqiq qilishni maqsad qilib qo’yadi. 

Fanning asosiy belgisi bo’lib, maqsadning aniqligi, o’rganish predmeti, bilimlarni bilish

usullari va shakllari hisoblanadi. SHu bilan birga fanning rivojlanish tarixi, uning boyishiga sababchi bo’lgan kashfiyotlarni bilish ham muhim sanaladi.  

Biologiya o’qitish metodikasi pedagogik fanlar tarkibiga kiradi. SHu sababli uning oldida

turgan maqsad va vazifalar ham umumpedagogik maqsad va vazifalardan kelib chiqadi.  

Biologiya o’qitish metodikasi barcha o’quv fanlarga taaluqli bo’lgan pedagogik qoidalarni, biologik o’quv materialiga tadbiq etishga yo’nalgan. SHu  bilan bir qatorda biologiya o’qitish metodikasi tabiiy, ilmiy, biologik, psihologik,  pedagogik bilimlarni o’zida mujassamlashtiradi.  Biologiya o’qitish metodikasi biologiya o’quv fanining  o’qitish maqsadini, mazmunini, biologik bilimlarning tanlash printsipini belgilab beradi.  

Biologiya o’qitishning hozirgi davrda samarali bo’lishi o’quvchilarning o’quv, mehnat va jamoat faoliyatlarida qatnashishi uchun zarur bo’lgan  biologik bilimlar, ko’nikmalar, malakalarni egallaganliklari bilan belgilanadi. Ular esa o’z navbatida o’quvchilarning tarbiyalanganlik natijasida, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat, jamiyat va shaxsga bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi. O’quvchilarning rivojlanish darajasi, qobiliyati, jismoniy va aqliy jihatdan takomillashtirishga bo’lgan extiyoji bilan ifodalanadi.  

Biologiya o’qitishning maqsadi yuqorida qayd qilingan omillardan kelib chiqadi. Biologiya o’qitishning maksadlarini bilish o’qituvchiga o’qitish jarayonini boshqarish imkoniyatini beradi.  Fan sifatida biologiya o’qitish metodikasining vazifalari tubandagilardan iborat: 

1.             O’quvchilarning o’qitish va tarbiyalash, kamolga yetkazishda o’quv fanining o’rnini aniqlash; 

2.             Maktab o’quv dasturlari va darsliklarni takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish va uni maktab amaliyotiga tadbiq etish; 

3.             O’quvchilarning yoshiga mos ravishda o’quv fanlarining mazmuni, undagi mavzularning

o’rganish izchilligini belgilash; 

4.             Biologik o’quv fanlarining o’ziga xos tomonlarini e’tiborga olgan holda, o’qitish  usullarini, tashkiliy shakllarini ishlab chiqish; 

5.             O’qitish jarayonida qo’llash uchun zarur jihozlarni aniqlash. Biologiya xonasi tirik burchak, tajriba yer maydonini tashkil etish, tabiiy, tasviriy, dinamik, audio, video vositalarni belgilash.  

Biologiya o’qitish metodikasining ob’ekti bo’lib, mazkur o’quv fani bilan aloqador bo’lgan ta’limtarbiyaviy jarayon hisoblanadi.  

Biologiya o’qitish metodikasining predmeti bo’lib biologik ta’limning maqsadi, mazmuni, o’qitish usullari, shakllari, o’quvchilarning tarbiyasi va rivojlanishidir. 

Mazkur kurs ma’ruza va laboratoriya mashg’ulotlarida ushbu masalalar yuzasidan fikr yuritiladi.  

Biologiya o’qitish metodikasining ilmiy – tadqiqot metodlari. Biologiya o’qitish metodikasi fan sifatida quyidagi ilmiy-tadqiqot metodlariga tayanadi.     

1.Maktab o’qituvchilarining ish tajribasini kuzatish va faoliyatdagi ijobiy, salbiy tomonlarini aniqlash;   

2.Bu sohada to’plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va hal etilmagan muammolarni aniqlashtirish va ularni hal etish uchun zarur ishchi farazlarni ilgari surish; 

3.Ilgari surilgan farazlarning qanchalik haqiqatga yaqin ekanliklarini aniqlash maqsadida ta’lim muassasalarida pedagogik tajribalar o’tkazish hamda tajribaviy, nazorat sinflardan olingan ma’lumotlarni o’zaro taqqoslash; 

4.Kuzatish va pedagogik eksperimentlardan olingan ma’lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va xulosalash

5.Olingan ma’lumotlarga asoslanib, metodik maqolalar, qo’llanmalar yaratish va ishlab chiqilgan fikr mulohazalarning ommaviy maktablarda tekshirishdan o’tkazish va tasdig’ini olish. 

Hozirgi davrga kelib, biologiya o’qitish metodikasida o’tkazilgan pedagogik tajribalar natijasida “Biologik tushunchalarni rivojlantirish”, “Biologiyada o’qitish shakllarining sistemasi”, “Biologiyada o’qitish metodlari”, “Biologiyada ekologik tushunchalarni rivojlantirish”, “Biologiya o’qitishning moddiy bazaviy sistemasi”, “Pedagogika oliy o’quv yurtlari talaba biologlarning maktabdagi ishga metodik tayyorlash sistemasi” kabi nazariyalar ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilgan. 

Maktablarda o’qitiladigan biologiya o’quv fanlarga qarab “Biologiya o’qitish metodikasi” fani “Biologiya o’qitishning umumiy metodikasi”, “Botanika o’qitish metodikasi”, “Zoologiya o’qitish metodikasi”, “Odam va uning salomatligini o’qitish metodikasi” va nihoyat “Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari), Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya asoslari)ning o’qitish metodikasi” kabi xususiy o’qitish metodika fanlariga ajratiladi. 

Biologiya o’qitishning umumiy metodikasi barcha biologik o’quv fanlariga oid o’qitishning maqsadi, vazifasi, mazmuni, printsiplari, usullari, vositalari, shakllari, biologiyani o’qitish tarixi, bosqichlari kabi masalalarni qamrab oladi.  

Xususiy metodikalar esa u yoki bu o’quv fanining mazmuni o’quvchilarning yoshi bilan bog’liq dars, darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg’ulotlar, ekskursiyalar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarini tashkil etish, jihozlash kabilarni diqqat markazida tutadi.  

 Biologiya o’qitish metodikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi.  

Biologiya o’qitish metodikasi pedagogikaning bir qismi bo’lgan didaktika bilan juda yaqin aloqadadir. Agar didaktika o’quvchilar tomonidan bilimlar, ko’nikmalar va malakalarni o’zlashtirish qonunlarni o’rgansa va u maktabdagi barcha o’quv fanlari uchun o’qitish nazariyalarni va printsiplarini ishlab chiqsa, biologiya o’qitish metodikasi biologiya bilan bog’liq o’qitish va tarbiyalash mazmuni, shakllari, va metodlari hamda vositalari bilan bog’liq nazariy va amaliy masalalarni  ishlab chiqadi.  

Biologiya o’qitish metodikasi psihologiya bilan uzviy aloqadadir. CHunki, biologiyani o’qitish o’quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo’lgan taqdirdagina samara beradi. Masalan o’smirlarda ya’ni  V-VI sinf o’quvchilarida diqqat beqaror bo’lgani sababli biologiya o’qituvchisi dars jarayonida bir necha metodlardan foydalanib, o’quvchilar faoliyatini almashtirib turadi, hamda ularning tafakkurini konkret ekanligini e’tiborga olib, ko’rgazmali vositalardan ko’proq foydalaniladi. Yuqori sinflarda esa o’quvchilar diqqati barqarorlashgani  va ularda abstrakt tafakkur rivojlangani uchun darslar ko’proq ma’ruza shaklida o’tkazilishi va bir, ikki metoddan foydalanish kifoya qiladi. 

Biologiya o’qitish metodikasi biologiya fani bilan uzviy aloqador. U biologik fanlarning deyarli barcha sohalari: botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi, tsitologiya, biokimyo, embriologiya, sistematika, ekologiya, evolyutsion  ta’limot, antropologiya molekulyar biologiya fan asoslarini o’zida ifoda qiladi. Tirik tabiat vakillarining tashqi, ichki tuzilishini hayot faoliyatini tashqi muhit bilan aloqasini to’g’ri  tushuntirish o’simlik, zamburug’, hayvon, mikroorganizmlarni aniqlash, ulardan mikro va makropreparatlar tayyorlash, ular ustida kuzatish, tajribalar olib borish, o’qituvchidan yaxshi nazariy bilim, amaliy tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin maktab biologiya o’quv fani bilan biologiya fani orasida muhim tafovutlar borligini o’qituvchi yaxshi bilish kerak. Biologiya fanining asosiy maqsadi tirik va o’lik tabiati to’g’risida tadqiqot o’tkazishi orqali yangi bilimlarni hosil qilish bo’lsa, maktab biologiya o’quv fanining maqsadi, o’quvchilarning yoshiga mos ravishda ularga biologik bilimlar, ya’ni biologik tushuncha, qonunlar, nazariyalar berishdan bilimlar va uni tushuntirishdan iborat. Maktab biologiya kursida fan emas, balki fan asoslari – o’quvchilar uchun zarur asosiy ma’lumotlar mujassamlashgan. SHu bilan birga maktab biologiya kursi “kichik fan” emas, balki o’quvchilarning rivojlanishi va tarbiyasiga ko’mak beruvchi biologiyani asosiy tushunchalar sistemasi sanaladi. 

Biologiya o’qitish metodikasi o’quv fani sifatida   

Umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-xunar ta’lim biologiya o’qituvchini tayyorlashda biologiya o’qitish metodikasi o’quv fani nihoyatda muhim o’rin tutadi. Bu o’quv fanini o’qitish jarayonida talabalarning biologiyani o’qitish uchun zarur kasbiy bilim, ko’nikma  va malakalar shakllanadi. 

Tabiiydirki, o’quv fanida fan to’plagan hamma bilimlar emas, balki uning asoslari beriladi. Ular o’qitish vazifalaridan, o’quvchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasini e’tiborga olgan holda maxsus saralangan bilimlar majmuasidan iborat. Fandan farqli ravishda o’quv fanining asosiy vazifasi bilim va  ma’lumot berishdir. O’quv fani fanning aniq nusxasi emas. O’quv fanini yaratishda fan tomonidan to’plangan bilimlar va tajribalar tizimini talabalarga berish ustunlik qiladi. U faqat ilmiy ma’lumotlarni to’plash tartibi emas, balki tushunchalarni umumlashtirish, aniqlashtirish, ilmiy faktlarni, fikr – mulohazalarni tartibga solishdan tarkib topadi. 

O’quv fani o’zining asosiy bilim va ma’lumot berish funktsiyasidan kelib chiqqan holda ma’lum tartib asosida tuzilgan. Oliy maktab biologiya o’qitish metodikasi darsligi o’z tuzilishi va mazmuniga ko’ra fanga yaqinroq. U o’z tarkibiga ilmiy ma’lumotlardan tashqari fandagi ayrim munozarali masalalarni yechishga qaratilgan turlicha qarashlarni, xaqiqatni topishda muvafaqqiyatli yo muvafaqqiyatsiz izlanishlarni ham o’zida ifoda qiladi. SHu bilan bir qatorda ilmiy izlanishlar metodologiyasini, usullarini ham yaratadi. Biologiya o’qitish metodikasi o’quv fani talabalarni nazariy va amaliy jihatidan tayyorlash jarayonida faqat maktab biologiya kursining tuzilishini bayon etish cheklanmay, umumiy o’rta va o’rta maxsus kasb – hunar muassasalarida biologiya bo’yicha o’qitishning tashkil etishni o’ziga xos tomonlari bilan ham tanishtiradi, biologiya o’qitish usullari, vositalarni qo’llash bo’yicha ko’nikma malakalarni shakllantirishga hamda o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan minimal bilimlar majmuasini talablar tomonidan o’zlashtirishga imkon beradi. SHu bilan birgalikda zamonaviy pedagogik, axborot texnologiyalarni qo’llash,   biologiya o’qitishda innovatsion yondashish ko’nikmalarni hosil qiladi.   

 

 

TALABALARNING O’ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT QILISH

TOPSHIRIQLARI

1.                       Biologiya o’qitish metodikasining asosiy maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 

2.                       Biologiya o’qitish metodikasining o’quv fani bilan fani orasida qanday tafovutlar mavjudligini aniqlang. 

3.                       Biologiya o’qitish metodikasi fan sifatida qanday muammolarni tadqiq qiladi? 

4.                       Biologiya o’qitish metodikasi o’quv fani sifatida qanday vazifalarni bajaradi? 

5.                       Biologiya o’qitish metodikasi bilan pedagogika fani o’rtasida qanday bog’lanishlar bor? 

 

 

2-MA’RUZA. BIOLOGIK TA’LIMNING ROLI.

 Reja:  

1.  Biologik ta’lim yutuqlari. 

2.  O’quvchilarni kasbga yo’lashda biologik ta’limning roli. 

3.  Biologik ta’limning tarbiyaviy roli. 

Asosiy tushuncha va tayanch so’zlar.  

 Biologiya fanida erishilgan yutuqlar. Biologiya fani yutuqlarini boshqa fanlarga bog’liqligi. Bionika, kosmik biologiya, biologiyaning tibbiyot, agronimiyadagi va politexnik roli. 

 Biologik ta’limning roli insoniyat hayotida katta ahamiyatga ega. ta’limi asosida o‘qitish tabiiy va iqtisodiy fanlar yo‘nalishida o‘quvchilarning egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarini kundalik hayot bilan bog‘liqligini ko‘rsatishda dars va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quv tadqiqotlarini o‘tkazish, tajribalarni bajarish, loyihalashtirishga yo‘naltirilgan ijodkorligini tarbiyalash va qiziqishlarini rivojlantirishga qaratilgan. 

O‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan xalqaro baholash dasturlari (PISA, TIMSS) talablariga mos keladigan topshiriqlar bilan ishlashga mo‘ljallangan amaliy mashg‘ulotlar, laboratoriya ishlari hamda mustaqil bajarishga va ijodiy (kreativ) fikrlashga undovchi amaliy topshiriqlar bilan ishlashni yosh avlod ongiga singdirish o‘qituvchi oldidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi. Biologiya o’qituvchisining kasbi, o’quvchilarga nega har bir odam biologiyani o’rganish zarurligini singdirishi uchun yuqori saviyadagi bilim va mustahkam idorani talab etadi. 

XXI asrda fan va texnika rivojlanib ketdi, natijada insoniyat o’zi yashayotgan muhit bilan qarama-qarshilikka duch kelmoqda, muhit uning sog’ligiga va hayotiga havf solmoqda. Sababi ishlab chiqarish va transport chiqindilari, o’rmonlarni kamayishi, azon qavatida teshiklar hosil bo’lishidir. 

Butun dunyoda tabiatni muhofaza qilish, uning resurslarini qayta tiklash va ulardan unumli foydalanish, barcha  insoniyat oldida turgan muhim vazifalardan bo’lib kelmoqda. Har bir kishi, davlat va butun insoniyat uchun biologik bilimlarning keng yoyilishi va ahamiyati misli ko’rilmagan darajada oshdi. 

Biologiya fanining yutuqlari ishonchli tarzda insoniyat yangi asrga – biologiya asriga kirib borganligi haqida dalolat bermoqda.  

Biologiya fanining yutuqlari ko’p jihatidan tabiiy fanlar fizika, ximiya, matematika, astronomiya sohasida erishilgan yutuqlardan foydalanish natijasida yuz bermoqda. Bu fanlarning yutuqlari va metodlari asosida elektron mikroskopiya, spektroskopiya, rentgenostruktura tahlili, hujayraning molekulyar va submolekulyar darajada o’rganish imkonini beradi. Bioximiya va biofizika metodlari asosida tajribalar o’tkazish natijasida moddalar almashinuvi ayniqsa oqsil biosintezining mexanizmi ochib berildi, fotosintez sirlari ochildi. Irsiyatning moddiy asosi DNK va RNK strukturasi, funktsiyasi ayon bo’ladi, aminokislotalarning genetik kodi ochib berildi. 

Olimlarning diqqat e’tibori hayot hodisalarining mohiyatini aniqlashga, moddalar almashinuvi, irsiyat va o’zgaruvchanlikni boshqarishning turli usullarini ishlab chiqarishga qaratilgan. 

Hujayra va uning organoidlarida boradigan ko’p jarayonlarining fizik-kimyoviy va biologik mohiyatini ochib bergan fan yutuqlari hayotiy jarayonlari borishiga aktiv aralashishi imkoniyatlarini bermoqda. Biologiya fanining yutuqlari meditsina oldiga rak, virus, yurak, qontomir va boshqa kasalliklarni davolash kabi vazifalarini qo’ymoqda va bu xastaliklar asta-sekinlik bilan o’z davosini topmoqda. 

Hozirgi vaqtda tirik organizmlarni tuzilishi va unda boradigan jarayonlarga asoslangan texnika fani – kibernetika asosida tabiiyot fanlarida yangi yo’nalish – botanika vujudga keldi, bu biologiyani fizika va texnika bilan bog’laydigan fandir. 

Bionika organizmlarning morfologik va funktsional moslanishlarini muxandislik masalalarini yechish doirasida aniqlaydi va tahlil qildi. Masalan, sezgi organlari juda kichik bo’lgan hashoratlar, tez va ko’p xarakatlanib energiyani kam sarflashi, tez ta’sirlanishi, tanlovchanligi va o’z-o’zini boshqara olishi kabilar olimlar fikrini jalb etadi va texnikaga qo’llash usullari haqidagi fikrlarni tug’diradi. Hozirgi vaqtda juda  ko’p qurilmalar hayvonot va o’simlik olamining tuzilishiga asoslangan holda ishlab chiqilgan. 

Hayotiy jarayonlarni boshqarishda fiziologik faol moddalarni roli nihoyatda ortib bormoqda. SHuning uchun biologlar biologik faol moddalar gormonlar, vitaminlar, antibiotiklar, oqsillar hosil qiladigan mikroorganizm shtammlarini yaratib gen va hujayra muxandisligi usullarini qo’llab insoniyat uchun zarur bo’lgan moddalarni sintez qilib olmoqda. Bunga misol qilib hozirgi vaqtda ichak tayoqchasi bakteriyasi genotipiga insulin sintezini boshqaruvchi gen kiritish orqali insulinni sintez qilish yo’lga qo’yilgan. Bu jarayonlar biotexnologiyada keng qo’llanilmoqda. 

Hozirgi vaqtda insoniyat, zamonaviy genetika va biotexnologiya yutuqlariga tayanib, xossalari oldindan ma’lum bo’lgan mikroorganizmlarni shtammlarini yarata oladigan bo’ladi. Mikroorganizmlardan va hayvonlar uchun zarur bo’lgan vitaminlar, antibiotiklar va boshqa gormonlari ishlab chiqaradilar. Bu biopreparatlarni sanoat usulida ishlab chiqish yo’lga qo’yilib, hayvonlar ozuqasiga qo’shib berilmoqda. Mikroorganizmlar yordamida hayvonlar mahsuldorligini oshirish, o’simliklarni o’sish va rivojlanishini tezlashtirish, hosilni hamda o’simliklarni kasalliklarga chidamligini oshirish usullari yo’lga qo’yilgan. Gen injeneriyasi usullari qo’llanib ko’sak qurtiga chidamli g’o’za va kolarado qo’ng’iziga chidamli kartoshka navi yetishtirilgan. 

Biologiya fanining yangi sohasi-kosmik biologiya hozirgi vaqtda vujudga kelgan. Undan koinotdagi hayotning shakllari, tarqalishi va uning xususiyatlari qanday, o’zga sayyoralarda hayot nishonalari bor yoki yo’qligi haqidagi olamshumul savollarga javob kutilmoqda. Biologiya fani erishgan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilingan sari odamlar uchun biologik ta’lim profetsional tayyorgarlik elementi bo’lib qoladi. Umumiy texnika taraqqiyoti bilan birga ularning ixtisoslariga bo’lgan talablari ham oshmoqda. Ular agronomiya va zootexnika bilimlarini egallash g’oyat zarurligini sezmoqdalar va egallamoqdalar. 

SHundan ko’rinib turibdiki, o’rta maktabda biologiya ta’limi politexnik xarakterga ega bo’lmog’i va u yosh avlodning ijtimoiy foydali hamda unumli mehnatdagi ishtiroki bilan bog’lanishi lozim. Bu aloqa fermer xo’jaliklarida, ko’q alamzorlashtirishda, yangi foydali qazilmalarni, o’simliklarni qidirib topishda, dorivor o’simliklar to’plashda va boshqa ijtimoiy foydali ishlarda amalga oshiriladi. Bu nazariy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam qiladi va tabiat, qishloq xo’jaligi bilan bog’liq maktab o’quvchilariga kasb tanlashlariga imkon beradi. 

Biologiyani o’rganish mehnatga muhabbat va hurmatni, mehnatni insoniyatning barcha moddiy va ma’naviy boyliklarining manbai sifatida e’tirof etishni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabda biologiya kursini o’rganishni to’g’ri yo’lga qo’yilganda u maktabni tamomlab chiqqandan keyin ham mustaqil ravishda ma’lumot olish yo’li bilan bilimlarni tinmay yangilab borish ehtiyojini tug’diradi va rivojlantiradi. 

TALABALARNING O’ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT QILISH

TOPSHIRIQLARI

 1. Barkamol shaxsni voyaga yetkazishda biologik bilimlarning ahamiyatini aniqlang.  2.O’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini tarkib toptirishda biologik bilimlarning o’rnini aniqlang. 

3.Nima uchun biologiya fanini ishlab chiqaruvchi kuchlarning biri deb atash mumkin? 

 

 

3-MA’RUZA.  SHARQ UYG’ONISH DAVRI VA UNDA TA’LIM VA  TARBIYA MASALALARINING RIVOJLANTIRILISHI.

Reja:  

1.           Uyg’onish davri. 

2.           Abu Nasr Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 

3.           Abu Rayxon Beruniyning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 

4.           Ibn Sinoning ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari. 

VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. Ayniqsa aniq fanlarga qiziqishlar keskin orta boshladi. O’sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Farobiy,

Farg’oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar dunyoga keldi. Ular ta’sirida dunyoviy ilmlar rivojlandi.  O’sha ulug’ mutafakkirlar inson madaniy-ma’rifiy qarashlarini o’stirishda o’z davrida va keyinchalik ham asosiy rolь o’ynaydilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratadilar. 

Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. X asr o’rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish yuritila boshlandi. Bu davrda Buxoroda kitob do’q onlarida bo’lib, unda  yirik olimlar va fozil kishilar uchrashib, ilm-fan to’g’risida turli xil baxslar yuritishar edi. Abu Ali Ibn Sino kitob do’q ondaridan birida Farobiyning Aristotelь “Metafizika”siga yozgan sharhlarini sotib olganligi fikrimizning yorqin isbotidir. 

Tarix zarvaraqlaridan ma’lumki, XI asrda Xorazmda ilm-fan ayniqsa rivojlandi. Xorazm shoxi Ma’mun o’z saroyiga eng zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Baytul xakim”, “Donishmandlar uyi” da qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, Abu Nasr ibn Iroq kabi olimlar ijod bilan shug’ullandilar. Bu keyinchalik “Ma’mun” akademiyasi nomi bilan dunyoga mashhur bo’lgan. 

SHarq “Uyg’onish davri” da ilm-fan rivojlanishi uch yo’nalishda bo’ldi. 

         Birinchi yo’nalish matematika-tibbiyot yo’nalishi bo’lib, bularga matematika, astronomiya, kimyo, geografiya, mineralogiya, tibbiyot, dorishunoslik kabi fanlar kiritilib, alXorazmiy, Ahmad Farobiylar matematikaga oid, Zakariyo ar-Roziy, Kimyo va tibbiyotga oid ibn Sino tibbiyot va falsafa, Beruniy tibbiyotga oid, Jurjoniy tibbiyot va falsafaga oid yirik asarlar yaratdilar. 

         Ikkinchi yo’nalish ijtimoiy-falsafiy yo’nalish bo’lib, bunda falsafa, tarix, mantiq, ruhshunoslik, notiqlik va boshqa fanlar bo’lib, bu sohada Farobiy, al-Kixdiy, Ibn Sino, Muhammad Narshahiy kabilar faoliyat ko’rsatgan. Yuqorida aytib o’tilgan olimlar qomusiy olimlardir. 

         Uchinchi yo’nalish ta’limiy-ahloqiy yo’nalish bo’lib, bu sohada qomusiy olimlar o’z qarashlarini ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlari tarkibida yoki ahloqiy asarlarida bayon etganlar. SHarq Uyg’onish davrida inson muamosi ma’naviy sohasidagi asosiy masala bo’lgan. SHuning uchun ham ta’lim-tarbiya masalasiga katta e’tibor berilgan, yaratilgan asarlarda sharqqa xos bo’lgan insonning axloqiy-ruhiy kamolotini ulug’lash yetakchi o’rin tutgan. Mazkur ta’limiy-axloqiy asarlarda insonning ma’naviy kamolga yetishi yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin degan g’oya ilgari surildi. Ilmiy bilimga asoslanuvchi metod shakllandi, natijada aqliy tarbiya olimlar e’tiborida bo’ldi: Xorazmiy, Farobiylar bu metodni asoslab berishgan buyuk mutaffakkirlar edi. Tabiat va unga bog’liq ta’lim tarbiyani rivojlantirish bo’yicha Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qarashlari alohida ahamiyatga ega. Bular haqida quyida qisqacha ma’lumot berilmoqda. 

Abu Nasr Farobiy – o’rta asr sharqining mashhur mutaffakiri, qadimgi Yunon falsafasining SHarqdagi eng yirik davomchisi va targ’ibotchisidir. Farobiy qadimgi Yunon ilmining chuqur bilimdoni bo’lgan, uning SHarqda tarqalishi va rivojiga katta xissa qo’shgani tufayli uni – “SHarq Aristoteli” - “Muallimi Soniy” - “Ikkinchi muallim” (birinchi muallim Aristotelь) deb ataydilar. 

Farobiy ta’lim – tarbiyaga bag’ishlangan asarlarida ta’lim tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zuruligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. “Fozil odamlar shahri”, “Baxt-soatdatga erishuv to’g’risida”, “Aql ma’nolari” kabi asarlarida ijtimoiytarbiyaviy qarashlari  o’z ifodasini topgan. Farobiy “Baxt-saodatga erishuv to’g’risida” asarida bilimlarni o’rganish tartibi haqida fikr bayon etgan uning ta’kidlanishicha, avval bilish zarur bo’lgan ilm o’rganiladi, bu olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o’rgangach, tabiiy bilimlarni, tabiiy jismlarni tuzilishi, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o’rganish lozim. Undan so’ng, umuman, jonli tabiat o’simlik va hayvonlar haqidagi ilm o’rganiladi, deydi. Farobiy ta’lim-tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim degan so’z insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya-nazariy fazilatlarni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarni va amaliy malakalarini o’rgatishdir, deydi olim. Farobiy o’z asarlarida axloqiy fazilatlarga to’xtalib o’z fikrlarini bayon etadi. Axloqiy fazilatlar deganda bilimdonlik, donolik va mulohazali bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik ma’rifatini yuqori qo’yish, xaqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik kabi xislatlarni tushundi. Ammo bu xislatlarning eng muhimi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo’lishidir. SHuning uchun Farobiy ahlaq tushunchasiga aql bilan uzviy bog’liq holda tafakkurga asoslangan ahloq asosida qaraydi. Farobiyning talim-tarbiya yo’llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U insonda go’zal fazilatlar ikki yo’l – ta’lim va tarbiya yo’li bilan hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya nazariy  va amaliy fazilatlarni birlashtiradi, deydi. Har ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo’ladi. Farobiy ta’limda barcha fanlarni nazariy asoslari o’rganilsa, tarbiyada ma’naviy ahloqy qoidalar, odob meyorlari o’rganiladi. Kasb – hunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. Farobiy ta’lim-tarbiyada rag’batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini ilgari surgan. Har ikki usul ham insonni har kamol tamoyilga yetkazish maqsadini ko’zlaydi. Farobiyning ta’limtarbiya haqidagi qarashlari hozircha o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda.  

Abu Rayhon Beruniy – jahon fanining taraqqiyotiga g’oyat ulkan xissa qo’shgan zo’r iste’dod egasi va tadqiqotchi edi. Uning o’lmas ilmiy asarlari jahon fani taraqqiyotida benihoya yuksak ahamiyatga molikdir. Beruniyning yirik asarlariga “Mineralogiya”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “O’tmish yodgorliklari”, “Saydana” kabilarni olish mumkin. Beruniy har bir yaratgan asarining kishi ruhiyatiga, qobiliyatiga mos, uni toliqtirmaydigan bo’lishiga e’tibor beradi. Beruniy yozadi:

“Bizning maqsadimiz o’quvchini toliqtirib qo’ymaslikdir. Hadeb bir narsani o’qiy berish zerikarli bo’ladi. Agar o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga o’tib tursa, u xuddi turli-tuman bog’rog’larda sayr qilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ boshlanadi. Keyin uning hammani ko’rish va tomosha qilgisi keladi”. Beruniyning ilmiy bilimlarini egallash yo’llari haqidagi fikrlari hozirgi davrda ham dolzarbdir. O’quvchiga bilim berishda: o’quvchini zeriktirmaslik; bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o’rgatavermaslik; uzviylik, izchillik; yangi mavzularni, qiziqarli, asosan, ko’rgazmali bayon etish kerak deb uqtiradi. Bilim olishda tushunib o’rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioya etishiga alohida e’tobor beradi, jamiyatning ravnaqi ma’rifatning rivojiga bog’liq degan g’oyani ilgari suradi. Abu Rayxon Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlikdir. Beruniy inson har tomonlama kamolga yetishi uchun u ilmli bo’lishi bilan birga mehnatsevar va xunar egasi bo’lishi ham kerak deydi. U inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu xozirgi davr pedagogikasida ham e’tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir. Ma’lum bir davrda inson kamolotiga irsiyat, muhitning ta’sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oladilar. Lekin Beruniy o’z zamondoshlariFarobiy, Ibn Sinolar kabi inson kamolotida har uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Ya’ni u insonning kamolotga yetishida ilmu ma’rifat, san’at va amaliyot asosiy rolь o’ynasada, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Beruniy nazarida inson kamolga yetishning eng muhim omillari ilm-ma’rifatli bo’lishi va yuksak axloqlilikdir. Beruniy ilmiy bilimga oid, ta’lim metodlari haqidagi qarashlari bilan ta’lim nazariyasida o’ziga xos maktab yaratadi. Beruniyning  ham tabiiy, ham ijtimoiy fanlarni qamrab olgan  150 dan ortiq asari mavjuddir. 

Abu Ali Ibn Sino – SHarqning ulkan qomusiy aqli, jahon ilmi va madaniyatining eng mashhur namoyondalaridan biridir. Ibn Sino o’rta asr fanining turli sohalari falsafa, tibbiyot tabiatshunoslik, badiiy adabiyot bo’yicha yozgan asarlari bilan o’chmas iz qoldirgan, u o’z davrida “Olimlar raisi” unvoni bilan taqdirlandi. Uning yirik asarlariga quyidagilarni kiritish mumkin “Tib qonunlari”, “Ash-SHifo”, “Al-Qonun”, “Al-Najot”, “Donishnoma” va boshqalar. Ibn Sino o’zining ta’limtarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog’liq holda ifodalagan va maxsus risolalarda talqin qilgan. SHuningdek fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o’ringa tibbiyot fanlarini qo’yadi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o’qitish zarurligini qayd etar ekan, ta’limda quyidagi tomonlarga rioya qilish zarurligini ta’kidlaydi: bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo’ymaslik; ta’limda yengildan og’irga borish orqali  bilim berish: o’qitishda jamoa bo’lib maktabda o’qitishga e’tibor berish; bilim berishda bolalarning qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; o’qitishni jismoniy mashqlar bilan qo’shib olib borish;    Bu talablar hozirgi davr tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatlidir. Ibn Sino o’qituvchining qanday bo’lishi kerakligi to’g’risida qator fikrlarni bayon etadi. Ular quyidagilardir: olalar bilan muomulada bosiq, jiddiy bo’lish; berilayotgan bilimni talabalar qanday o’zlashtirib olayotganiga e’tibor berish; ta’limda turli metod va shakllardan foydalanish; talabaning xotirasi, bilimlarini egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;fanga qiziqtira olish; berilayotgan bilimlarni eng muhimlarini ajratib bera olish; bilimlarni talablarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish; har bir so’zning bolalar xissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish zarur, deydi olim. Ibn Sino ta’limotida bilishda qaysi metodlardan foydalanilmasin u og’zaki ifodalash, tajribalarini baribir talabada haqiqiy bilim hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bo’lgan. Ibn Sino aqliy, axloqiy tarbiya bilan bir qatorda inson kamolotida jismoniy tarbiyaning muhim ahamiyatini ham nazariy, ham amaliy jihatidan tahlil qiladi. Ibn Sinogacha insonning kamolga yetishida jismoniy tarbiyaning ta’siri haqida bizlarda bir yaxlit ta’limot yaratilmagan edi. Jismoniy mashqlar, to’g’ri ovqatlanish, uyqu, badanni toza tutish, tartibga rioya etish, inson sog’lig’ini saqlashda muhim omillardan ekanini ham ilmiy ham amaliy jihatidan asosladi. Xulosa qilib aytganda, Ibn Sinoning ta’lim-tarbiyaviy qarashlarida insonning ham aqliy, ham ahloqiy estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning kamolga yetishining asosiy mezoni sifatida talqin etiladi. 

 

4 - MA’RUZA. BIOLOGIYA O’QITISH METODIKASINING RIVOJLANISH TARIXI.  

  

 Reja:  1.Tabiiyotshunoslik o’qitish  metodikasining dastlabki davri. 

2.Tabiiyotshunoslikning maktablarda o’qitish va uning metodikasi. 

3.XX asrda biologiya o’qitish metodikasining holati.  4.O’zbekistonda biologiya o’qitish metodikasi.  

 

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar. 

Tabiiyotshunoslik va biologiya o’qitish metodikasi.  Maktablardagi tabiiyot o’quv fanlari. 

Maktablardagi biologiya o’quv fanlari. 

Biologiya o’qitish metodikasiga oid darsliklar.  Jihozlar. 

1.Tabiiyotshunoslik o’qitish metodikasining dastlabki davri.  

Tabiiyotshunoslik maktablarga o’quv fani sifatida XVIII asr oxirida kiritilgan. Bu soxada dastlabki darslikni V.F.Zuev yozgan. Uning darsligi “Anorganik tabiiyot”, “O’simliklar dunyosi”, “Xayvonlar dunyosi” kabi bo’limlardan tashkil topgan. Birinchi bo’lim tuproq, toshlar, tuzlar, yonilg’i moddalar,  toshga aylangan organizmlar haqidadir. O’simliklar dunyosi bo’limida esa o’simliklarning hujayraviy tuzilishi, har xil o’simliklarning tasnifiga oid bilimlar berilgan. Zoologiya bo’limida ayrim xayvonlarning tashqi qiyofasi, hayot kechirishi hikoya qilinadi.  

V.F.Zuev darsligida o’simliklar, hayvonlar morfologiyasi, sistemasidan tashqari ekologiyaga oid ma’lumotlar bor. Darslikda  tabiiy, tasviriy ko’rgazmali qurollardan foydalanish haqida ham fikr bildirilgan.  

XIX asrda nashr qilingan A.SH.Teryaev botanika darsligi  sistematika fanining asoschisi Karl Linneyning “Botanika falsafasi” asaridan to’liq ko’chirilganligi sababli o’quvchilar uchun tushunarli bo’lmadi. 

Rossiyada 1828-1852 yillar mobaynida halq ta’limi sohasida isloh o’tkazilib tabiiyotshunoslik o’quv fani maktab rejasidan olib tashlandi. 

Lekin keyinchalik 1853 yildan boshlab maktablarda qayta “tabiat haqida umumiy tushuncha”,

“zoologiya”, “botanika”, “mineralogiya”,  “odam anatomiyasi va fiziologiyasi” kabi fanlar o’qitila boshlandi. Mazkur o’quv fanlar bo’yicha yozilgan darsliklar xajmi nihoyatda katta bo’lib, undagi o’quv materiallar juda murakkab bo’lgani sababli o’quvchilarda hech qanday qiziqish uyg’otmadi. Faqat V.I.Dalь tomonidan yozilgan botanika darsligi ekologiya va tabiatni muhofaza qilish bo’yicha boy ma’lumotga ega bo’lgani uchun u tushunarli bo’lib o’quvchilarda shu fanga nisbatan qiziqish uyg’ota oldi. 

2.Tabiiyotshunoslikni maktablarda o’qitilishi va uning metodikasi.  

XIX asrning ikkichi yarmiga kelib CH.Darvinning organik olam evolyutsiyasi to’g’risidagi ta’limoti e’lon qilingandan keyin olimlardan A.N.Beketov, K.A.Timiryazev maktab tabiiyotshunoslik o’quv fanini asosiy  vazifasi o’quvchilarning mantiqiy tafakkurni rivojlantirish va tarbiyalashdan iborat ekanligini e’tirof etdilar.  

A.N.Beketov o’quvchilarning mustaqil ravishda mantiqiy tafakkurini rivojlanishida tabiiyotshunoslik muhim ahamiyatga ega ekanligini qayd qiladi. U tabiiyotshunoslikni o’qitishda qo’rgazma qurollardan  keng foydalanish, tajribalar olib borish nihoyatda muhim ekanligini ta’qidlaydi. A.N.Beketovning o’qitish sohasidagi fikrlari ko’p jihatdan nemis tabiiyotshunos pedagogi Avgust Lyuben (1804-1873) qarashlarini eslatadi. Tabiiyotshunoslikga bag’ishlangan uning darsligida bu fanning tarbiyaviy ahamiyati, xususan, o’quvchilar olib boradigan mustaqil ishlarda, ekskursiyalarda ularni tadqiqot ishlar o’tkazish ko’nikmalarini hosil etish lozimligi ta’kidlanadi.

A.Lyuben metodi bo’yicha o’quvchilar avvalo organik olamning alohida vakillari bilan mahalliy ob’ektlar misolida tanishishlari kerak. Bunda iloji boricha tabiiy o’simliklar, xayvonlar bilan boshqa holatlarda esa ularning yaxshi ishlangan tasvirlari bilan mashg’ulot olib borish lozimligi uqtiriladi. O’quvchilar o’qituvchi taklif etgan reja asosida mustaqil o’quv materiallarini o’rganishlari bunda oddiydan murakkab, ma’lumdan nomalum tomon yo’nalish ya’ni induktiv metod asosiy o’rin egallashi kerak. Biroq maktablarda ko’rgazmali vositalarning kamligi A.Lyubenning ilg’or metodik ko’rsatmalarini joriy etishga to’sqinlik qildi. 

Bundan tashqari A.Lyuben darsligida diqqat e’tibor faqat o’simliklar morfologiyasi va sistematikasiga qaratilganligi tabiiyki pedagogik jamoatchilikni qanoatlantirmas edi. Bu esa o’z navbatida tabiiyotshunoslikning mazmuniga mos bo’lgan yangi pedagogik muammolarni hal etish zarurligini ko’rsatardi. 

Tabiiyotshunos pedagog A.Ya.Gerdning (1841-1888) faoliyati ana shu muammolarni hal etishga qaratildi. 

A.Ya.Gerd fikricha Lyuben tabiiyotshunosligining eng katta kamchiligi uning mazmunini zamon talablariga mos emasligidir. 

A.Ya.Gerd XIX asrning tabiiyotshunoslikning yirik metodisti sanaladi. Uning qayd etishicha maktab tabiiyotshunoslikining asosiy maqsadi o’quvchilarga rivojlantiruvchi bilim berishdan hamda bilim olishdagi ularning mustaqilligini taraqqiy etdirishdan iboratdir. 

A.Ya.Gerd faoliyatida darslarda tajribalarni namoyish qilish, ekskursiyalar o’tkazish, amaliy mashg’ulotlar olib borish muhim o’rin tutadi. Olimning qayd etishicha, tabiiyotshunoslikni o’qitishdan qo’zlangan vazifa organizmlarning xilma-xilligi bilan tanishtirish, ularning hayoti yorug’lik, xarorat, namlik, xavo tuproqqa va boshqa organizmlarga bog’liqligini tushuntirish, tabiatdagi sabab bilan oqibatning o’zaro bog’liqligini idrok etishdan iborat bo’lmog’i kerak. 

A.Ya.Gerd Darvin tomonidan asoslangan evolyutsion nazariya ta’sirida bo’lgan va o’z darsliklariga evolyutsion printsipni joriy etgan. U maktab tabiiyotshunoslik kursi: 1. Anorganik dunyo; 2.O’simliklar dunyosi; 3. “Xayvonot dunyosi”, “Odam”, “Er tarixi” kabi o’quv fanlaridan tuzilgan bo’lishi kerak deb ta’kidlaydi. 

A.Ya.Gerd faoliyati tufayli tabiiyotshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogika fanining alohida ilmiy shaxobchasi sifatida e’tirof etila boshlandi. 

3.XX asrda biologiya o’qitish metodikasining holati. 

XX asrdagi biologiya o’qitish metodikasiga V.V.Polovtsov katta xissa qo’shdi. U 1907 yili “Tabiiyotshunoslikning umumiy metodika asoslari” kitobini nashr qilib, unda metodikaga oid bilimlar sistemasini yoritdi. Polovtsov darslikga kiritilgan o’quv material mazmuni birinchidan shakl bilan funktsiyaning birligiga, ikkinchidan o’simlik va hayvonlar hayoti ularning yashayotgan muhiti bilan bog’liq holda o’rganilishiga, uchinchidan boy biologik ma’lumot beradigan organizmlarni o’rganishga asoslanishi kerakligini ta’kidlaydi. Bu jarayonda olim amaliy mashg’ulotlar, ekskursiyalar nixoyatda muxim axamiyatga ega ekanligini ko’rsatib o’tadi. V.V.Polovtsov birinchi marotaba fan bilan o’quv fani orasidagi o’xshashlik va tafovutni ochib beradi va bu sohada tadqiqot ishlar olib borish lozimligini ta’kidlaydi. Tabiiyotshunoslik metodikasi tarixida V.V.Polovtsov ekologik bilimlarni targ’ib qilgan olim sifatida yuqori baholanadi.  

1917 yildan boshlab tabiiyotshunoslik fani biologiya fani deb atala boshlandi. 

Bu davrda Moskva va Peterburg metodistlari biologiya o’qitish saviyasini oshirish, uning ta’lim va tarbiyaviy ahamiyatini ochib berishga xarakat qildilar. 1920-1930 yillar mobaynida biologiya o’qitishning asosiy muammosi bo’lib nazariya va amaliyotning birligini joriy etish hisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun bilimlar va ko’nikmalar ya’ni o’quv materiali o’quv fanlarga taqsimlanmay, balki yil fasllarini e’tiborga olib dolzarb mavzularga, masalan “Tabiat”, “Qishloq bilan shaharning bog’liqligi”, “Erdagi hayot va hayotiy jarayonlarning fizik-ximik asoslari”, “Ekish va o’simliklarni parvarishlash” kabi mavzularga taqsimlangan edi. Bunday majmuaviy dasturlar tabiiy ravishda o’quvchilarga sistemali bilim bera olmas edi, shunga ko’ra o’quv materialini laboratoriya metodi asosida o’rganish targ’ib qilina boshlandi. Natijada o’quvchilar sinf darslari o’rniga tabiatni kuzatish, tajriba o’tkazish bilan shug’ullana boshladilar. Laboratoriya metodi o’quv dasturining asosiy maqsadi mehnat, tabiat va jamiyat kompleksni o’rganishdan iborat bo’lgan. Bu kompleks o’quv dasturlari maktablarda o’qitiladigan o’quv fanlari orasidagi to’siqni bartaraf qilishga qaratilgan edi. Lekin bunday kompleks o’quv dasturlari o’quvchilarga sistemali bilimlar bera olmasligi tezda ma’lum bo’lib qoldi. SHuning uchun 1931 yildan boshlab xukumat qarori bilan boshlang’ich va o’rta maktab isloh qilindi va  ta’lim berishning asosiy tashkiliy shakli dars bo’lishi lozimligi o’qtirildi. SHu paytdan boshlab maktablarda botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, fiziologiyasi, darvinizm o’quv fanlari maktab rejasiga kiritildi va ana shu o’quv fanlar bo’yicha o’quv dasturlari va darsliklari yaratildi, hamda maktab hayotiga joriy etildi. 

Biroq 1964 yilga qadar maktab darsliklaridagi bilimlar biologiya fanining 1930-40 yillaridagi rivojlanish holatini yoritib keldi. Vaholanki didaktikaning ilmiylik printsipiga ko’ra maktab o’quv fanlari o’z mazmuniga ko’ra fanning keyingi yutuqlarini o’zida ifoda qilishi lozim edi. Rossiya va O’zbekistonda chiqarilgan biologiya darsliklarining biologiya fani yutuqlaridan orqada qolganligiga asosiy sabab shuki 1935-65 yillar mobaynida biologiya fanida qattiq g’oyaviy kurash davom etdi. Akademik T.D.Lisenko boshliq bir guruh olimlar chet mamlakatlarda qo’lga kiritilgan fan yutuqlarini tan olmadilar va ularni burjua olimlarining kashfiyotlari, ular g’oyaviy jihatdan bizning dunyoqarashlarimizga zid degan bahona bilan biologiya fanining so’nggi yutuqlarini darslik saxifalaridan o’rin olishiga to’sqinlik qildilar. Faqat 1964 yil oktyabrь oyida akademik Lisenko shaxsiga sig’inish barbod bo’lganidan keyin maktabdagi barcha biologik dastur va botanika, zoologiya, odam anatomiyasi, fiziologiyasi, biologiya  darsliklari mazmuniga genetika, ekologiya, tsitologiya, bioximiya, molekulyar biologiya va shu kabi fanlarning so’nggi yutuqlari kiritildi. Yangi darslik bilan birga ularning o’qitish metodikasiga oid qo’llanmalar ham nashr qilindi. 

   Bular qatoriga prof. P.I.Borovitskiy tahriri ostida chiqqan “Biologiya      o’qitish metodikasi” 

M.1962, prof.B.V.Vsesvyatskiyning Biologiyaning umumiy o’qitish metodikasi” M.1960, N.M.Verzilin va V.M.Korsunskayalarning “Biologiya o’qitishning umumiy metodikasi” M.1983, prof. I.N.Ponamaryova taxriri ostida nashr qilingan “Biologiya o’qitishning umumiy metodikasi” M.2003 kabilarni kiritish mumkin.  

4.O’zbekistonda biologiya o’qitish metodikasi. 

Respublikamizda biologiya o’qitish metodikasiga oid tadqiqotlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. O’zbekistonda sobiq Ittifoq markazida nashr qilingan darsliklar joriy etilgani va undagi ko’pgina o’quv materiallar notanish bo’lgani sababli, o’quvchilarning bilim darajasi past edi. SHu sababli respublika metodist olimlarining e’tibori maktab botanika, zoologiya, Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) darslarida mahalliy materiallardan foydalanish muammosini yechishga qaratildi. (E.M.Belьskaya, A.E.Suxarev, A.T.G’ofurov). SHu bilan bir vaqtda botanik, zoologik bilimlarni maktab tajriba yer uchastkasida va tirik burchakgida olib borilayotgan amaliy ishlar bilan bog’lash masalalari tadqiq qilindi (M.Jabborov, T.Isxakov, X.SHokirov). 

1961 yili Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika instituti (hozirgi ped. universitet)da

“Biologiya o’qitish metodikasi” kafedrasi tashkil qilindi. Mazkur kafedrani tashkil etilganligi bir tomondan yuqori malakali metodist olimlarni tayyorlashga, ikkinchi tomondan biologiyani o’qitishdagi turli mavzular bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlarni olib borishga imkon yaratdi. 

Biologiya o’qitish metodikasi kafedrasi faqat O’zbekiston uchun emas, balki qardosh

Qozog’iston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston respublikalari uchun ham 15 dan ortiq yuqori malakaga metodist olimlar-fan nomzodlari yetishtirib berdi. Metodist olimlardan I.A.Norbekov, 

M.Maxkamov, A.T.G’ofurov botanika, zoologiya fanidan o’tkaziladigan ekskursiyalarning xillari, ularni o’tkazish metodikasi, unda o’quvchilar tomonidan olib boriladigan kuzatishlar, tajribalarni hal qildilar. 

Maktab botanika kursini o’qitishga bo’lgan didaktik talablar, botanika darslarida o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalari Ye.M.Belьskayaning “Botanika didaktikasi” qo’llanmasida o’z ifodasini topdi. M.Ortiqov esa o’zining maktablarda o’tkazgan tajribalariga asoslanib, biologiya darslarida ekran vositalari (o’quv filьmlari, diafilьmlar, diapozitivlar)dan foydalanish o’quvchilarda biologik o’quv materialini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishini orttirishiga, ularning bilimini mustaxkam bo’lishida aloxida axamiyatga ega ekanligini isbotlab berdi. J.Tolipova darslarni xilma xillashtirish, noan’anaviy darslar (seminar, konferentsiya, muammoli munozarali) o’tkazish o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda, mustaqilligini rivojlantirishda, puxta bilim egallashlarida katta rolь o’ynashini ko’rsatib berdi.  Maktabdagi bilimlar tushunchalardan tashkil topgan. 1950 yillardan boshlab N.M.Verzilin boshliq bir guruh rus metodistlari xususiy biologik tushunchalarni tadqiq qildilar. Ulardan farqli ravishda 1970 yildan boshlab A.T.G’ofurov umumbiologik tushunchalarni, xususan, “xujayra”,”moddalar va energiya almashinuvi”, “irsiyat va o’zgaruvchanlik”, “organik olam evolyutsiyasi” kabi tushunchalarni o’quvchilar qanday o’zlashtirishi haqida kuzatish, tajriba ishlarini olib bordi va bu soxada “umumiy biologik tushunchalarni shakllantirish” degan mavzuda o’quv metodik qo’llanma yaratdi. Odam anatomiyasi va fiziologiyasi o’quv fani bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlarini olib borish to’g’risida A.M.Qodirovning o’quv qo’llanmasi maktablar hayotida keng qo’llanilmoqda.  

Mahalliy materiallarga asoslangan holda sinfdan tashqari mashg’ulotlarni qanday shaklda mazmunda o’tkazish kerakligi A.T.G’ofurov, S.K.Xabirovalarning qo’llanmasida yoritilgan. Qo’llanmada ayrim o’quvchilar, o’quvchilar guruxi hamda ommaviy ravishda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarning xillari, ularning mazmuni va o’zaro bog’liqligi maktablarda o’tkazilgan pedagogik tajribalar asosida ochib berilgan. Keyingi paytlarda ekologik muvozanatning buzilishi oqibatida suv, havo, tuproq turli chiqindilar bilan ifloslanishi ortib bormoqda. Bu esa o’z navbatida o’simliklar va hayvonotlar, odamlar hayotiga xavf solmoqda. SHu o’rinda maktablarda olib boriladigan ekologik ta’lim-tarbiyaga nixoyatda axamiyat berish zarurligini ko’rsatadi. Mazkur masalaning dolzarbligini e’tiborga olib A.T.G’ofurov, O.N.Nosirov maktablarda o’qituvchilar bilan hamkorlikda o’tkazilgan tajribalarga asoslanib “Maktab biologiya kursida tabiat muxofazasi tushunchasini shakllantirish”, M.Nishonboeva “Maktabda ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirish” kabi qo’llanmalarni chop etdilar. 

Maktab biologiya kursini o’qitishdan maqsad o’quvchilarni faqat bilimlar bilan emas, shu bilan bir qatorda ularda o’quv ko’nikma va malakalarni hosil qilishdan iborat. Bu sohada laboratoriya mashg’ulotlarni olib borish nihoyatda muhim sanaladi. SHuni e’tiborga olgan holda A.M.Qodirov “Odam fiziologiyasidan laboratoriya mashg’ulotlar”, A.M.Qodirov, K.Haydarov “Biologiya o’qitish metodikasidan laboratoriya mashg’ulotlari” kabi qo’llanmalarni nashr etdilar. 

Mustaqillik yillarida respublika metodistlarining diqqat e’tibori o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalasiga qaratildi. Bu o’rinda  biologiyadan noan’anaviy darslar o’tkazishga (xamkorlikda o’qitish konferentsiya darslari modulli ta’lim va h) qaratildi. (J.Tolipova, A.T.G’ofurov). 

Republikamiz metodistlari biologiyaning faqat umumiy o’qitish metodikasi bilan emas, balki xususiy metodikasi bilan ham shug’ullana boshladilar. (J.Tolipova va boshqalar)  

Maktab biologiya kursida chet tillardan olingan ko’pgina atamalar mavjud. Mazkur atamalarning tub ma’nosini bilish biologik bilimlarni ongli o’zlashtirishga yaqindan ko’mak beradi. O’zbek biolog olimlari botanik, fiziologik, biologik atamalarning izoxli lug’atini tuzishga muvaffaq bo’ldilar. (M.Nabiev, SH.Kurbanov, A.Zikiryaev, S.S.Fayzullaev). Mazkur izoxli lug’atlardan foydalanish o’quvchilar bilimini ongli bo’lishida ijobiy natija berishi muqarrardir.  

 TALABALARNING O’ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT QILISH TOPSHIRIQLARI

1.          V.F.Zuev asarida biologiya o’qitishning qanday masalalari hal qilingan. 

2.          A.Ya.Gerdning biologiya o’qitish metodikasidagi xizmatlari nimalardan iborat. 

3.          Asrning 20-30 yillarida maktablarda biologiya o’qitish qanday usullarda va shakllarda amalga oshirilgan. 

4.          Nima sababdan o’tgan asrning 30-65 yillarida maktab biologiya darsliklarining holati fan rivojidan orqada qoldi. 

5.          O’zbekistonda biologiya o’qitish metodikasi qaysi vaqtdan boshlab rivojlangan. 

6.          Respublikada nashr qilingan biologiya o’qitish metodikasiga oid qanday qo’llanmalarni bilasiz. 

7.          E.M.Belьskaya, A.T.G’ofurovlarning biologiya o’qitish metodikasiga qo’shgan hissalarini yoritib bering. 

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar. 

1.               Biologiya bo’yicha ta’lim standartlari bilan tanishing va unda biologik bilimlar qanday yo’nalishlarda berilganligini aniqlang. 

2.               Maktab biologiya o’quv dasturi bilan tanishing va uning asosiy komponentlarini belgilang. 

  

5 - MA’RUZA. XX- ASRDA BIOLOGIYA O’QITISH METODIKASINING

XOLATI

 

XX asrning birinchi yillari. ilg'or faol kurash bilan ajralib turadi. Tabiiy fanlarni maktabga kiritish uchun tabiatshunos o'qituvchilar, biologik bilim va faol tarkibining yuqori darajasi uchun o'qitish usullari. Chuqur o'zgarishlar yuz berdi jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy hayoti, yangi sharoitlar yaratildi. Tezkor ilmiy va texnologik taraqqiyoti uchun. Birgalikda mamlakatning rivojlanishining o'ziga xos xususiyati XX asr. texnik darajasi o'rtasida chuqur ziddiyat bor edi. Fikrlar va uni amalga oshirish qobiliyati. Yangi zavod bilan jihozlangan yirik ishlab chiqarishlarni, zavodlarni yaratish texnika, temir yo'l transportining rivojlanishi, tashqi ko'rinishi qishloq xo'jaligida texnikalar-bularning barchasi tayyorlangan, malakali muhandislik-texnik va ishchilar kadrlar xalq ommasi ma'rifatiga ko'maklashdi. Mavjud idoraviy ta'lim muassasalari, past darajasi xalq ta'limi jamiyatning talablarini qondirmadi.

Shuning uchun turli xususiy gimnaziyalar ochila boshlaydi, bolalarga ko'proq yordam beradigan haqiqiy va tijorat maktablari keng ta'lim.

Jamoatchilik bosimi ostida xalq ta'limi vazirligi gimnaziya tizimini qayta ko'rib chiqishga majbur bo'ldi. 1901 da tabiiy fanlar dasturi tasdiqlandi Dn Kaigo tomonidan tayyorlangan o'rta maktabning birinchi uchta klassi-umumiy (18461924). Tabiiy fanlar bo'yicha emas edi. Fanlar (botanika, zoologiya va boshqalar) va "yotoqxonalar" bo'yicha tabiiy jamoalar: o'rmon, bog', o'tloqlar, hovuz, Daryo. "Yotoqxonalar" ni o'rganish birinchi uchta sinfda o'tkazildi maktablar. Ushbu Kaigorod tizimi nemis ishlaridan qarz oldi o'tish: saytda harakatlanish, qidiruv Ekskursiyalar paytida tabiatni o'rganish tavsiya etildi, maktab o'quvchilari bilan yurish.

Fridrix Junge (1832 — 1905) maktab o'qituvchisi sifatida hafsalasi pir bo'ldi. A. Luben usulida jonlanish yo'llarini qidira boshladi tabiiy fanlarni o'qitish. Shuning uchun u murojaat qildi Kopengagen universiteti professori Karl Mebiusu maslahat uchun va u gidrobiologik jihatdan bir muddat ishlagan laboratoriya. Etti yil davomida Jung tadqiqotlar olib bordi biotsenotik tabiat. 1885da u materialni chop etdi. tadqiqotlar - "qishloq havzasi yotoqxona sifatida", unda o'quvchini "organik qonunlar" haqidagi xulosalari bilan tanishtirdi ", bu bilimlarni ta'lim amaliyotiga kiritish haqida maslahat berdi maktab o'quvchilari. Keyinchalik, Yungning uslubiy kengashlari kitobga kiritilgan "Maqola va misollarda tabiatshunoslik metodologiyasining insholari "(1893). F. Junge biotsenoz tushunchasi biologik ilmdan qarz oldi, 1877da shakllangan K. Mebius, sezilarli darajada maktabda foydalanish uchun uni soddalashtirish. Tabiatni o'rganish Jungga ko'ra, "yotoqxonalar" aniqlashtirish vositasi edi.  tabiatning birligi g'oyalari. U o'quvchilar o'rganishi kerakligini yozgan tabiatni o'rganish va u haqida qonunlarni o'rganish emas,  balki tushunish va tushunish ushbu qonunlar bolalar tushunchasiga ega bo'lgan materialga asoslangan; shunday qilib, bolalar hayot qonunlarini o'rganadilar tabiat va uning aloqalari va birligini tushunish uchun ko'tariladi. Youngning bu g'oyasi tabiatshunos olimlar tomonidan qabul qilindi, maktabni rivojlantirishda faol ishtirok etgan tabiiy fanlar, - Vv Polovtsov va Dn Kaigorodov, lekin ularning har biri yungdan uning ta'limotining turli jihatlarini oldi. Polovtsov - biologik yo'nalish, Kaigorodov-guruhlash o'quv materiallari, ya'ni yotoqxonalar g'oyasi. Vaqt uchun ijobiy va yo'naltirilgan nemis maktablari Yunga g'oyalari buzilgan shaklda o'zgartirildi Tabiiy tarixning o'quv dasturi uchun kaigorodov. Shuni esda tutish kerakki, Germaniyaning iqlim sharoitlari va Rossiya katta farqlarga ega. Bundan tashqari, dastur asos solingan antropomorfik, teologik va teleoloda-tabiiy hodisalarni genetik talqin qilish. Bu juda muhim edi. Maktablari uchun tabiiy ravishda yaratilgan qadam- ilmiy va biologik (K. F .Rulier va O'tish: saytda harakatlanish, qidiruv Shunday qilib, baholandi aigorodovning faoliyati barcha ilg'or tabiatshunos o'qituvchilar, ayniqsa geolog AP Pavlov( 1854-1929), biologlar B. M. Shimkevich, V. A. Wagner, V. Fausek va metodistlar V. V. Polovtsov,  ( 1862-1918), I. Polyanskiy (1872-1930), B. E. Raikov (1880-1966) va boshq. Tanqid bosimi ostida xalq ta'limi vazirligi D. N. Kaygorodovning dasturini qayta ko'rib chiqishga majbur bo'ldi.  Qachon bir qator professor-biologlar va o'qituvchi-metodistlar ishtirokida dastur 1-3 sinflari uchun 1904da qayta ishlangan, uning asosini tashkil etdi 1787 da A. ya Gerd tomonidan ishlab chiqilgan sxema Shuni ta'kidlash kerakki, Kaigorodov dasturi muvaffaqiyatsiz bo'ldi.Mazmuni, shuningdek uslubiy va uslubiy jihatdan, shuning uchun pedagogik jamoatchilik unga munosib tanqid qildi. Biroq, organizmlarni tabiiy ravishda o'rganish g'oyasi Kaigorodov tomonidan ta'qib qilingan vaziyat juda ko'p edi.Samarali, qayta tiklangan maktab tabiatshunosligi. Bilan bog'liq bu olimlar-botaniklar, zoologlar, tuproqshunoslar tavsiyalar berdi tabiatga ekskursiyalar o'tkazish bo'yicha o'qituvchi uchun. Bunday material biologik va ekologik tadqiqotlarni metodik jihatdan boyitdi.

1907da tabiatning birinchi umumiy usuli paydo bo'ldi . Valeriy Viktorovich Polovtsovning bilimlari - " umumiy texnikaning asoslari tabiatshunoslik", unda muallif yaxlit tizimni taqdim etdi texnik bilim. Olim ta'lim muassasasini batafsil tavsiflab berdi ekskursiyalar va amaliy mashg'ulotlarning ahamiyati oqlandi tabiiy fanlarni o'qitishda "biologik usul" ni ishlab chiqdi. Polovtsovning ta'lim mavzusining mazmunini tanlashda quyidagilarni taklif qiladi. uchta tamoyilga amal qiling (u "biologik" deb atadi. usuli"):

Polovtsov materialistik yondashuvni faol ravishda himoya qildi. tabiiy hodisalarni tushuntirish: "biz doimo javob berishga harakat qilishimiz kerak

savollarga: qanday qilib va nima uchun, qidirib, faqat tabiiy tabiatda yotadigan sabablar-teleologiya yo'q, agar o'qituvchi qat'iy ilmiy asosda qolishni istasa va hech qachon faktlarni buzmang " va "savollar" uchun

nima?", "nima uchun?"natijada mutlaq kontseptsiyani tan olishga olib keladi.   

 

6-MAVZU:O'ZBEKISTONDA BIOLOGIYA O'QITISH METODIKASI

Reja: 

1.Respublikamizda biologiya o'qitish metodikasiga oid tadqiqotlar 

2. Maktab botanika kursini o'qitishga bo'lgan didaktik talablar 

3.Mahalliy materiallarga asoslangan holda sinfdan tashqari mashg'ulotlarni o'tkazilishi. 

1.Respublikamizda biologiya o'qitish metodikasiga oid tadqiqotlar 

Respublikamizda biologiya o'qitish metodikasiga oid tadqiqotlar XX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. O'zbekistonda sobiq Ittifoq markazida nashr qilingan darsliklar joriy etilgani va undagi ko'pgina o'quv materiallar notanish bo'lgani sababli, o'quvchilarning bilim darajasi past edi. Shu sababli respublika metodist olimlarining e'tibori maktab botanika, zoologiya, Biologiya (tsitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyusiya asoslari) darslarida mahalliy materiallardan foydalanish muammosini echishga qaratildi. (E.M.Belskaya, A.E.Suxarev, A.T.G'ofurov). Shu bilan bir vaqtda botanik, zoologik bilimlarni maktab tajriba er uchastkasida va tirik burchakgida olib borilaѐtgan amaliy ishlar bilan bog'lash masalalari tadqiq qilindi (M.Jabborov, T.Isxakov, X.Shokirov). 

1961 yili Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika instituti (hozirgi ped. universitet)da "Biologiya o'qitish metodikasi" kafedrasi tashkil qilindi. Mazkur kafedrani tashkil etilganligi bir tomondan yuqori malakali metodist olimlarni tayѐrlashga, ikkinchi tomondan biologiyani o'qitishdagi turli mavzular bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlarni olib borishga imkon yaratdi. 

Biologiya o'qitish metodikasi kafedrasi uni boshqargan A.T.G'ofurov faqat O'zbekiston uchun emas, balki qardosh Qozog'iston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg'iziston respublikalari uchun ham 15 dan ortiq yuqori malakaga metodist olimlar-fan nomzodlari etishtirib berdi. Metodist olimlardan I.A.Norbekov, A.T.G'ofurov, M.Maxkamov botanika, zoologiya o'quv fanidan o'tkaziladigan ekskursiyalarning xillari, ularni o'tkazish metodikasi, unda o'quvchilar tomonidan olib boriladigan kuzatishlar, tajribalarni hal qildilar. 

2.Maktab botanika kursini o'qitishga bo'lgan didaktik talablar, darslarda o'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalari E.M.Belskayaning "Botanika didaktikasi" qo'llanmasida o'z ifodasini topdi. M.Ortiqov esa maktablarda o'tkazgan tajribalariga asoslanib, biologiya darslarida ekran vositalari (o'quv filmlari, diafilmlar, diapozitivlar)dan foydalanish o'quvchilarda biologik o'quv materialini o'zlashtirishga bo'lgan qiziqishini orttirishiga, ularning bilimini mustaxkam bo'lishida aloxida axamiyatga ega ekanligini isbotlab berdi. A.T.G'ofurov, J.Tolipova darslarni xilma xillashtirish, noan'anaviy darslar (seminar, konferentsiya, muammoli munozarali) o'tkazish o'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishda, mustaqilligini rivojlantirishda, puxta bilim egallashlarida katta rol o'ynashini ko'rsatib berdi. Ulardan farqli ravishda 1970 yildan boshlab A.T.G'ofurov umumbiologik tushunchalarni, xususan, "xujayra","moddalar va energiya almashinuvi", "irsiyat va o'zgaruvchanlik", "organik olam evolyusiyasi" kabi tushunchalarni o'quvchilar qanday o'zlashtirishi haqida kuzatish, tajriba ishlarini olib bordi va bu soxada "umumiy biologik tushunchalarni shakllantirish" degan mavzuda o'quv metodik qo'llanma yaratdi. S.S.Fayzullaev 10 dan ortiq maktablarda olib borilgan pedagogik eksperimentlarga asoslanib "o'quvchilarda genetik tushunchalar sistemasini shakllantirish va rivojlantirish ilmiy – metodik asoslari" mazmunda qo'llanma yaratdi. U birinchi marotaba genetik tushunchalar sistemasi, tayanch, etakchi, asosiy, maxsus, lokal (maxalliy) tushunchalar tarkib topganligi, asosiy tushunchalar o'z navbatida genetik atamalar, qonunlar nazariyasidan iborat ekanligini isbotlab berdi. 

3.Mahalliy materiallarga asoslangan holda sinfdan tashqari mashg'ulotlarni o'tkazish 

Bu borada mahalliy materiallarga asoslangan holda sinfdan tashqari mashg'ulotlarni qanday tashkil etilishi kerakligi A.T.G'ofurov, S.K.Xabirovalarning qo'llanmasida ѐritilgan. Qo'llanmada ayrim o'quvchilar, o'quvchilar guruxi hamda ommaviy ravishda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlarning xillari, ularning mazmuni va o'zaro bog'liqligi maktablarda o'tkazilgan pedagogik tajribalar asosida ochib berilgan. 

4. Keyingi paytlarda ekologik muvozanatning buzilishi oqibatida suv, havo, tuproq turli chiqindilar bilan ifloslanishi ortib bormoqda. Bu esa o'z navbatida o'simliklar va hayvonotlar, odamlar haѐtiga xavf solmoqda. Shu o'rinda maktablarda olib boriladigan ekologik ta'lim-tarbiyaga nixoyatda axamiyat berish zarurligini ko'rsatadi. Mazkur masalaning dolzarbligini e'tiborga olib A.T.G'ofurov, O.N.Nosirov maktablarda o'qituvchilar bilan hamkorlikda o'tkazilgan tajribalarga asoslanib "maktab biologiya kursida tabiat muxofazasi tushunchasini shakllantirish", M.Nishonboeva "maktabda ekologik ta'lim-tarbiyani amalga oshirish" kabi qo'llanmalarni chop etdilar. 

Maktab biologiya kursini o'qitishdan maqsad o'quvchilarni faqat bilimlar bilan emas, shu bilan bir qatorda ularda o'quv ko'nikma va malakalarni hosil qilishdan iborat. Bu sohada laboratoriya mashg'ulotlarni olib borish nihoyatda muhim sanaladi. 

Shuni e'tiborga olgan holda A.M.Qodirov "odam anatomiyasi va fiziologiyasidan laboratoriya mashg'ulotlar", A.M.Qodirov, K.Haydarov "Biologiya o'qitish metodikasidan laboratoriya mashg'ulotlari" kabi qo'llanmalarni nashr etdilar.  Mustaqillik yillarida respublika metodistlarining diqqat e'tibori o'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalasiga qaratildi. Bu o'rinda biologiyadan noan'anaviy darslar o'tkazishga (xamkorlikda o'qitish konferentsiya darslari modulli ta'lim va h) qaratildi. (J.Tolipova, A.T.G'ofurov). O'qituvchilar uchun bir qancha metodik adabiѐtlar yaratildi. Ular qatori botanikani o'qitish metodikasi (5 - 6) sinf (2004), "Zoologiyani o'qitish metodlari va texnologiyalari" (2005), umumiy biologiyani o'qitish metodikasi (2004) kabilarni kiritish mumkin. 

5.Maktablarda va o'rta maxsus kasb – xunar muassasalari o'quvchilarining bilim sifatini oshirish faqat darsliklarga bog'liq bo'lmay biologiya o'qituvchisining ilmiy – metodik tayyorgarlik darajasiga bog'liq. Bu soxada tadqiqot o'tkazgan J.Tolipova biologiya o'qituvchisini zamonaviy modelini yaryatdi va uni ommalashtirdi. 

Republikamiz metodistlari biologiyaning faqat umumiy o'qitish metodikasi bilan emas, balki xususiy metodikasi bilan ham shug'ullana boshladilar. (J.Tolipova va boshqalar) 

Maktab biologiya kursida chet tillardan olingan ko'pgina atamalar mavjud. Mazkur atamalarning tub ma'nosini bilish biologik bilimlarni ongli o'zlashtirishga yaqindan ko'mak beradi. O'zbek biolog olimlari botanik, fiziologik, biologik atamalarning izoxli lug'atini tuzishga muvaffaq bo'ldilar. (M.Nabiev, Sh.Kurbanov, A.Zikiryaev, S.S.Fayzullaev). Mazkur izoxli lug'atlardan foydalanish o'quvchilar bilimini ongli bo'lishida ijobiy natija berishi muqarrardir. 

Talabalarning o'zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish topshiriqlari

1.                V.F.Zuev asarida biologiya o'qitishning qanday masalalari hal qilingan. 

2.                A.Ya.Gerdning biologiya o'qitish metodikasidagi xizmatlari nimalardan iborat. 

3.                Asrning 20-30 yillarida maktablarda biologiya o'qitish qanday usullarda va shakllarda amalga oshirilgan. 

4.                Nima sababdan o'tgan asrning 30-65 yillarida maktab biologiya darsliklarining holati fan rivojidan orqada qoldi. 

5.                O'zbekistonda biologiya o'qitish metodikasi qaysi vaqtdan boshlab rivojlangan. 

6.                Respublikada nashr qilingan biologiya o'qitish metodikasiga oid qanday qo'llanmalarni bilasiz. 

7.                E.M.Belskaya, A.T.G'ofurovlarning biologiya o'qitish metodikasiga qo'shgan hissalarini ѐritib bering. 

 

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar. 

1.                Biologiya bo'yicha ta'lim standartlari bilan tanishing va unda biologik bilimlar qanday yo'nalishlarda berilganligini aniqlang. 

2.                Maktab biologiya o'quv dasturi bilan tanishing va uning asosiy komponentlarini belgilang.

 

7-MA’RUZA. BIOLOGIK TA’LIM JARAYONINING YAXLITLILIGI.  

                      Reja:  

1.  Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. 

2.  Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy va uzluksiz ta’lim      tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplari. 

3.  O’qitish printsiplari va qonuniyatlari. 

4.  Biologik ta’lim jarayonining yaxlitliligi. 

O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, jahon hamjamiyatiga yuz tutishi, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy, diplomatik aloqalarning yo’lga qo’yilishi barcha jabhalar kabi ta’lim tizimini isloh qilishni talab etdi. 

SHu sababli O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunida  ta’lim mamlakatimizning ijtimoiy taraqqiyot sohasida ustuvor yo’nalish deb e’lon qilingan. 

Mazkur hujjatda mamlakatimizning ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari etib, quyidagilar qayd etilgan: 

-     ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; 

-     ta’lim uzluksizligi va izchilligi; 

-     ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; 

-     davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; 

-     ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondoshuv; 

-     bilimli bo’lish va iste’dodni rag’batlantirish; 

-     ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish; 

Ma’lumki, mamlakatimizning ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari uzviy ravishda uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplariga bevosita ta’sir ko’rsatadi va ularni taqozo etadi.  O’zbekiston Respublikasi  Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, zamon talablari asosida qayta qurish, uzluksiz ta’lim tizimining turlari, ta’lim muassasalari oldidagi vazifalar, kadrlar tayyorlash milliy modelini amaliyotga tatbiq etish masalalari bilan bir qatorda uzluksiz ta’lim tizimining quyidagi faoliyat ko’rsatish printsiplari qayd etilgan. 

1.          Ta’limning ustuvorligi – ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etilishi va rivojlantirilishi jamiyatimizdagi ustuvor yo’nalish sanaladi. Ta’limning ustuvorligi yuksak ma’naviyatli, bilimli va salohiyatli barkamol shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi. 

2.          Ta’limning demokratlashuvi – ta’lim va tarbiya uslublarini tanlashda, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va boshqarishda ustoz va tahsil oluvchining hamkorligiga asoslanadi. 

3.          Ta’limning insonparvarlashuvi – inson qobiliyatlarini to’liq ochilishi va bilim olishga bo’lgan ehtiyojlarning qondirilishi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof-muhitning o’zaro munosabatlarini uyg’unlashtirishga asoslanadi. 

4.          Ta’limning ijtimoiylashuvi – ta’lim oluvchilarda ongli intizom, insoniy qadr – qimmat tuyg’usi, yuksak ma’naviyat, ijtimoiy normalarga asoslangan xulq-atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikrlashni tarkib toptirish nazarda tutiladi.  

5.          Ta’limning milliy yo’naltirilganligi – ta’limning milliy tariximiz, xalq an’analari va urfodatlari bilan uzviy uyg’unligi, O’zbekiston xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va boyitish, ta’limni milliy taraqqiyotning o’ta muhim omili sifatida e’tirof etish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlashni ta’minlaydi. 

6.          Ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liqligi har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishni nazarda tutadi. 

7.          Iqtidorli yoshlarni aniqlash–ta’lim jarayonini tabaqalashtirish va individuallashtirish, iqtidorli yoshlarga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratishni ko’zda tutadi. 

Respublikamizda olib borilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlarning muvaffaqiyati uzluksiz ta’lim tizimining barcha turlarida ta’lim-tarbiya jarayoni tashkil etiladigan o’qitish printsiplari ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari va uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplariga qanchalik mos kelishi va ularni amaliyotga joriy etishga safarbar etilganligiga bog’liq. 

Ma’lumki, o’qitish printsiplari - o’qitish tizimining tuzilishi, mohiyati, uning qonunlari va qonuniyatlari haqidagi, shuningdek, faoliyatni tashkil etadigan, amaliyotni boshqarishda namoyon bo’ladigan bilimlar majmuasi sanaladi. 

Respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlar biologik ta’lim jarayonida ilmiylik, sistemalilik, fundamentallik, izchillik, ko’rgazmalilik, onglilik, mustaqillik, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning metodologik printsipi, nazariyani amaliyot bilan bog’lash, samaradorlik, tushunarlilik, mantiqiy ketma-ketlik, uzviylik,  ta’limni tabaqalashtirish va individuallashtirish, individual va guruhlarda o’qitishni uyg’unlashtirish, o’qitish maqsadi, mazmuni, vositalari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog’liqligi, o’qitish maqsadi, vositalari va natijalar birligi, baholash va o’z-o’zini baholash printsipi  bilan bir qatorda, ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi  printsiplarga ham amal qilinishi zarurligini ko’rsatdi. 

    Ta’limni tabaqalashtirish va individuallashtirish esa o’qitish jarayonida individual va guruhli yondashish printsipini talab etadi. 

O’qitish printsiplari negizida o’qitish qonunlari va qonuniyatlari yotadi. O’qitish qonunlari va qonuniyatlari o’qitish printsipining nazariy asoslarini ishlab chiqishga va pedagogik faoliyat amaliyotiga qo’llashga zamin tayyorlaydi.  

Quyidagi jadvalda mamlakatimizning ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari, shuningdek, Respublikamizda joriy etilgan uzluksiz ta’lim tizimini tashkil etish va rivojlantirish printsiplari va ular asosida o’qitish printsiplari o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik va uzviylik aks ettirilgan. 

SHuni qayd etish kerakki, zamonaviy biologik ta’limni tashkil etish va olib borishda mazkur printsiplardan foydalanish samaradorlikni kafolatlaydi.  

SHuni  qayd etish lozimki, o’qitish qonunlari va qonuniyatlari uzluksiz ta’lim tizimining oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy buyurtmalar, jamiyatning ijtimoiy hayotidagi ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlar, ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari, fanning rivojlanish darajasiga bevosita bog’liq holda o’zgarib, yangilanib turadi. 

O’qitish printsiplari avvalo muayyan davlatning ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari, uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplari, so’ngra ta’lim tizimi oldidagi buyurtmalariga mos kelishi, shuningdek, jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlarni o’zida aks ettirib yangilanib, o’zgarib, rivojlanib, o’zgacha ahamiyat kasb etadigan jarayondir. 

O’qitish printsiplari biologiyani o’qitishning maqsadi va vazifalariga bog’liq holda ta’limtarbiya jarayonining yo’nalishi va pedagogik faoliyatning mazmunini belgilaydi. 

  O’qitish printsipi - didaktik kategoriya bo’lib, u ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalariga bog’liq holda o’qitish qonunlari va qonuniyatlarining amaliyotga qo’llanish usulini belgilaydi. 

Agar o’qitish printsiplari o’qituvchi va tahsil oluvchilarning hamkorlikda o’qitish maqsadlariga erishish yo’nalishini belgilasa, o’qitish qonunlari pedagogik jarayonning xarakterini o’zida aks ettiradi. 

Barcha jabhalarda qonunlarning maqsadi va istiqboldagi ko’zlangan natijasi bo’lgani kabi o’qitish qonunlari ham metodika fanining mantiqiy tarkibiy qismi sanalib, pedagogik jarayonning ob’ektiv, tashqi, ichki, muayyan va nisbiy bog’lanishlarini aks ettirib, ta’lim-tarbiya jarayonining mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining uzviyligini, mazkur jarayonning ilmiy asosda tashkil etilishi va boshqarilishi, olinajak natijalar va samaradorlikni orttirish yo’llarini belgilaydi. 

Respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlar biologik ta’lim jarayonida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning metodologik printsipi, ilmiylik, sistemalilik, fundamentallik, izchillik, ko’rgazmalilik, ta’lim va tarbiyaning uzviyligi, onglilik, nazariyani amaliyot bilan bog’lash, samaradorlik, tushunarlilik, mantiqiy ketma-ketlik, uzviylik,  ta’limni differentsiallashtirish va individuallashtirish, individual va guruhlarda o’qitishni uyg’unlashtirish, o’qitish maqsadi, mazmuni, vositalari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog’liqligi, o’qitish maqsadi, vositalari va natijalar birligi, baholash va o’z-o’zini baholash printsipi  bilan bir qatorda, ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi  printsiplarga ham amal qilinishi zarurligini ko’rsatdi. 

 

8- MAVZU. O’QITISH PRINTSIPLARI VA QONUNIYATLARI

 

Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning metodologik printsipi –O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish maqsadida ta’lim-tarbiya jarayonini zamon talablariga mos tashkil etish, o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishni taqozo etadi. 

Mazkur printsip ta’lim jarayonining mazmuni va tashkil etilishidagi o’ziga xos xususiyatlarni aks ettirib, yetakchi printsip sanaladi. Qolgan printsiplar unga mazmun va mohiyati jihatidan uzviy bog’liq bo’ladi. 

Biologiyaning mazmunini saralash va ta’lim tarbiya jarayonini tashkil etishda quyidagi printsiplarga asoslaniladi. 

Ilmiylik printsipi – biologiyani o’qitishda o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga asos bo’ladigan va amaliy ahamiyati yoritilgan, nazariy va amaliy jihatdan fanda aniqlangan ilmiy bilimlar, faktlar, tushunchalar, qonunlar, nazariyalarni o’rganishni kafolatlaydi. 

Sistemalilik printsipi – tirik organizmlarni biologik sistema sifatida turli tuzilish va murakkablik darajasida o’rganish, shuningdek, o’qitish jarayonining barcha tarkibiy qismlari: o’qitish maqsadi, vazifalari, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarini tizim shaklida tasavvur qilish va foydalanishni ko’zda tutadi. 

Fundamentallik printsipi – biologiyaning asosiy, tayanch tushunchalari, nazariyalari, ilmiy-tadqiqot metodlari, umumiy ilmiy-nazariy ahamiyatga ega bo’lgan va umuminsoniy qadriyatlarning yutug’i sanalgan tadqiqot natijalarini o’rganishga asoslanadi. 

Izchillik printsipi – o’quvchilar tomonidan tushunchalarni o’zlashtirish bosqichlarini e’tiborga olgan holda o’quv materialini o’rganishni tashkil etishni taqozo etadi. 

Ko’rgazmalilik printsipi – tirik organizmlarning tuzilishi va hayotiy jarayonlarini o’rganishda tabiiy, tasviriy, tarqatma, didaktik va dinamik materiallar, ekran vositalaridan foydalanishni ko’zda tutadi. 

Ta’lim va tarbiyaning uzviyligi printsipi – ta’lim jarayonining metodik ta’minoti va boshqarilishida ta’lim samaradorligiga erishish, o’quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirish muammolarini hal etishni ko’zda tutadi. 

Onglilik printsipi – ta’lim jarayonida qo’llanilgan o’qitishning samarali metodi va vositalari o’quvchilar tomonidan bilimlarni ongli o’zlashtirishiga zamin tayyorlaydi. 

Tushunarlilik printsipi – o’qitish jarayonida o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishdagi qiyinchiliklarning oldini olish uchun qo’llaniladi. 

Nazariya va amaliyot birligi printsipi – o’rganilayotgan mavzu mazmunidagi nazariy bilimlarni amaliyotga joriy etish yo’llari, inson hayoti, xalq xo’jaligi va tabiatdagi ahamiyatini yoritishga xizmat qiladi. 

Samaradorlik printsipi – yangi mavzuni o’rganish maqsadida o’qituvchi tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llanilgan o’qitish metodi va vositalari o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni yuqori darajada o’zlashtirishi, ya’ni samaradorlikka xizmat qilishini nazarda tutadi. 

 Mantiqiy ketma-ketlik printsipi – o’quvchilar tomonidan tushunchalarni o’zlashtirish qonuniyatlariga asoslanadi, o’quv dasturi va darsliklarda boblar, mavzular mantiqiy izchillikda yoritilishini talab etadi. 

Uzviylik printsipi – o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilimlari bilan o’rganilayotgan mavzudagi bilimlar o’rtasidagi bog’lanish bo’lishini, shuningdek, uzluksiz ta’lim tizimi turlarida o’rganiladigan ta’lim mazmuni o’rtasida uzviylik bo’lishini nazarda tutadi. 

Ta’limni differentsiallashtirish va individuallashtirish printsipi – o’qitish jarayonini tabaqalashtirish, har bir shaxsning yosh va psihologik xususiyatlari, qiziqishi, qobiliyati, rivojlanish va imkoniyatlari darajasida bilim olishi, ularga tavofutlab yondoshish maqsadida qiyinchilik darajasi turlicha bo’lgan o’quv topshiriqlarini tuzish, ularni bajarish orqali ko’zlangan natijaga erishi, iqtidorli yoshlarga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratishni ko’zda tutadi 

Individual va guruhlarda o’qitishni uyg’unlashtirish printsipi -–ta’lim jarayonida yalpi o’qitish bilan bir qatorda, o’quvchilarning individual va guruhlarda mustaqil ishlarini tashkil etishni taqozo etadi. 

O’qitish maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog’liqligi printsipi – har tomonlama rivojlangan shaxsni kamolga yetkazishda ta’lim mazmunini saralash, unga bog’liq holda o’qitishning samarali metod, vosita va shakllaridan foydalanishni talab etadi.  

Ta’lim jarayonini insonparvarlashtirish printsipi – o’quvchilarning bilim olish, tarbiyalash va rivojlantirish uchun qulay psihologik muhit yaratish, har bir o’quvchini o’z imkoniyati darajasida ijodiy qobiliyatlarini o’stirishga imkon yaratadi. 

Ta’lim jarayonini demokratlashtirish printsipi – o’qitishda  o’qituvchi va o’quvchilarning fuqarolik huquqlarini tenglashtirish, o’z fikrini erkin bayon etish, o’quv topshiriqlarini bajarishda tanlash huquqini berishni taqoza etadi.   

O’qitish printsiplari negizida o’qitish qonunlari va qonuniyatlari yotadi. O’qitish qonunlari va qonuniyatlari o’qitish printsipining nazariy asoslarini ishlab chiqishga va pedagogik faoliyat amaliyotiga qo’llashga zamin tayyorlaydi.  

SHuni qayd etish lozimki, o’qitish qonunlari va qonuniyatlari uzluksiz ta’lim tizimining oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy buyurtmalar, jamiyatning ijtimoiy hayotidagi ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlar, ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari, fanning rivojlanish darajasiga bevosita bog’liq holda o’zgarib, yangilanib turadi. 

O’qitish printsiplari avvalo muayyan davlatning ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari, uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplari, so’ngra ta’lim tizimi oldidagi buyurtmalariga mos kelishi, shuningdek, jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlarni o’zida aks ettirib yangilanib, o’zgarib, rivojlanib, o’zgacha ahamiyat kasb etadigan jarayondir. 

O’qitish printsiplari biologiyani o’qitishning maqsadi va vazifalariga bog’liq holda ta’limtarbiya jarayonining yo’nalishi va pedagogik faoliyatning mazmunini belgilaydi. 

O’qitish printsipi - didaktik kategoriya bo’lib, u ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalariga bog’liq holda o’qitish qonunlari va qonuniyatlarining amaliyotga qo’llanish usulini belgilaydi.  Agar o’qitish printsiplari o’qituvchi va tahsil oluvchilarning hamkorlikda o’qitish maqsadlariga erishish yo’nalishini belgilasa, o’qitish qonunlari pedagogik jarayonning xarakterini o’zida aks ettiradi. 

Barcha jabhalarda qonunlarning maqsadi va istiqboldagi ko’zlangan natijasi bo’lgani kabi o’qitish qonunlari ham metodika fanining mantiqiy tarkibiy qismi sanalib, pedagogik jarayonning ob’ektiv, tashqi, ichki, muayyan va nisbiy bog’lanishlarini aks ettirib, ta’lim-tarbiya jarayonining mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining uzviyligini, mazkur jarayonning ilmiy asosda tashkil etilishi va boshqarilishi, olinajak natijalar va samaradorlikni orttirish yo’llarini belgilaydi. 

Respublikamizda ta’lim jarayonini isloh qilish va uzluksiz ta’lim tizimini joriy etishning ilmiy nazariy asosi sanalgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to’la halos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratish kabi maqsadini amalga oshirish yo’lida, shuningdek,  uzluksiz ta’lim tizimi oldidagi davlat va ijtimoiy buyurtmalari, o’qitish printsiplari hisobga olingan holda biologiyani o’qitishda quyidagi o’qitish qonuniyatlarini pedagogik amaliyotga qo’llash maqsadga muvofiq deb topildi. 

1.          O’qitish maqsadi, mazmuni, vositalari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog’liqligi qonuni. Mazkur qonuniyat ta’lim-tarbiya  jarayonining tarkibiy qismlarini tanlash va shakllantirishda jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlar, ijtimoiy munosabatlarning ta’sirini o’zida aks ettiradi. Mazkur qonuniyat ta’lim oluvchilarda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirishga imkon beradi. Keyingi yillarda yuqorida qayd etilgan fikrlar, o’qitish maqsadi va vazifalari hisobga olingan holda biologik ta’lim mazmuni yangilandi, ta’lim tizimi jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslandi. O’quv fanlari bo’yicha davlat ta’lim standartlari, o’quv dasturlari, darsliklar va o’quv-metodik qo’llanmalarning yangi avlodi yaratildi. Kadrlar tayyorlash dasturida o’quv jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash muhim vazifalardan biri etib belgilangan. SHuni nazarda tutgan holda, biologiyani o’qitishda pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish yo’llari ishlab chiqilishi zarur.  

2.          Tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi ta’lim qonuniyati shaxsning tahsil olish jarayoni, bilim, faoliyat usullarini o’zlashtirishi uning rivojlanishiga va shaxsiy sifatlarining shakllanishiga asoslanadi. Ushbu qonuniyat har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga imkon beradi. Kadrlar tayyorlashning milliy modelida shaxs muhim o’rin tutadi va uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs, fuqaroni shakllantirish nazarda tutiladi. O’qituvchi biologiyani o’qitishda ta’lim-tarbiyaning uzviyligini ta’minlashi, o’rganilayotgan mavzu mazmuniga bog’liq holda o’quvchilarning ma’naviy-axloqiy, vatanparvarlik, ekologik, estetik, iqtisodiy, huquqiy, jismoniy, jinsiy, mehnat va baynalminal tarbiyasini amalga oshirishi lozim.    

3.          Ta’lim-tarbiya jarayonining tahsil oluvchilarning faoliyati xarakteriga bog’liqligi qonuni. Ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish usuli va olinajak natija, pedagogik boshqarish va tahsil oluvchilarning faolligini orttirish o’rtasidagi uzviy bog’liqlikni aks ettiradi. 

Mazkur qonun Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llash, shu asosda zamonaviy o’quv-uslubiy majmualarni yaratish va o’quv-tarbiya jarayonini didaktik jihatdan ta’minlashni, o’q uvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda ta’limga tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish, o’quvchilarni o’z o’quv-bilish faoliyatining to’la qonli sub’ektiga aylantirishni ko’zda tutadi. Biologiyani o’qitishda o’qituvchi o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradigan texnologiyalar, jumladan, didaktik o’yin, muammoli, modulli ta’lim, hamkorlikda o’qitish, loyihalash va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda samaradorlikni oshirishga erishishi lozim. 

4.          O’quv faoliyatini individuallashtirish va guruhli o’qitishni tashkil etish birligi va o’zaro bog’liqligi qonuni. O’qitish jarayonining maqsadi va vazifasiga muvofiq tahsil oluvchilarning barchasi, shu jumladan har bir shaxsning tahsil olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish, qiziqishini orttirishga asoslanadi. Bu qonuniyat biologiyani o’qitish jarayonini tabaqalashtirish asnosida iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularning ehtiyoji va qiziqishiga yarasha bilim olishlariga imkon yaratadi. SHuningdek, biologiyani o’qitishda o’qitishni individuallashtirish va differentsiallashtirish, shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalarni qo’llash zaruratini keltirib chiqaradi. 

5.          O’qitishda nazariya va amaliyotning birligi va uzviy bog’liqligi qonuni. Tahsil oluvchilarning o’qitish jarayonida bilimlar, tushunchalar, g’oyalar, nazariyalarni ongli va mustahkam o’zlashtirishiga erishish, ularni amaliyotda qo’llash ko’nikmalarini shakllantirishga asoslanadi. Ushbu qonuniyat fan, texnika, ishlab chiqarish va amaliy tajribalarning o’quv jarayoni bilan integratsiyasini, uyg’unligini amalga oshirishga imkon beradi. Mazkur qonun Kadrlar tayyorlash milliy dasturining yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy – siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish kabi vazifalarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun biologiyani o’qitishda o’quv dasturidan o’rin olgan laboratoriya, amaliy mashg’ulotlar va ekskursiyalarni o’z o’rnida samarali o’tkazish, o’quvchilarning bilish faoliyatini individual va kichik guruhlarda tashkil etish va boshqarish orqali o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini amaliyotda qo’llash, amaliy va o’quv mehnati ko’nikmalarini tarkib toptirishga e’tiborni qaratish lozim. 

6.          Pedagogik jarayon birligi va yaxlitligi qonuni. Pedagogik jarayonning yaxlit va tarkibiy qismlari o’rtasidagi uzviy bog’lanishlarni, shuningdek, ta’lim jarayonining mazmuni, vositalari, metodlari, shakllari, o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining o’qitish maqsadlari bilan uyg’un ravishda bog’liqligini ta’minlaydi. 

 Yuqoridagi fikrlar hisobga olingan holda o’qitish jarayoni davlat va ijtimoiy buyurtmalarga muvofiq didaktik maqsadlarni, ta’lim mazmuni, pedagogik muloqot vositalari (o’qitish vositalari, metodlari va shakllari), o’qituvchi va o’quvchilar faoliyati shakllari, o’quv-bilish jarayonini tashkil etish va nazorat qilishni o’z ichiga oladi. (1- rasmga qarang.) 

SHuni qayd etish kerakki, biologiyani o’qitish jarayonining birligi va yaxlitligini tasavvur etish uchun o’qituvchi o’zi pedagogik faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasalari oldiga qo’yilgan davlat va ijtimoiy buyurtmalarni e’tiborga olgan holda o’rganiladigan mavzuning didaktik  (ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi ) maqsadlarini aniqlashi, mavzu mazmunidan o’rin olgan bilim (tushuncha, atama, g’oya, nazariya, qonuniyat)lar va o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikmalarni yoritib beradigan o’qitish vositalarini tanlashi, o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiish imkonini beradigan o’qitish metodlarini belgilashi, ulardan dars davomida o’z o’rnida samarali foydalanish yo’llarini loyihalashi zarur. 

TALABALARNING O’ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT QILISH TOPSHIRIQLARI

1.    Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang.

2.    Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy printsiplarini aniqlang.  3. Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplarini ko’rsating. 

 

9-MA‘RUZA. BIOLOGIYaDAN DAVLAT TA’LIM STANDARTI.  

 

Reja:           1.Ta’lim          standarti          haqida         umumiy tushuncha. 

2.Biologiya ta’lim standartining tarkibiy qismlari. 

3.O’quv dasturi haqida tushuncha.  4.Biologiya o’quv dasturining tuzilishi. 

 Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar.  

Standart atamasi, ta’lim standarti, biologiya ta’limi davlat standarti, o’quv dasturi, biologiya o’quv dasturi. 

 

TA’LIM STANDARTI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA   

 

Standart so’z inglizcha bo’lib, nusxa, o’lcham, me’yor degan ma’nolarni anglatadi.  

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarishning birinchi bosqichida yuqorida qayd etilgan ta’lim muassasalari uchun DTS ishlab chiqildi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil    16-avgustdagi Qaroriga binoan amaliyotga joriy etildi. Unda “Davlat ta’lim standartlarini bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir» deb belgilab qo’yilgan. 

Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartini ishlab chiqishda quyidagi printsiplar asos qilib olingan: 

    DTSning davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi; 

    o’quv dasturlari mazmunining jamiyatimizda ro’y berayotgan ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiyiqtisodiy o’zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liqligi; 

    umumiy o’rta ta’limning uzluksiz ta’limning boshqa turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; 

    umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi; 

    ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitliligi; 

    umumiy o’rta ta’lim mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga tayanish; 

    o’qituvchilarning pedagogik tafakkurida qaror topgan an’anaviy qarashlar bilan «Ta’lim to’g’risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi;  Umumiy o’rta ta’limning DTS o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi.  DTS ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi.  DTS o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, Nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 

Biologik ta’lim umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etiladigan pedagogik jarayonning ajralmas va uzviy bog’langan tarkibiy qismi sifatida mazkur ta’lim muassasasi oldiga qo’yilgan umumiy maqsadlarga muvofiq barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan DTS o’quv fani bo’yicha o’quvchilarga beriladigan bilimlar miqdori, ular egallaydigan ko’nikma va malakalarning hajmini (BKM-bilim, ko’nikma va malaka) ko’rsatuvchi me’yor bo’lib, u umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiya ta’limi mazmunining negizini belgilovchi ko’rsatkichlar hamda o’quvchilarning biologik tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar majmuasidan iborat bo’lgan rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. 

«Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar» umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyadan beriladigan bilimlarning minimal darajasini, ya’ni ta’lim mazmunining negizini ifodalaydi. Mazkur ko’rsatkichlar umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun biologiya o’quv fani dasturi va darsliklarini yaratishda hamda ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda mo’ljal vazifasini bajaradi. 

Biologiya ta’limi standartidagi «O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar» o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi shart bo’lgan ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Bunda o’quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash va ularning sifatini aniqlashga imkon beradi. Belgilangan ko’rsatkich va talablar biologiya ta’limining asosiy sifatlarini baholashda o’lchov bo’lib xizmat qiladi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan davlat ta’lim standartida keltirilgan ko’rsatkich va talablar maktab biologiya ta’limi mazmunini to’liq qamrab oladi va o’zaro bog’lanuvchi uch yo’nalishga bo’linadi: 

1.    Organizm – biologik sistema; 

2.    Ekologik sistemalar; 

3.    Organik olam evolyutsiyasi; 

Ushbu ta’lim standartining «Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar»  va «O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar» biologiya ta’limi mazmunining yuqorida keltirilgan har bir yo’nalish bo’yicha umumiy o’rta ta’lim uchun ko’rsatkich va talablar ifodalanadi. 

Biologik ta’limning dastlabki o’quv fani bo’lgan «Botanika»dan o’quvchilarning bilim malakasiga bo’lgan asosiy talablar etib quyidagilar belgilangan. 

O’quvchilar: 

    Gulli o’simliklar organlarining tuzilishini, o’simliklarning hujayra tuzilishini, o’simlik hujayrasining tarkibiy qismlarini, to’qimalarini: 

    O’simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, buta, chala buta, bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linishini: 

    Kuzda va bahorda o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni; 

    Ildiz, uning ichki va tashqi tuzilishini, suv va mineral moddalar shimilishi; 

    Poya, kurtak. Ularning xillari; 

    Gul, uning tuzilishi, xillari. To’pgullar. 

    Meva va urug’lar, ularning xillari haqidagi bilimlarni; 

    O’simlik organlarining asosiy hayotiy vazifalarini: organik moddalarning hosil bo’lishi, nafas olish, suv bug’lantirish, moddalarning harakatlanishi; 

    O’simliklarning tabiatdagi roli va inson hayotidagi, xalq xo’jaligidagi ahamiyatini, o’simliklarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish tadbirlarini;  O’simliklarning urug’dan va vegetativ organlaridan ko’payishini; 

    O’simliklar hayotining jonli va jonsiz tabiat omillari bilan bog’liqligini, o’zaro birga yashashga moslashganligini;  Tur, turkum, oila, sinf haqidagi ma’lumotlarni, gulli o’simliklar sinflari va oilalarining mahalliy sharoit uchun xos bo’lgan asosiy turlarini, mahalliy o’simliklarning kamyob va yo’qolib borayotgan

turlarini; 

    O’simliklar olamining tarixiy rivojlanishi jarayonida o’simliklar tuzilishining murakkablashib borish belgilarini bilishi kerak. 

2.Biologiya ta’lim standartining tarkibiy qismlari.  

Biologiya ta’lim standarti biologiya ta’limining maqsad va vazifalarini yoritishdan boshlanadi. Biologiya ta’limining bosh maqsadi o’quvchi shaxsini tarbiyalashdan iborat. Biologiya ta’lim standartida biologiya ta’limining asosiy vazifalari atroflama yoritib berilgan. 

Hozirgi davrda hayotning tuzilish darajalari molekula, hujayra, organizm, populyatsiya - tur, biogeotsenoz, biosfera ko’rinishda bo’lishligi e’tirof qilinadi. Hayot tuzilishini ana shu darajalari orasida organizm darajasi markaziy o’rinda turadi. Bir tomondan u hayot tuzilishining quyi darajalari bo’lmish molekula, hujayra  darajasini o’zida mujassamlatirsa, ikkinchi tomondan organizmning o’zi hayot tuzilishining yuqori darajasi bo’lmish populyatsiya – tur, biogeotsenoz, biosfera darajalar tarkibiga kirishini e’tiborga olib biologiya ta’lim standartining ta’lim yo’nalishlaridan birinchi qilib “Organizm biologik sistema” olingan. 

Davlat ta’lim standartin ishlab chiqishdagi asosiy pritsiplaridan biri “davlat ta’lim standartini davlat, jamiyat, talablariga,  shaxs ehtiyojiga mosligi” dir. Ma’lumki, keyingi yillarda  jamiyat a’zolarida ekologik bilimlarning yetishmasligi oqibatida suv, tuproq, havoni ifloslanishi, o’simlik, xayvon turlarini kamayishi ro’y bermoqda. Ekologik muvozanatni buzilishi hatto odamlar hayotiga ham xavf tug’dirmoqda. Bunday sharoitda yoshlarni ekologik bilimlar bilan qurollantirish, tabiiy resurslarga oqilona yondoshish, o’simlik, xayvon turlarini asrash, tuproq sho’rlanishi, eroziyasiyaga qarshi kurashish, suv, havo, tuproq tozalaligini saqlash tadbirlari bilan tanishtirish nihoyatda dolzarb sanaladi.

SHuni e’tiborga olib biologiya ta’lim standartida ta’lim mazmunining ikkinchi yo’nalishi sifatida “ekologik sistemalar” olingan. 

 

10-MAVZU. BIOLOGIYADAN  O’QUV DASTURINING TUZILISHI.

 

1.O’quv dasturi haqida tushuncha   

Maktablarda o’qitilgan har bir o’quv fanining mazmuni o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan bilimlar, o’zlashtirishi kerak bo’lgan o’quv ko’nikmalar, malakalar yig’indisini ifoda qiluvchi xujjat – o’quv dasturi hisoblanadi. Unda o’quv fanini o’qitishdan maqsad, vazifalar, o’quvchilar o’zlashtirish kerak bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar kompleksi o’z ifodasini topadi. 

2.Biologiya o’quv dasturining tuzilishi.  

Biologiya kursining o’quv dasturini boshida uqtirish xati berilgan. Unda biologiya kursining qanday fan ekanligi, u qanday o’quv fanlardan tashkil topganligi ana shu o’quv fanlar mazmunidagi o’zgarishlar qisqacha bayon etilgan. Xususan botanika V-VI sinflarda, zoologiya VII sinfda odam va uning salomatligi VIII sinfda, Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) o’quv fani IX-XI sinfda o’qitilishi qayd qilingan.         

Biologiya kursining o’qitishga oid metodik ko’rsatmalarda “darsda va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda dalillar, xodisalar bilan cheklanmay, asosiy g’oyalar, tushunchalarning o’quvchilar tomonidan puxta va ongli o’zlashtirilishiga e’tiborni qaratish lozimligi qayd qilingan. Biologiya o’qitishda asosiy g’oyalar bo’lib “Organik olam evolyutsiyasi”, “Tirik tabiat tuzilishining turli darajalari”, “Organ tuzilishi bilan funktsiyasining o’zaro bog’liqligi”, “Biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan bog’liqligi, o’z-o’zini boshqarishi”, “Nazariya bilan amaliyotning o’zaro bog’liqligi” hisoblanadi. Asosiy tushunchalar qatori o’quv dasturiga “Evolyutsion”, “TSitologik”, “Ekologik” tushunchalar kiritilgan. 

O’quv dasturida botanika o’quv fani uchun 102 soat vaqt ajratilganligi va u V- sinfda 34 soat, VIsinfda 68 soat, zoologiya o’quv faniga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VII- sinfda o’qitilishi, odam va uning salomatligiga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VIII-sinfda  o’qitilishi va nihoyat, IXsinfda 68 soat vaqt hajmida Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari) o’qitilishi ta’kidlanadi.  

O’quv dasturida har bir o’quv fani bo’yicha o’qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o’tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O’quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foylanib o’qitish kerakligi haqida ham ma’lumotalr berilgan. Bunda oddiy darslardan tashqari qaysi mavzular bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlarida amaliy ishlab ekskursiyalar tashkil etish ko’zda tutilgan.  

Masalan, maktab botanika o’quv  dastur bo’limida gulli o’simliklar bilan umumiy tanishish, hujayra, ildiz, poya, barg, o’simliklarning vegetativ ko’payishi, gul, mevalar, urug’lar, o’simlik yaxlit organizm, o’simliklarning asosiy bo’limlari, gulli o’simliklarning asosiy oilalari, o’simliklar qoplami, manzarali o’simliklar, Yerda o’simliklar dunyosining paydo bo’lishi kabi asosiy mavzular o’tiladi.   Zoologiya o’quv fanida esa xayvonot dunyosi to’g’risida umumiy ma’lumot, sodda xayvonlar, kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, yumaloq chuvalchanglar, xalqali chuvalchanglar,  mollyuskalar, bo’g’imoyoqlilar, xordali xayvonlar, tuban xordalilar, baliqlar, suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar, Yerda xayvonot dunyosining paydo bo’lishi va rivojlanishi kabi mavzular o’tiladi.  

Odam va uning salomatligi o’quv fanida esa kirish, odam organizmining umumiy obzori, tayanchxarakatlanish sistemasi, qon, qonning aylanish sistemasi, nafas olish sistemasi, ovqat hazm qilish sistemasi, moddalar va energiya almashinuvi, ayirish sistemasi – ichki sekretsiya bezlari, nerv sistemasi, oliy nerv faoliyati, sezgi organlari, odam organizmining ko’payishi va rivojlanishi, odamning paydo bo’lishi kabi mavzular diqqat markazida bo’ladi.  

Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari)  o’quv fanida kirish, organik olamning-turli tumanligi, tsitologiya asoslari, hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari, organizmlarning ko’payishi va individual rivojlanishi, genetika va selektsiya asoslari o’rganiladi. 

Respublikamizda 12 yillik majburiy ta’lim joriy etilishi munosabati bilan avval umumta’lim maktablarida Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) kursida o’qitilgan genetik injeneriya va biotexnologiya, evolyutsion ta’limot, evolyutsiya dalillari, organik olamning paydo bo’lishi va rivojlanishi, ekologiya asoslari, biosfera va uning evolyutsiyasi kabi mavzular 80 soat hajmida Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya asoslari) kursida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o’rganish ko’zda tutilgan. 

O’quv dasturi har bir mavzuni o’tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakillari ko’rsatilgan. O’qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni maqsad qilib, har bir o’quv fani so’ngida o’qituvchilar uchun  ilmiy va metodik adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.  

  

TALABALARNING O’ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT QILISH TOPSHIRIQLARI   

1.Ta’lim standarining lug’aviy ma’nosi nimani bildiradi? 

2. Biologiya bo’yicha umumiy o’rta ta’lim davlat standarida  o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan ta’lim qanday yo’nalishlarda berilgan; 

3.Biologiya o’quv dasturida metodik tavsiyalar necha banddan iborat; 4.Maktab biologiya kursi qanday o’quv fanlardan tashkil topgan; Test topshiriqlar:  1.Maktab botanika o’quv fani uchun necha soat vaqt ajratilgan?  A – 68    V – 102     S – 34     D – 54      Ye - 64   

 

11-MAVZU. BIOLOGIYADAN DAVLAT TA’LIM STANDARTI VA O’QUV DASTURI TAXLILI.

 

Standart so’z inglizcha bo’lib, nusxa, o’lcham, me’yor degan ma’nolarni anglatadi.  

Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarishning birinchi bosqichida yuqorida qayd etilgan ta’lim muassasalari uchun DTS ishlab chiqildi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil    16-avgustdagi Qaroriga binoan amaliyotga joriy etildi. Unda “Davlat ta’lim standartlarini bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir» deb belgilab qo’yilgan. 

Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartini ishlab chiqishda quyidagi printsiplar asos qilib olingan: 

    DTSning davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi; 

    o’quv dasturlari mazmunining jamiyatimizda ro’y berayotgan ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiyiqtisodiy o’zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liqligi; 

    umumiy o’rta ta’limning uzluksiz ta’limning boshqa turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; 

    umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi; 

    ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitliligi; 

    umumiy o’rta ta’lim mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga tayanish; 

    o’qituvchilarning pedagogik tafakkurida qaror topgan an’anaviy qarashlar bilan «Ta’lim to’g’risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi;  Umumiy o’rta ta’limning DTS o’quvchilar umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. 

DTS ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi. 

DTS o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, Nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 

Biologik ta’lim umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etiladigan pedagogik jarayonning ajralmas va uzviy bog’langan tarkibiy qismi sifatida mazkur ta’lim muassasasi oldiga qo’yilgan umumiy maqsadlarga muvofiq barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan DTS o’quv fani bo’yicha o’quvchilarga beriladigan bilimlar miqdori, ular egallaydigan ko’nikma va malakalarning hajmini (BKM-bilim, ko’nikma va malaka) ko’rsatuvchi me’yor bo’lib, u umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiya ta’limi mazmunining negizini belgilovchi ko’rsatkichlar hamda o’quvchilarning biologik tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar majmuasidan iborat bo’lgan rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. 

«Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar» umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyadan beriladigan bilimlarning minimal darajasini, ya’ni ta’lim mazmunining negizini ifodalaydi. Mazkur ko’rsatkichlar umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun biologiya o’quv fani dasturi va darsliklarini yaratishda hamda ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda mo’ljal vazifasini bajaradi.  Biologiya ta’limi standartidagi «O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar» o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi shart bo’lgan ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Bunda o’quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash va ularning sifatini aniqlashga imkon beradi. Belgilangan ko’rsatkich va talablar biologiya ta’limining asosiy sifatlarini baholashda o’lchov bo’lib xizmat qiladi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan davlat ta’lim standartida keltirilgan ko’rsatkich va talablar maktab biologiya ta’limi mazmunini to’liq qamrab oladi va o’zaro bog’lanuvchi uch yo’nalishga bo’linadi: 

4.    Organizm – biologik sistema; 

5.    Ekologik sistemalar; 

6.    Organik olam evolyutsiyasi; 

Ushbu ta’lim standartining «Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar»  va

«O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar» biologiya ta’limi mazmunining yuqorida keltirilgan har bir yo’nalish bo’yicha umumiy o’rta ta’lim uchun ko’rsatkich va talablar ifodalanadi. 

Biologik ta’limning dastlabki o’quv fani bo’lgan «Botanika»dan o’quvchilarning bilim malakasiga bo’lgan asosiy talablar etib quyidagilar belgilangan. 

O’quvchilar: 

    Gulli o’simliklar organlarining tuzilishini, o’simliklarning hujayra tuzilishini, o’simlik hujayrasining tarkibiy qismlarini, to’qimalarini: 

    O’simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, buta, chala buta, bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linishini: 

    Kuzda va bahorda o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni; 

    Ildiz, uning ichki va tashqi tuzilishini, suv va mineral moddalar shimilishi; 

    Poya, kurtak. Ularning xillari; 

    Gul, uning tuzilishi, xillari. To’pgullar. 

    Meva va urug’lar, ularning xillari haqidagi bilimlarni; 

    O’simlik organlarining asosiy hayotiy vazifalarini: organik moddalarning hosil bo’lishi, nafas olish, suv bug’lantirish, moddalarning harakatlanishi; 

    O’simliklarning tabiatdagi roli va inson hayotidagi, xalq xo’jaligidagi ahamiyatini, o’simliklarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish tadbirlarini;  O’simliklarning urug’dan va vegetativ organlaridan ko’payishini; 

    O’simliklar hayotining jonli va jonsiz tabiat omillari bilan bog’liqligini, o’zaro birga yashashga moslashganligini;  Tur, turkum, oila, sinf haqidagi ma’lumotlarni, gulli o’simliklar sinflari va oilalarining mahalliy sharoit uchun xos bo’lgan asosiy turlarini, mahalliy o’simliklarning kamyob va yo’qolib borayotgan

turlarini; 

    O’simliklar olamining tarixiy rivojlanishi jarayonida o’simliklar tuzilishining murakkablashib borish belgilarini bilishi kerak. 

2.Biologiya ta’lim standartining tarkibiy qismlari.  

Biologiya ta’lim standarti biologiya ta’limining maqsad va vazifalarini yoritishdan boshlanadi.

Biologiya ta’limining bosh maqsadi o’quvchi shaxsini tarbiyalashdan iborat. Biologiya ta’lim standartida biologiya ta’limining asosiy vazifalari atroflama yoritib berilgan. 

Hozirgi davrda hayotning tuzilish darajalari molekula, hujayra, organizm, populyatsiya - tur, biogeotsenoz, biosfera ko’rinishda bo’lishligi e’tirof qilinadi. Hayot tuzilishini ana shu darajalari orasida organizm darajasi markaziy o’rinda turadi. Bir tomondan u hayot tuzilishining quyi darajalari bo’lmish molekula, hujayra  darajasini o’zida mujassamlatirsa, ikkinchi tomondan organizmning o’zi hayot tuzilishining yuqori darajasi bo’lmish populyatsiya – tur, biogeotsenoz, biosfera darajalar tarkibiga kirishini e’tiborga olib biologiya ta’lim standartining ta’lim yo’nalishlaridan birinchi qilib “Organizm biologik sistema” olingan. 

Davlat ta’lim standartin ishlab chiqishdagi asosiy pritsiplaridan biri “davlat ta’lim standartini davlat, jamiyat, talablariga,  shaxs ehtiyojiga mosligi” dir. Ma’lumki, keyingi yillarda  jamiyat a’zolarida ekologik bilimlarning yetishmasligi oqibatida suv, tuproq, havoni ifloslanishi, o’simlik, xayvon turlarini kamayishi ro’y bermoqda. Ekologik muvozanatni buzilishi hatto odamlar hayotiga ham xavf tug’dirmoqda. Bunday sharoitda yoshlarni ekologik bilimlar bilan qurollantirish, tabiiy resurslarga oqilona yondoshish, o’simlik, xayvon turlarini asrash, tuproq sho’rlanishi, eroziyasiyaga qarshi kurashish, suv, havo, tuproq tozalaligini saqlash tadbirlari bilan tanishtirish nihoyatda dolzarb sanaladi. SHuni e’tiborga olib biologiya ta’lim standartida ta’lim mazmunining ikkinchi yo’nalishi sifatida “ekologik sistemalar” olingan. 

1.O’quv dasturi haqida tushuncha   

Maktablarda o’qitilgan har bir o’quv fanining mazmuni o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan bilimlar, o’zlashtirishi kerak bo’lgan o’quv ko’nikmalar, malakalar yig’indisini ifoda qiluvchi xujjat – o’quv dasturi hisoblanadi. Unda o’quv fanini o’qitishdan maqsad, vazifalar, o’quvchilar o’zlashtirish kerak bo’lgan bilimlar, ko’nikmalar kompleksi o’z ifodasini topadi. 

2.Biologiya o’quv dasturining tuzilishi.  

Biologiya kursining o’quv dasturini boshida uqtirish xati berilgan. Unda biologiya kursining qanday fan ekanligi, u qanday o’quv fanlardan tashkil topganligi ana shu o’quv fanlar mazmunidagi o’zgarishlar qisqacha bayon etilgan. Xususan botanika V-VI sinflarda, zoologiya VII sinfda odam va uning salomatligi VIII sinfda, Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) o’quv fani IX-XI sinfda o’qitilishi qayd qilingan.         

Biologiya kursining o’qitishga oid metodik ko’rsatmalarda “darsda va sinfdan tashqari mashg’ulotlarda dalillar, xodisalar bilan cheklanmay, asosiy g’oyalar, tushunchalarning o’quvchilar tomonidan puxta va ongli o’zlashtirilishiga e’tiborni qaratish lozimligi qayd qilingan. Biologiya o’qitishda asosiy g’oyalar bo’lib “Organik olam evolyutsiyasi”, “Tirik tabiat tuzilishining turli darajalari”, “Organ tuzilishi bilan funktsiyasining o’zaro bog’liqligi”, “Biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan bog’liqligi, o’z-o’zini boshqarishi”, “Nazariya bilan amaliyotning o’zaro bog’liqligi” hisoblanadi. Asosiy tushunchalar qatori o’quv dasturiga “Evolyutsion”, “TSitologik”, “Ekologik” tushunchalar kiritilgan. 

O’quv dasturida botanika o’quv fani uchun 102 soat vaqt ajratilganligi va u V- sinfda 34 soat, VIsinfda 68 soat, zoologiya o’quv faniga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VII- sinfda o’qitilishi, odam va uning salomatligiga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VIII-sinfda  o’qitilishi va nihoyat, IXsinfda 68 soat vaqt hajmida Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari) o’qitilishi ta’kidlanadi.  

O’quv dasturida har bir o’quv fani bo’yicha o’qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o’tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O’quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foylanib o’qitish kerakligi haqida ham ma’lumotalr berilgan. Bunda oddiy darslardan tashqari qaysi mavzular bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlarida amaliy ishlab ekskursiyalar tashkil etish ko’zda tutilgan.  

Masalan, maktab botanika o’quv  dastur bo’limida gulli o’simliklar bilan umumiy tanishish, hujayra, ildiz, poya, barg, o’simliklarning vegetativ ko’payishi, gul, mevalar, urug’lar, o’simlik yaxlit organizm, o’simliklarning asosiy bo’limlari, gulli o’simliklarning asosiy oilalari, o’simliklar qoplami, manzarali o’simliklar, Yerda o’simliklar dunyosining paydo bo’lishi kabi asosiy mavzular o’tiladi.   Zoologiya o’quv fanida esa xayvonot dunyosi to’g’risida umumiy ma’lumot, sodda xayvonlar, kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, yumaloq chuvalchanglar, xalqali chuvalchanglar,  mollyuskalar, bo’g’imoyoqlilar, xordali xayvonlar, tuban xordalilar, baliqlar, suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar, Yerda xayvonot dunyosining paydo bo’lishi va rivojlanishi kabi mavzular o’tiladi.  

Odam va uning salomatligi o’quv fanida esa kirish, odam organizmining umumiy obzori, tayanchxarakatlanish sistemasi, qon, qonning aylanish sistemasi, nafas olish sistemasi, ovqat hazm qilish sistemasi, moddalar va energiya almashinuvi, ayirish sistemasi – ichki sekretsiya bezlari, nerv sistemasi, oliy nerv faoliyati, sezgi organlari, odam organizmining ko’payishi va rivojlanishi, odamning paydo bo’lishi kabi mavzular diqqat markazida bo’ladi.  

Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari)  o’quv fanida kirish, organik olamning-turli tumanligi, tsitologiya asoslari, hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari, organizmlarning ko’payishi va individual rivojlanishi, genetika va selektsiya asoslari o’rganiladi. 

Respublikamizda 12 yillik majburiy ta’lim joriy etilishi munosabati bilan avval umumta’lim maktablarida Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) kursida o’qitilgan genetik injeneriya va biotexnologiya, evolyutsion ta’limot, evolyutsiya dalillari, organik olamning paydo bo’lishi va rivojlanishi, ekologiya asoslari, biosfera va uning evolyutsiyasi kabi mavzular 80 soat hajmida Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya asoslari) kursida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o’rganish ko’zda tutilgan. 

O’quv dasturi har bir mavzuni o’tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakillari ko’rsatilgan.

O’qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni maqsad qilib, har bir o’quv fani so’ngida o’qituvchilar uchun  ilmiy va metodik adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.  

 

 12-MA’RUZA.  BIOLOGIYADAN O’QUV DASTURI TAXLILI. 

Biologiya o'quv dasturining tuzilishi.

Biologiya kursining o'quv dasturini boshida uqtirish xati berilgan. Unda biologiya kursining qanday fan ekanligi, u qanday o'quv fanlardan tashkil topganligi ana shu o'quv fanlar mazmunidagi o'zgarishlar qisqacha bayon etilgan. Xususan botanika V-VI sinflarda, zoologiya VII sinfda odam va uning salomatligi VIII sinfda, umumiy biologiya o'quv fani IX-XI sinfda o'qitilishi qayd qilingan.         

Biologiya kursining o'qitishga oid metodik ko'rsatmalarda "darsda va sinfdan tashqari mashg'ulotlarda dalillar, xodisalar bilan cheklanmay, asosiy g'oyalar, tushunchalarning o'quvchilar tomonidan puxta va ongli o'zlashtirilishiga e'tiborni qaratish lozimligi qayd qilingan. Biologiya o'qitishda asosiy g'oyalar bo'lib "organik olam evolyusiyasi", "tirik tabiat tuzilishining turli darajalari", "organ tuzilishi bilan funktsiyasining o'zaro bog'liqligi", "biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan bog'liqligi, o'z-o'zini boshqarishi", "nazariya bilan amaliyotning o'zaro bog'liqligi" hisoblanadi. Asosiy tushunchalar qatori o'quv dasturiga "evolyusion", "tsitologik", "ekologik" tushunchalar kiritilgan.

O'quv dasturidan ko'zlangan yana bir maqsad ta'lim bilan tarbiyaning uyg'unligini amalga oshirishdan iborat. Biologiya o'qitishda o'qitiladigan mavzular mazmuni bilan uzviy bog'liq holda, o'quvchilarning axloqiy, vatanparvarlik, estetik, ekologik, gigienik, iqtisodiy va jinsiy tarbiyasiga ahamiyat berish lozimligi ta'kidlangan. 

O'quv dasturining metodik tavsiyalarida yana biologiyaning muammoli mavzularini o'qitishda xur fikrlik an'analariga rioya qilish lozimligi, har bir dunyoqarashining o'ziga xos ijobiy tomonlari, kamchiliklari o'quvchilar ongiga etkazilishi kerakligi aytib o'tilgan.

Biologik o'quv mavzularga o'quvchilarning qiziquvchanligini oshirish uchun tabiiy-tasviriy, dinamik, sxematik ko'rgazmali va audio, video vositalardan ta'lim berish jarayonida samarali foydalanish va o'quvchilar faoliyatini faollashtirish hamda mustaqil bilim olishini tashkil etish maqsadida faollashtiruvchi metodlaridan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan keng foydalanish tavsiya etilgan. 

O'quv dasturning metodik tavsiyalarida nazariya bilan amaliyotni bog'lash uchun masalalar echishga ham e'tibor qaratilgan.  Shuningdek o'quvchilarning bilimlarini, ko'nikmalarini baholashda reyting usulidan foydalanish to'g'risida ham ma'lumot berilgan. 

O'quv dasturida botanika o'quv fani uchun 102 soat vaqt ajratilganligi va u V - sinfda 34 soat, VI-sinfda 68 soat, zoologiya o'quv faniga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VII - sinfda o'qitilishi, odam va uning salomatligiga 68 soat vaqt ajratilganligi va u VIIIsinfda o'qitilishi va nihoyat, IX-sinfda 68 soat vaqt hajmida Biologiya (tsitologiya va genetika asoslari) o'qitilishi ta'kidlanadi. 

O'quv dasturida har bir o'quv fani bo'yicha o'qitiladigan asosiy mavzular mazmuni, ularni o'tish uchun kerakli jihozlar keltirilgan. O'quv dasturida ana shu mavzularning qanday dars tiplaridan foylanib o'qitish kerakligi haqida ham ma'lumotalr berilgan. Bunda oddiy darslardan tashqari qaysi mavzular bo'yicha laboratoriya mashg'ulotlarida amaliy ishlab ekskursiyalar tashkil etish ko'zda tutilgan. 

Masalan, maktab botanika o'quv dastur bo'limida gulli o'simliklar bilan umumiy tanishish, hujayra, ildiz, poya, barg, o'simliklarning vegetativ ko'payishi, gul, mevalar, urug'lar, o'simlik yaxlit organizm, o'simliklarning asosiy bo'limlari, gulli o'simliklarning asosiy oilalari, o'simliklar qoplami, manzarali o'simliklar, erda o'simliklar dunyosining paydo bo'lishi kabi asosiy mavzular o'tiladi. 

Zoologiya o'quv fanida esa xayvonot dunyosi to'g'risida umumiy ma'lumot, sodda xayvonlar, kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, yumaloq chuvalchanglar, xalqali chuvalchanglar, mollyuskalar, bo'g'imoyoqlilar, xordali xayvonlar, tuban xordalilar, baliqlar, suvda va quruqda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar, erda xayvonot dunyosining paydo bo'lishi va rivojlanishi kabi mavzular o'tiladi. 

Odam va uning salomatligi o'quv fanida esa kirish, odam organizmining umumiy obzori, tayanchxarakatlanish sistemasi, qon, qonning aylanish sistemasi, nafas olish sistemasi, ovqat xazm qilish sistemasi, moddalar va energiya almashinuvi, ayirish sistemasi – ichki sekresiya bezlari, nerv sistemasi, oliy nerv faoliyati, sezgi organlari, odam organizmining ko'payishi va rivojlanishi, odamning paydo bo'lishi kabi mavzular diqqat markazida bo'ladi. 

Biologiya (tsitologiya va genetika asoslari) o'quv fanida kirish, organik olamning-turli tumanligi, tsitologiya asoslari, hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari, organizmlarning ko'payishi va individual rivojlanishi, genetika va selektsiya asoslari o'rganiladi.

Respublikamizda 12 yillik majburiy ta'lim joriy etilishi munosabati bilan avval umumta'lim maktablarida umumiy biologiya kursida o'qitilgan genetik injeneriya va biotexnologiya, evolyusion ta'limot, evolyusiya dalillari, organik olamning paydo bo'lishi va rivojlanishi, ekologiya asoslari, biosfera va uning evolyusiyasi kabi mavzular 80 soat hajmida Biologiya (evolyusiya va ekologiya asoslari) kursida o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalarida o'rganish ko'zda tutilgan.

O'quv dasturi har bir mavzuni o'tish uchun soatlar ajratilgan, jihozlar, dars shakillari ko'rsatilgan. O'qituvchilarning bilimi va pedagogik mahoratini oshirishni maqsad qilib, har bir o'quv fani so'ngida o'qituvchilar uchun ilmiy va metodik adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.

 

13-MA’RUZA.   BIOLOGIYa DARSLIKLARINING TAHLILI  

Reja:

1.Maktab darsligi haqida umumiy tushuncha.  2.Maktab darsligiga qo’yilgan asosiy talablar. 

3.Maktab botanika darsligining mazmuni va tuzilishi. 

4.Maktab zoologiya darsligining mazmuni va tuzilishi. 

5.Odam va uning salomatligi darsligining mazmuni, tuzilishi. 

6.Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) darsligining mazmuni va tuzilishi. 

Asosiy tushuncha va tayanch bilimlar

 Darslik va o’quv qo’llanma. Darslikning vazifasi. Darslik strukturasi. Maktab botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi, Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) darsliklari.  

  1.Maktab biologiya darsligi haqida umumiy tushuncha.   

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘quvchilarga bilim berishning zamonaviy pedagogik innovatsion uslublarini joriy etish O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti keyingi 10 yil ichida dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga kirishi, ya’ni 2030 yilga kelib iqtisodiyotning fan va texnika yo‘nalishi bo‘yicha jahonda yetakchi davlatlardan biriga aylanishiga zamin yaratishda muhim shartlardan isoblanadi. 

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallash zarur va shartligi, bu yuksalishning eng qisqa yo‘lidan borish imkoniyatini berishi, bugungi kunda korxonalar raqamli texnologiyalardan mutlaqo yiroqda ekanligi alohida ta’kidlanib, raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshirishi, Shuningdek ortiqcha xarajatlarni kamaytirishi, natijadorlikni oshirishi, bir so‘z bilan aytganda, odamlar turmushini keskin yaxshilash mumkinligi asoslab berildi. 

Bugungi kunda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari Maktab biologiya kursini o’qitishda qo’llaniladigan vositalar orasida darslik alohida o’rin tutadi. Darslik o’quvchilarning mustaqil bilim olishini asosiy manbai hisoblanadi. Har bir darslik o’quv qo’llanmadan farqli ravishda o’quv dasturi asosida yoziladi. O’qitishning maqsadi va vazifalariga, o’quvchilarning yosh xususiyatlariga, tayyorgarlik darajasiga qarab darslik xajmi va bilimlar sistemasi belgilanadi.  

Darslik o’quvchilarning mustaqil bilim olishini asosiy manbai hisoblanadi. Har bir darslik o’quv qo’llanmadan farqli ravishda o’quv dasturi asosida yoziladi. O’qitishning maqsadi va vazifalariga, o’quvchilarning yosh xususiyatlariga, tayyorgarlik darajasiga qarab darslik hajmi va bilimlar sistemasi belgilanadi.  

Respublikamizda «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish Kontseptsiyasi»da umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun yaratiladigan darsliklarning yangi avlodiga qo’yiladigan umumiy va xususiy talablar ishlab chiqilgan.  

Mazkur talablar darslikka qo’yiladigan pedagogik, psihologik, didaktik, metodik va estetik, gigenik talablarni o’zida mujassamlashtiradi. Ushbu talablarning eng asosiysi darslik shu fan bo’yicha tuzilgan DTS ga mos kelishi, o’quvchilarning yoshlik va psihologik xususiyatlarini hisobga olinishi, darslik dizayni estetik talablarga javob berishi va rasmlar mazmunni yoritishi, fan yutuqlari o’z aksini topishi, o’quvchilarni mustaqil va ijodiy fikr yuritishga yo’llashi, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g’oyasini singdirishga imkon berishi zarur. 

Biologiya darsligiga qo’yidagigan metodik talablar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

1.          Maktab darsligi ilmiy bo’lishi, ya’ni fanning rivojlanishini, so’nggi yutuqlarini o’zida ifoda etishi; 

2.          O’quvchilar uchun tushunarli, ya’ni ularning yoshiga, tayyorgarlik va ergonomik darajasiga mos bo’lishi; 

3.          Darslik o’quvchi uchun qiziqarli va jonli tilda yozilgan bo’lishi, unda har bir mavzuga mos rangli rasmlar, sxemalar, jadvallar, qo’shimcha qiziqarli ma’lumotlar, topshiriqlar, savollar o’rin olmog’i; 

4.          Darslik o’quvchilarning mustaqil bilim olishiga, ijodiy rivojlanishiga, mantiqiy tafakkurini o’stirishga qaratilgan bo’lishi; 

5.          Darslik milliy istiqlol mafkurasini o’quvchilar ongiga singdirish uchun yo’naltirilgan bo’lishi; 

6.          Darslik mahalliy sharoitda keng tarqalgan o’simliklar, hayvonlar, odamlarning tashqi va ichki  tuzilishi, hayot faoliyati yoritishi; 

7.          Darslik mazmuni o’quvchi salomatligini saqlashga qaratilishi; 

8.          O’quvchilarni tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan tejab tergab foydalanishga o’rgatishi kerak. 

Biolog olimlar tomonidan tayyorlangan darsliklar yuqorida qayd etilgan talablarga javob berishi lozim. 

3.Maktab botanika darsligining mazmuni va tuzilishi.  

Hozirgi vaqtda respublikamiz maktablarida botanika 5-6-sinflarda o’qitiladi. Uning asosiy maqsadi o’simliklar dunyosining xilma-xil vakillari, ularning tashqi, ichki tuzilishi, hayot faoliyati, tabiat va inson hayotida tutgan o’rni bilan o’quvchilarni tanishtirishdan iborat.  

5- sinfda 34 soat, 6- sinfda 68 soat xajmda o’quvchilarga botanik bilimlarni berish ko’zda tutilgan. Maktablarda qo’llanilayotgan 5- sinf botanika darsligi 95 sahifadan iborat bo’lib, 64 rangli rasmlar bilan bezatilgan. U 6 bobdan, 34 paragrafdan tashkil topgan. Darslik muqaddimasida asosiy e’tibor botanika so’zining lug’aviy ma’nosi, mazkur fanning shahobchalari, Yer yuzidagi va O’zbekistondagi o’simlik turlarini soni, ularning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati haqida ma’lumotlar yoritilgan. SHundan  keyin o’quvchilar o’simlik hujayrasi, ildiz, poya, barg, o’simlikning vegetativ ko’payishi haqida ma’lumot oladilar. Darslik so’ngida gerbariy tayyorlash va darslikka kirgan o’simliklar ro’yxati ilova tarzida keltirilgan. Har bir paragrafida tayanch tushunchalar, paragraflar so’ngida savollar, ayrim hollarda test topshiriqlar, qo’shimcha ma’lumotlar keltirilgan.  

Umuman olganda 5- sinf botanika darsligiga ijobiy baho berish mumkin. Ayniqsa uning dizayni juda yuqori. SHu bilan birgalikda darslikning yaratishda ayrim kamchiliklar ham uchraydi: 

1.Yuqorida qayd qilingandek darsliklar ta’lim standarti, o’quv dasturi talablari asosida yozilishi kerak. Darslik faqat o’quvchilarga bilim berish bilan cheklanmay, ularning o’quv ko’nikma, malakalarini rivojlantirishni ham ko’zda tutish kerak. Bu masala 5- sinf  botanika darsligida yetarlicha o’z ifodasini topmagan. Masalan 6 ta laboratoriya mashg’ulotining alohida ajratilmaganligi, ularni o’tkazishiga oid metodik tavsiyalarini yetarlicha yoritilmaganligi, o’quvchilarning o’quv ko’nikma va malakalarining rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi deb o’ylaymiz. Darslikda ayrim hollarda tushunchalarni izchillik bilan rivojlantirishga e’tibor berilmagan. CHunonchi, o’simliklarda moddalarning harakatlanishi “poya” mavzusida berilgan. Unda  bir vaqtning o’zida suv va suvda erigan mineral moddalarni hamda organik moddalarning harakatlanishi to’g’risida ma’lumot keltirgan. Vaholanki organik moddalarni sintezlanishi barg mavzusi bilan uzviy aloqador. “Barg” esa  “poya” mavzusidan so’ng o’tiladi. Xuddi shuningdek darslikning boshida berilgan “Kuz faslida o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlar” mavzusini 30 paragrafidan “Hazonrezgilik” mavzusi bilan birlashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi.  

6-sinf botanika darsligi  142 ta sahifadan iborat. Unda  muqaddima va 52 paragraf, 85 ta rangli rasmlar mavjud. Darslik yuqori sifatli oq qog’ozga chop etilgan va chiroyli rasmlar bilan bezatilgan. Har bir paragrafda botanika atamalar, o’simliklarning nomlari, rangli harflar bilan ajratib berilgan. Matnlar o’quvchilarga mos tushunarli qilib bayon etilgan 

Agar 5-sinf botanika darsligi o’zida tsitologik, anatomik, morfologik, fiziologik, ekologik bilimlarni mujassamlashtirgan bo’lsa, 6-sinf botanika darsligida ko’proq sistematik tushunchalarni rivojlantirishga e’tibor qilingan. Darslikning 4- bobida bu haqdagi bilimlar izchil bayon etiladi.

O’simlik guruhlari, bakteriyalar, zamburug’lar, lishayniklar, suv o’tlar, yo’sinlar, qirqbo’g’imlar, qirqquloqlar, ochiq urug’lilar, yopiq urug’lilar shu boblarda berilgan. Darslikda gulli o’simliklarning oilalari, turkumlari, tur vakillari haqidagi bilimlar va har bir oilaning o’ziga xos gul tuzilishi yoritilgan. Darslikning beshinchi bobi “O’zbekistonning o’simliklar boyligi”, oltinchi bobi “O’simlik va atrof muhit”, yettinchi bobi “Erda o’simliklar dunyosining rivojlanishi” deb atalgan. Darslikda “O’zbekistonda botanika fanining rivojlanishi”, hamda “Manzarali o’simliklar” deb nomlangan paragraflar ham mavjud. Paragraflarda tayanch atamalar, savollar keltirilgan. 30 paragraf so’ngida o’quvchilar bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar, 19 paragraf so’ngida amaliy ishlar, 2 paragrafda qo’shimcha ma’lumotlar, test savollari, chaynvord, krossvordlar keltirilgan.  Bularning hammasi o’quvchilarning botanik bilimlarni o’zlashtirishiga ko’mak beradi, bilim  olishga qiziqish uyg’otadi, hamda nazariyani amaliyot bilan bog’laydi.  

Darslikning ijobiy tomonlarini ta’kidlash bilan, unda yo’l qo’yilgan ayrim kamchiliklar xususida to’xtab o’tish joizdir. Avvalo darslik strukturasi xususida haqida gapirib III bobdagi “O’simlik  yaxlit organizm” mavzusi bilan oltinchi bobdagi “O’simlik va atrof-muhit” degan mavzularni bir-biriga qo’shish mantiqan to’g’ri bo’ladi, shuningdek “O’zbekistonda botanika fanining rivojlanish tarixi” deb atalgan bobni 5-sinfdagi muqaddima mavzusiga qo’shish o’rinli bo’ladi deb hisoblaymiz. “Manzarali  o’simliklar” degan bobni “Erda o’simliklar dunyosining rivojlanishi” bobidan oldin berilishi mantiqan to’g’ri bo’ladi deb o’ylaymiz.  

Darslikning ilmiyligi haqida to’xtab “Bakteriyalar, zamburug’lar, lishayniklar” bo’limini botanika darsligiga kiritilishi organik olamning hozirgi zamon sistemasi to’g’risidagi bilimlarga to’g’ri kelmaydi deb aytish kerak. CHunki ular tuzilishi va hayot kechirishi tarzi bilan yashil o’simliklardan tubdan farq qiladi.  

Botanika darsligida “tip” sistematik birlikni o’rniga “bo’lim” tushunchasini “avlod” sistematik birligi o’rniga “turkum” sistematik birlikni qo’llanilishi keyinchalik 7-sinfda zoologiyani o’qish mobaynida sistematik birliklar to’g’risidagi o’quvchilarning tushunchalarini chalkashtirib yuboradi, bu  o’z navbatida o’quvchilar tomonidan sistematik tushunchalarni  sayoz o’zlashtirishga olib keladi deb hisoblaymiz. Maktab darsligiga barcha olimlar tomonidan e’tirof qilingan bilimlar majmuasi kiritilishi kerak. Munozarali masalalar undan o’rin olmasligi joiz.  

4.Maktab zoologiya darsligining mazmuni va tuzilishi.  

Tirik    7          4          3          -  organizmlarni

ng xilma-xilligi 

2                            Tiriklikning      4          2          2          - 

Molekula va hujayra darajasi 

3                            Organ va        4          2          2          - 

organlar sistemasi 

4                            Tirik     11        5          3          3 

organizmla rda moddalar harakati 

5                            Oziqlanish      6          3          2          1 

6                            Nafas olish  6             2          3          1  7      Ayirish             4              2          2          - 

(ekskretsiy a) 

8                            Harakatlani      4          2          -           2  sh 

9                            Koordinatsi      6          2          2          2 

ya va o‘zo‘zini boshqarish 

10                          Irsiyat va         2          1          1          - 

o‘zgaruvch anlik 

11                          Reprodukts     9          4          3          2 

iya. O‘sish va

rivojlanish 

12                          Tur,     5          2          3          - 

populatsiya

,

ekosistema

, biosfera 

JAM  

 

5.Odam va uning salomatligi

                 Bo‘lim va boblar nomi                                    Soatlar taqsimoti  

                 Jami                             Nazariy                          Amaliy mashg‘ulot Laboratoriya

                                                                                                                       va n.ishi                       mashg‘uloti  

1                               Tirik   5          4          1          - 

organizmlar ning xilma-

xilligi 

2                               Tiriklikning    6          3          3          - 

molekula va hujayra darajasi 

3                               Organ va      2          1          1          - 

organlar sistemasi 

4                               Moddalar      10        6          2          2 

transporti 

5                               Oziqlanish    7          4          3          - 

6                               Nafas olish   6          2          3          1  sistemasi 

7                               Ayirish           3          2          -           1  sistemasi 

8                               Harakatlanis  8          4          2          2  h 

9                               Koordinatsiy  11        7          2          2 

a va o‘zo‘zini boshqarish 

10                            Irsiyat va       3          1          2          - 

o‘zgaruvcha

nlik 

11                            Reproduktsiya. O‘sish va rivojlanish           

JAMI:                                                                      68  

9-sinf Biologiya(TSitologiya va genetika asoslari) darsligi

                 MAVZUIY                       Bo‘lim va boblar nomi           Soatlar taqsimoti  

REJALASHTIRISH  

                 Jami                             Nazariy                        Amaliy                         Labora  

                                                                                                                      mashg‘ulot va            toriya  

n.ishi  

1.                                    Biologiya 3          2          1          - 

fan sifatida 

2.                                    Hujayralarni          8          4          3          1 

ng kimyoviy tarkibi 

3.                                    Hujayralarni          7          4          1          2 

ng tuzilishi va funksiyasi 

4.                                    Hujayrada            8          3          4          1 

moddalar

almashinuvi 

5.                                    Hujayralard           3          2          1          - 

a irsiy

axborotning amalga

oshirilishi 

6.                                    Ko‘payish             7          4          3          - 

organizmlar ning umumiy

xususiyati 

7.                                    Organizmlar         2          1          1          - 

ning individual rivojlanishi 

8.                                    Irsiyatning            8          4          4          - 

asosiy qonunlari 

9.                                    O‘zgaruvch           6          3          2          1 

anlik

qonuniyatlar

10.                                 Seleksiya             3          2          1          - 

11.                                 Organik olam      3          2          1 

evolutsiyasi 

12.                                 Ekosistemal          10        5          5          - 

ar va

biosfera 

                  Jami:             68                   36                   27                   5  

 

                                                        Bo‘lim va boblar nomi          Soatlar taqsimoti  

10-sinf

 

                 Jami                            Nazariy                       Amaliy                         Labora  

                                                                                                                    mashg‘ulot va           toriya  

n.ishi  

1.                             Biologik         3          2          1          - 

sistemalar 

2.                             Hayotning      11        6          3          2 

molekula darajasiing o‘ziga xos jihatlari 

3.                             Hujayra          9          5          2          2 

hayot asosi 

4.                             Hayotning      2          1          1          - 

hujayrasiz shakllari 

5.                             Hujayra          10        4          5          1  metabolizmi 

6.                             Hujayra sikli  6          2          3          1 

7.                             Tirik    4          2          1          1 

organizmlar ga xos xususiyatlar 

8.                             Organizmlar   8          4          3          1 

ning ko‘payishi va rivojlanishi. 

9.                             Organizmlar   6          3          2          1 

ning individual rivojlanishi 

10.                          Genetika       16        9          7          - 

asoslari 

11.                          O‘zgaruvch    6          3          2          1  anlik 

12.                          Odam            7          3          2          2 

genetikasi 

13.                          Seleksiya      14        8          6          - 

va biotexnologi ya asoslari 

                  Jami:                           102                               52                                 38  

 

11-sinf

                 Bo‘lim va boblar nomi                                      Soatlar taqsimoti  

                 Jami                              Nazariy                         Amaliy mashg‘ulot     Laboratoriya  

va n.ishi  

1.                              Kirish            1          1          -           - 

2.                              Populyatsiya            8          3          4          1 

va tur tushunchasi 

3.                              Mikroevoluts             10        5          4          1 

iya

qonuniyatlari 

4.                              Makroevolut 8          4          3          1 

siya qonuniyatlari 

5.                              Hayotning    6          4          2          - 

ekosistema darajasi xususiyatlari 

6.                              Ekologik       13        9          3          1  omillar 

7.                              Ekosistemad             12        8          3          1 

a energiya oqimi 

8.                              Biosfera       9          6          3          - 

darajasining xususiyatlari 

9.                              Biosfera       7          4          3          - 

evolutsiyasi 

10.                            Odam           4          2          2          -  evolutsiyasi 

11.                            Inson va       3          2          1          - 

biosfera 

12.                            Organik        21        9          10        2 

olam

filogenezi 

                  Jami:                     102                         57                           38                           7  

 

  

14-MA’RUZA. BIOLOGIK TA’LIM MAZMUNINING TARKIBIY QISMLARINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI.

Reja:  

1.    Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologik ta’lim mazmuni asoslari. 

2.    Biologik ta’limning maqsad va vazifalari. 

3.    Biologik ta’lim komponentlari. 

4.    O’quvchilar   o’zlashtirishi         lozim bo’lgan        biologik   bilimlar minimumi. 

 Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar.  

Biologik ta’lim asoslari, biologik ta’lim mazmuni, biologik ta’lim komponenti, biologik bilimlar minimumi.   Biologik ta’limning maqsad va vazifalari

Umumiy o’rta ta’lim maktablaridagi biologik ta’lim umumiy pedagogik jarayonining ajralmas tarkibiy qismi sifatida ta’limning umumiy maqsadlariga muvofiq o’quvchi shaxsini har tomonlama rivojlanishiga, tarbiyalanishiga yo’nalgan bo’ladi.   Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologik ta’lim vazifalari qo’yidagilar bo’lib: 

         o’quvchilarni asosiy biologik tushunchalar, yetakchi g’oyalar, ilmiy dalillar, qonunlar, nazariyalar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasiga oid bilimlar bilan tanishtirish; 

         tirik tabiat uning taraqqiyot tufayli organizmlarda paydo bo’lgan moslanish mexanizmlari haqida ma’lumot berish; 

         o’quvchilarni organizmlarning hayoti, ularning shaxsiy va tarixiy rivojlanishining asosiy qonunlari bilan  qurollantirish 

         hayot tuzilishining turli: molekula, hujayra, organizm, populyatsiya – tur, biogeotsenoz, biosfera darajalari bilan tanishtirish; 

         tabiatga uning barcha boyliklariga oqilona munosabatda bo’lish fazilatlarini o’quvchilar ongiga singdirish; 

         o’quvchilarni o’zlarining va o’zgalarning salomatligini saqlashga, sog’lom turmush tarzini tarkib toptirishga yo’naltirish; 

         biologiya ta’lim mazmunini hozirgi ijtimoiy hayot, fan–texnika taraqqiyoti bilan mustahkam bog’lanishini ta’minlash asosida o’quvchilarning kasb tanlashga ongli ravishda yo’naltirish; 

         biologiya ta’lim mazmunini qadimda yashab jahon fani -  madaniyatiga ulkan xissa qo’shgan va hozirgi davrda yashayotgan biolog olimlar faoliyati bilan bog’lash orqali o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir.  

3.Biologik ta’lim mazmuni va uning tarkibiy qismlari 

Har qanday o’quv fanini o’qitishda uning mazmuni nihoyatda katta ahamiyatga ega bo’ladi. 

Unga asosiy sabab o’quv fani mazmuni o’sha fanning o’ziga xos yo’nalishi, o’qitish tizimi,  metodlari, vositalarini belgilab beradi. O’quv fanining mazmuni o’quv dasturlari, darsliklari, o’quv qo’llanmalari orqali aniqlashtiriladi.   

Umumiy o’rta ta’lim o’quv yurtlarida biologik ta’limning tarkibiy qismlari bo’lib, botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi hamda tsitologiya, biokimyo, genetika, evolyutsion ta’limot majmuasidan iborat bo’lgan Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyutsiya asoslari) o’quv fanlari hisoblanadi. Mazkur o’quv fanlarida turli xil o’simliklar, xayvonlar, odamlarning tashqi, ichki tuzilishi hayot faoliyati, tashqi muhit bilan bog’liqligi to’g’risida hamda hujayraning uning organoidlarining tuzilishi, funktsiyasi, irsiyat o’zgaruvchanlik evolyutsion ta’lim va shu kabi bilimlar beriladi. Maktab biologiya ta’limini ayrim o’quv fanlariga ajratish qonuniy bo’lib, ko’p yillik pedagogik tajribalar asosida o’zini oqlagan. Biroq biologik ta’limning turli o’quv fanlariga ajralishi tirik tabiatdagi narsa xodisalarni alohidaalohida o’rganishga emas, balki ularning bir yaxlitligini, o’zaro bog’liqligini ifoda etgan holda o’qitilishini taqozo qiladi.   

Didaktikada ta’lim mazmunining tarkibiy qismlari juda ko’p tadqiqotchilar tomonidan aniqlangan. Jumladan, akademik I.Ya. Lerner tomonidan ta’lim mazmunining tarkibiy qismlariga: 

1.    Bilimlar (ilmiy tushunchalar, g’oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar); 

2.    Faoliyat usullari (ko’nikma va malakalar); 

3.    Ijodiy faoliyat tajribalari; 4. Qadriyatlar tizimi kiritilgan. 

Biologiya o’quv fanining bilimlar tarkibiy qismiga birinchi navbatda ilmiy tushunchalar kiradi. Ular biologiyaning ayrim sohalariga oid xususiy va biologiyaning barcha sohalariga xos bo’lgan umumiy biologik tushunchalardan tashkil topadi.  Umumiy biologik tushunchalar qatoriga: 

            organizmlarning hujayraviy tuzilishi; 

            modda va energiyaning almashinuvi; 

            organizm va muhitning o’zaro birligi; 

            irsiyat va o’zgaruvchanlik; 

            organik olam evolyutsiyasi tushunchalari kiradi.  

Biologiya o’quv fani mazmunining bilimlar tarkibiy qismiga g’oyalar ham kiradi. Biologiya ta’lim mazmunida o’quvchilar ongiga quyidagi: 

            organik olam evolyutsiyasi; 

            tirik tabiat tuzilishining har darajada ekanligi; 

            organ tuzilishi bilan funktsiyasining o’zaro bog’liqligi; 

            biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan aloqadorligi; 

            o’z-o’zini boshqarish; 

            nazariya bilan amaliyotning birligi kabi g’oyalar singdiriladi.  Biologik qonunlar ham biologiya o’quv fanining mazmunining tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Biologik qonunlardan sirasiga: 

            Mendelь va Morganning irsiyat qonunlari; 

            Ber qonuni; 

            Xardi-Vaynberg qonuni;  

            V.I.Vernadskiyning atomlarning biogen migratsiyasi qonuni va h.k larni kiritish mumkin.  

Biologiya fan mazmunining yana bir komponenti ilmiy nazariyalardir. Umumiy o’rta ta’lim biologiya o’quv ta’lim mazmuniga CH.Darvinning organik olamning evolyutsion nazariyasi, A.N.Severtsovning filembriogenez nazariyasi, T.Morganning xromosoma nazariyasi va nihoyat hozirgi zamon gen nazariyasi kiritilgan. 

Yuqorida qayd etilgandek, ta’lim mazmunining asosiy qismini bilimlar (ilmiy tushunchalar, g’oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar) tashkil etadi. 

Faoliyat usullari - ko’nikma va malakalardan iborat bo’lib, o’quvchilar tomonidan o’quv dasturida ko’zda tutilgan ko’nikma va malakalarni egallashini belgilaydi. 

Ta’lim mazmunining uchinchi tarkibiy qismi bo’lgan ijodiy faoliyat tajribalari o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llash orqali tarkib toptiriladi. SHu sababli, o’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida bilimlarni tayyor axborot shaklida emas, balki muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish natijasida o’quvchilarning avvalgi mavzularda o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llashiga imkon yaratishi, ularda mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarining tarkib topishiga zamin tayyorlashi zarur.  Ta’lim mazmunining to’rtinchi tarkibiy qismi bo’lgan qadriyatlar tizimi o’qitish jarayonida ta’lim-tarbiyaning uzviyligini ta’minlash, o’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashni ko’zda tutadi. Mazkur tarkibiy qismni o’quvchilarda shakllantirish biologiyani o’qitishda ta’lim-tarbiya masalalariga bog’liq holda yoritildi.  

 

 

15-MA’RUZA. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARIDA

BIOLOGIK TA’LIM MAZMUNI ASOSLARI

 

1.Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologik ta’lim mazmuni  asoslari.  

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologik ta’lim mazmuni hozirgi davrdagi biologik fanlar rivojlanish darajasini o’zida aks ettirishi zamon taqozosidir. 

O’quvchilar uchun biologik o’quv materialini tanlash biologiya o’qitish metodikasida nihoyat murakkab masalalaridan biri sanaladi. U maktab o’qituvchilari, pedagoglari, biolog olimlar xamkorligida hal etiladi. O’quvchilar uchun ta’lim mazmunining tanlashni qiyinligi ilmiy axboratning benihoyat ko’pligi va tez o’sishi bilan uzviy aloqador. Keyingi davrda biologiya tobora tez rivojlanayotgan mustaqil fanlar tizimidan iboratligi ma’lum bo’lib qoldi. U botanika, zoologiya, fiziologiya, anatomiya, morfologiya, genetika, tsitologiya, antropologiya, embriologiya, paleontologiya, mikrobiologiya, gidrobiologiya, biogeografiya, biotexnologiya, bioetika, bioestetika, evolyutsion  ta’limot va boshqa xususiy fanlar majmuasidan tashkil topgan.  

Biologiya fanining bunday tez rivojlanishi bir tomondan organizmlarning turli jihatdan o’rganish, ikkinchi tomondan hayotning har xil darajalarini tadqiq qilish bilan bog’liq bo’lsa, uchinchi tomondan biologiyaning tabiyotshunoslikning boshqa  - xususan matematika, kibernetika, ximiya, fizika sohalari bilan integratsiyasi bilan tushuntiriladi.  

Biologiya fanining tabaqalanishi va boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorlik qilishi yangi-yangi axborotlarni to’planishiga sababchi bo’lmoqda. Hujayra organoidlarining ulьtrastruktura tuzilishi, funktsiyasi, hujayraning kelib chiqishi to’g’risida simbiogenez nazariyasi, nuklein kislotalarning tuzilishi va funktsiyasi, irsiyat va o’zgaruvchanlikning moddiy asoslari, politipik tur, populyatsiyalarning, ekologik genetik tuzilishi, kariosistematika, hayot tuzilishining turli darajalari to’g’risidagi bilimlar biologiyaning XX asrdagi yutuqlari sanaladi. Biologiya fanida to’plangan bilimlar, axborotlar hajmi nihoyatda ko’p va xilma-xil.  

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiya fani to’plagan barcha axborot va bilimlarni tabiiy ravishda o’quvchilarga berib bo’lmaydi. SHunga ko’ra ular orasidan o’quvchilarning yoshi hamda o’qitishning hozirgi zamon maqsad va vazifalariga mos bo’lgan bilimlar majmuasini tanlab olish zarur. Tanlab olingan bilimlar majmuasi Umumiy o’rta ta’lim maktablarida davlat, jamiyat, shaxs ehtiyojiga mos bo’lishi, hamda jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini va fan texnika rivojlanishini o’zida ifoda qilishi  va ta’lim berishda ko’rsatilgan maqsad vazifalarini amalga oshirishga safarbar qilingan bo’lishi lozim. 

Har bir ijtimoiy tuzum ta’lim oldiga o‘ziga xos maqsad va vazifalarni qo‘yadi. Bunday vazifalar turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Jamiyat, fan, texnologiya va ijtimoiy munosabatlaro‘zgarishi ana shu maqsadlaming yangilanishiga sababchi bo‘ladi.Qadimgi Afina, Sparta va Rim ta’lim tizimining oldiga qo‘yilganmaqsadlar yoshlarda asosan harbiy, jismoniy va estetik tarbiyani shakllantirish bo‘lgan bo‘lsa, o‘rta asrlarga kelib matematika,astronomiya, falsafa, geografiya fanlarining gurkirab rivojlanishi sababli ularni o‘rganish asosiy Maqsad qilib belgilangan. Uyg‘onish davri va ayniqsa o‘rta asrlardan keyingi davrlardata’limning nafaqat bilim berish, balki ta’lim oluvchini shaxs sifatida rivojlantiruvchi fimksiyalariga alohida e’tibor qaratila boshlandi.XX asr boshlarida progressiv pedagogika vakillari ta’limnin maqsad va vazifalarini belgilashda turli yondashuvlarga asoslanishgan bo‘lsa ham ulaming umumiy jihati shundan iborat ediki, ta’limning maqsadlari, uning mazmuni va tuzilishi (strukturasi) pragmatik nuqtayi nazardan (g‘arb pragmatizmi g‘oyasiga asoslangan), ya’ni jamiyatning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda belgilandi. Jamiyat, uning ijtimoiy tuzilishi va undagi munosabatlaming o‘zgarishi, ilm, fan va texnologiyalaming taraqqiy etishi ta’lim oldiga yangi maqsadlami qo‘yaveradi. YUNESKO 1988 yili o‘zining mashhur qarori bilan XX asr pedagogik konsepsiyalarining shakllanishiga jiddiy hissa qo‘shgan to‘rt pedagogni alohida e’tirof etgan. Bular Djon Dg‘yui, Georg Kershenshteyner, Maria Montessori va Anton Makarenkolar. Ular tomonidan ilgari surilgan ta’limning maqsad va vazifaiari o‘z davri uchun hamda aksariyat g‘oyalar bugungi kun ta’limi uchun ham g‘oyat dolzarbdir. Hususan, A.Makarenkoning fikricha, taiimning bosh maqsadi ta’lim oluvchiiaming sifatlarini shakllantirishda aks etmogi kerak. Birinchi boiib “taiim” tushunchasini kiritgan shveysariyalik pedagog I.G.Pestallotsi (1746-1826) tabiat qonunlari asosida taiim berish g‘oyasini ilgari suradi. Bu g‘oyaning asosiy tezisi shundan iboratki, ta’lim va tarbiya inson tabiatining rivojlanishiga mos ravishda olib borilishi kerak. Uning fikricha, tabiat taiim va tarbiyaning eng optimal usullarini insoniyatga taqdim etgan va bu usullar tabiyatning abadiy qonunlariga tayanadi.

2. Ta’lim mazmuni va uning tuzilishi

Pedagogik nazariyada taiim mazmuniga turlicha talqinlar  berilgan boiib, ba’zida ushbu talqinlar birbirini inkor etuvchi hollar ham uchrab turadi.

D.Dyui o‘zining “Dunyodan - bolaga, boladan - dunyoga” kitobining (1921y.) “Bola va oquv dasturi”

{The Child and Curriculum) bobida mazmun va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi mimosabatni shunday ta’riflagan: “0 ‘rgatayotgan faningizni qismlarga boiing... Uning alohida qismlarini bosqichma-bosqich o‘rganishga majburlang va bola fanni toialigicha egallaydi. 0 ‘qitishning bunday tamoyilini tutganda darsliklar shunday ozilishi kerakki, u mantiqiy qismlarga bo‘linishi va ular mahhim ketma-ketlikda joylashishi hamda ushbu qismlami o‘rgatish bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak... Agar ta’lim mazmuni o‘quvchining asta sekin shakllanib va kengayib borayotgan tafakkurida ma’lum o‘rin egallashi, keyingi faoliyatida foydali bo‘lsa, o‘quvichining “qiziqishini” uyg‘otish uchun xilmaxil metodik harakatlarga ehtiyoj qolmaydi”. Ko‘rinib turibdiki,  ta’lim berishda uning mazmuni metodologiyaga (uning ahamiyatini pasaytirmagan holda) nisbatan birlamchi o‘rinda turadi. Aynan ta’lim mazmuni o‘qitish strategiya, yondashuv, texnologiya va metodlami qanday bo‘lishini belgilab beruvchi birlamchi omildir. Ta’lim mazmuniga ijtimoiy-madaniy jihatdan qaraydigan bo‘lsak, u insonni jamiyatdagi hayotga tayyorlash va ijtimoiy ahamiyatga ega vazifalarni bajarishga tayyorlovchi, ma’lum pedagogik qoidalarga moslashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar, ijodiy faoliyat vosita va usullaridan iborat tizimdir. Boshqacha so‘z bilan aytganda, ta’lim mazmuni ~ ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalar tizimi bo‘lib, ularni egallash o‘quvchiiarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining rivojlanishi, ulaming dunyoqarashi va ahloq normalarining shakllanishi, ijtimoiy hayot va mehnat faoliyatiga tayyorlanishi ta’minlanad.  Zamonaviy didaktikada ta’lim mazmuni va uning strukturasi haqida so‘z borganda turli yondashuvlar mavjud.  

 

16-MA’RUZA. BIOLOGIK TA’LIM MAZMUNI XAMDA TARKIBIY

QISMLARI

 

1.Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni asoslari.

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni hozirgi davrdagi biologik fanlar rivojlanish darajasini o'zida aks ettirishi zamon taqozosidir. O'quvchilar uchun biologik o'quv materialini tanlash biologiya o'qitish metodikasida nihoyat murakkab masalalaridan biri sanaladi. U maktab o'qituvchilari, pedagoglari, biolog olimlar xamkorligida hal etiladi. O'quvchilar uchun ta'lim mazmunining tanlashni qiyinligi ilmiy axboratning benihoyat ko'pligi va tez o'sishi bilan uzviy aloqador. Keyingi davrda biologiya tobora tez rivojlanayotgan mustaqil fanlar tizimidan iboratligi ma'lum bo'lib qoldi. U botanika, zoologiya, fiziologiya, anatomiya, morfologiya, genetika, tsitologiya, antropologiya, embriologiya, paleontologiya, mikrobiologiya, gidrobiologiya, biogeografiya, biotexnologiya, bioetika, bioestetika, evolyusion ta'limot va boshqa xususiy fanlar majmuasidan tashkil topgan. 

Biologiya fanining bunday tez rivojlanishi bir tomondan organizmlarning turli jihatdan o'rganish, ikkinchi tomondan hayotning har xil darajalarini tadqiq qilish bilan bog'liq bo'lsa, uchinchi tomondan biologiyaning tabiyotshunoslikning boshqa - xususan matematika, kibernetika, ximiya, fizika sohalari bilan integrasiyasi bilan tushuntiriladi. 

Biologiya fanining tabaqalanishi va boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorlik qilishi yangi-yangi axborotlarni to'planishiga sababchi bo'lmoqda. Hujayra organoidlarining ultrastruktura tuzilishi, funktsiyasi, hujayraning kelib chiqishi to'g'risida simbiogenez nazariyasi, nuklein kislotalarning tuzilishi va funktsiyasi, irsiyat va o'zgaruvchanlikning moddiy asoslari, politipik tur, populyasiyalarning, ekologik genetik tuzilishi, kariosistematika, hayot tuzilishining turli darajalari to'g'risidagi bilimlar biologiyaning XX asrdagi yutuqlari sanaladi. Biologiya fanida to'plangan bilimlar, axborotlar hajmi nihoyatda ko'p va xilma-xil. 

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya fani to'plagan barcha axborot va bilimlarni tabiiy ravishda o'quvchilarga berib bo'lmaydi. Shunga ko'ra ular orasidan o'quvchilarning yoshi hamda o'qitishning hozirgi zamon maqsad va vazifalariga mos bo'lgan bilimlar majmuasini tanlab olish zarur. Tanlab olingan bilimlar majmuasi umumiy o'rta ta'lim maktablarida davlat, jamiyat, shaxs ehtiyojiga mos bo'lishi, hamda jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini va fan texnika rivojlanishini o'zida ifoda qilishi va ta'lim berishda ko'rsatilgan maqsad vazifalarini amalga oshirishga safarbar qilingan bo'lishi lozim.

2. Biologik ta'limning maqsad va vazifalari.

Umumiy o'rta ta'lim maktablaridagi biologik ta'lim umumiy pedagogik jarayonining ajralmas tarkibiy qismi sifatida ta'limning umumiy maqsadlariga muvofiq o'quvchi shaxsini har tomonlama rivojlanishiga, tarbiyalanishiga yo'nalgan bo'ladi. 

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim vazifalari qo'yidagilar bo'lib:

          o'quvchilarni asosiy biologik tushunchalar, etakchi g'oyalar, ilmiy dalillar, qonunlar, nazariyalar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasiga oid bilimlar bilan tanishtirish;

          tirik tabiat uning taraqqiyot tufayli organizmlarda paydo bo'lgan moslanish mexanizmlari haqida ma'lumot berish;

          o'quvchilarni organizmlarning hayoti, ularning shaxsiy va tarixiy rivojlanishining asosiy qonunlari bilan qurollantirish

          hayot tuzilishining turli: molekula, hujayra, organizm, populyasiya – tur, biogeosenoz, biosfera darajalari bilan tanishtirish;

          tabiatga uning barcha boyliklariga oqilona munosabatda bo'lish fazilatlarini o'quvchilar ongiga singdirish;

          o'quvchilarni o'zlarining va o'zgalarning salomatligini saqlashga, sog'lom turmush tarzini tarkib toptirishga yo'naltirish;

          biologiya ta'lim mazmunini hozirgi ijtimoiy hayot, fan–texnika taraqqiyoti bilan mustahkam bog'lanishini ta'minlash asosida o'quvchilarning kasb tanlashga ongli ravishda yo'naltirish;

          biologiya ta'lim mazmunini qadimda yashab jahon fani - madaniyatiga ulkan xissa qo'shgan va hozirgi davrda yashayotgan biolog olimlar faoliyati bilan bog'lash orqali o'quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir. 

3.Biologik ta'lim mazmuni va uning tarkibiy qismlari

Har qanday o'quv fanini o'qitishda uning mazmuni nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Unga asosiy sabab o'quv fani mazmuni o'sha fanning o'ziga xos yo'nalishi, o'qitish tizimi, metodlari, vositalarini belgilab beradi. O'quv fanining mazmuni o'quv dasturlari, darsliklari, o'quv qo'llanmalari orqali aniqlashtiriladi.  

Umumiy o'rta ta'lim o'quv yurtlarida biologik ta'limning tarkibiy qismlari bo'lib, botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi hamda tsitologiya, biokimyo, genetika, evolyusion ta'limot majmuasidan iborat bo'lgan umumiy biologiya o'quv fanlari hisoblanadi. Mazkur o'quv fanlarida turli xil o'simliklar, xayvonlar, odamlarning tashqi, ichki tuzilishi hayot faoliyati, tashqi muhit bilan bog'liqligi to'g'risida hamda hujayraning uning organoidlarining tuzilishi, funktsiyasi, irsiyat o'zgaruvchanlik evolyusion ta'lim va shu kabi bilimlar beriladi. Maktab biologiya ta'limini ayrim o'quv fanlariga ajratish qonuniy bo'lib, ko'p yillik pedagogik tajribalar asosida o'zini oqlagan. Biroq biologik ta'limning turli o'quv fanlariga ajralishi tirik tabiatdagi narsa xodisalarni alohida-alohida o'rganishga emas, balki ularning bir yaxlitligini, o'zaro bog'liqligini ifoda etgan holda o'qitilishini taqozo qiladi.  

Didaktikada ta'lim mazmunining tarkibiy qismlari juda ko'p tadqiqotchilar tomonidan aniqlangan. Jumladan, akademik I.Ya. Lerner tomonidan ta'lim mazmunining tarkibiy qismlariga:

1.        Bilimlar (ilmiy tushunchalar, g'oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar);

2.        Faoliyat usullari (ko'nikma va malakalar);

3.        Ijodiy faoliyat tajribalari; 4. Qadriyatlar tizimi kiritilgan.

Biologiya o'quv fanining bilimlar tarkibiy qismiga birinchi navbatda ilmiy tushunchalar kiradi. Ular biologiyaning ayrim sohalariga oid xususiy va biologiyaning barcha sohalariga xos bo'lgan umumiy biologik tushunchalardan tashkil topadi. 

Umumiy biologik tushunchalar qatoriga:

  organizmlarning hujayraviy tuzilishi;

  modda va energiyaning almashinuvi;

  organizm va muhitning o'zaro birligi;

  irsiyat va o'zgaruvchanlik;

  organik olam evolyusiyasi tushunchalari kiradi. 

Biologiya o'quv fani mazmunining bilimlar tarkibiy qismiga g'oyalar ham kiradi. Biologiya ta'lim mazmunida o'quvchilar ongiga quyidagi:

  organik olam evolyusiyasi;

  tirik tabiat tuzilishining har darajada ekanligi;

  organ tuzilishi bilan funktsiyasining o'zaro bog'liqligi;

  biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan aloqadorligi;

  o'z-o'zini boshqarish;

  nazariya bilan amaliyotning birligi kabi g'oyalar singdiriladi.

Biologik qonunlar ham biologiya o'quv fanining mazmunining tarkibiy qismi bo'lib hisoblanadi. Biologik qonunlardan sirasiga:

  Mendel va Morganning irsiyat qonunlari;

  Ber qonuni;

  Xardi-Vaynberg qonuni; 

  V.I.Vernadskiyning atomlarning biogen migrasiyasi qonuni va h.k larni kiritish mumkin

 

17-MA’RUZA. BIOLOGIK TA’LIM KOMPONENTLARI.

1.Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim komponentlari.

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim mazmuni hozirgi davrdagi biologik fanlar rivojlanish darajasini o'zida aks ettirishi zamon taqozosidir. O'quvchilar uchun biologik o'quv materialini tanlash biologiya o'qitish metodikasida nihoyat murakkab masalalaridan biri sanaladi. U maktab o'qituvchilari, pedagoglari, biolog olimlar xamkorligida hal etiladi. O'quvchilar uchun ta'lim mazmunining tanlashni qiyinligi ilmiy axboratning benihoyat ko'pligi va tez o'sishi bilan uzviy aloqador. Keyingi davrda biologiya tobora tez rivojlanayotgan mustaqil fanlar tizimidan iboratligi ma'lum bo'lib qoldi. U botanika, zoologiya, fiziologiya, anatomiya, morfologiya, genetika, tsitologiya, antropologiya, embriologiya, paleontologiya,      mikrobiologiya,     gidrobiologiya,      biogeografiya, biotexnologiya, bioetika, bioestetika, evolyusion ta'limot va boshqa xususiy fanlar majmuasidan tashkil topgan. 

Biologiya fanining bunday tez rivojlanishi bir tomondan organizmlarning turli jihatdan o'rganish, ikkinchi tomondan hayotning har xil darajalarini tadqiq qilish bilan bog'liq bo'lsa, uchinchi tomondan biologiyaning tabiyotshunoslikning boshqa - xususan matematika, kibernetika, ximiya, fizika sohalari bilan integrasiyasi bilan tushuntiriladi. 

Biologiya fanining tabaqalanishi va boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorlik qilishi yangi-yangi axborotlarni to'planishiga sababchi bo'lmoqda. Hujayra organoidlarining ultrastruktura tuzilishi, funktsiyasi, hujayraning kelib chiqishi to'g'risida simbiogenez nazariyasi, nuklein kislotalarning tuzilishi va funktsiyasi, irsiyat va o'zgaruvchanlikning moddiy asoslari, politipik tur, populyasiyalarning, ekologik genetik tuzilishi, kariosistematika, hayot tuzilishining turli darajalari to'g'risidagi bilimlar biologiyaning XX asrdagi yutuqlari sanaladi. Biologiya fanida to'plangan bilimlar, axborotlar hajmi nihoyatda ko'p va xilma-xil. 

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologiya fani to'plagan barcha axborot va bilimlarni tabiiy ravishda o'quvchilarga berib bo'lmaydi. Shunga ko'ra ular orasidan o'quvchilarning yoshi hamda o'qitishning hozirgi zamon maqsad va vazifalariga mos bo'lgan bilimlar majmuasini tanlab olish zarur. Tanlab olingan bilimlar majmuasi umumiy o'rta ta'lim maktablarida davlat, jamiyat, shaxs ehtiyojiga mos bo'lishi, hamda jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotini va fan texnika rivojlanishini o'zida ifoda qilishi va ta'lim berishda ko'rsatilgan maqsad vazifalarini amalga oshirishga safarbar qilingan bo'lishi lozim.

2. Biologik ta'limning maqsad va vazifalari.

Umumiy o'rta ta'lim maktablaridagi biologik ta'lim umumiy pedagogik jarayonining ajralmas tarkibiy qismi sifatida ta'limning umumiy maqsadlariga muvofiq o'quvchi shaxsini har tomonlama rivojlanishiga, tarbiyalanishiga yo'nalgan bo'ladi. 

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida biologik ta'lim vazifalari qo'yidagilar bo'lib:

          o'quvchilarni asosiy biologik tushunchalar, etakchi g'oyalar, ilmiy dalillar, qonunlar, nazariyalar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasiga oid bilimlar bilan tanishtirish;

          tirik tabiat uning taraqqiyot tufayli organizmlarda paydo bo'lgan moslanish mexanizmlari haqida ma'lumot berish;

          o'quvchilarni organizmlarning hayoti, ularning shaxsiy va tarixiy rivojlanishining asosiy qonunlari bilan qurollantirish

          hayot tuzilishining turli: molekula, hujayra, organizm, populyasiya – tur, biogeosenoz, biosfera darajalari bilan tanishtirish;

          tabiatga uning barcha boyliklariga oqilona munosabatda bo'lish fazilatlarini o'quvchilar ongiga singdirish;

          o'quvchilarni o'zlarining va o'zgalarning salomatligini saqlashga, sog'lom turmush tarzini tarkib toptirishga yo'naltirish;

          biologiya ta'lim mazmunini hozirgi ijtimoiy hayot, fan–texnika taraqqiyoti bilan mustahkam bog'lanishini ta'minlash asosida o'quvchilarning kasb tanlashga ongli ravishda yo'naltirish;

          biologiya ta'lim mazmunini qadimda yashab jahon fani - madaniyatiga ulkan xissa qo'shgan va hozirgi davrda yashayotgan biolog olimlar faoliyati bilan bog'lash orqali o'quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir. 

3.Biologik ta'lim mazmuni va uning tarkibiy qismlari

Har qanday o'quv fanini o'qitishda uning mazmuni nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Unga asosiy sabab o'quv fani mazmuni o'sha fanning o'ziga xos yo'nalishi, o'qitish tizimi, metodlari, vositalarini belgilab beradi. O'quv fanining mazmuni o'quv dasturlari, darsliklari, o'quv qo'llanmalari orqali aniqlashtiriladi.  

Umumiy o'rta ta'lim o'quv yurtlarida biologik ta'limning tarkibiy qismlari bo'lib, botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi hamda tsitologiya, biokimyo, genetika, evolyusion ta'limot majmuasidan iborat bo'lgan umumiy biologiya o'quv fanlari hisoblanadi. Mazkur o'quv fanlarida turli xil o'simliklar, xayvonlar, odamlarning tashqi, ichki tuzilishi hayot faoliyati, tashqi muhit bilan bog'liqligi to'g'risida hamda hujayraning uning organoidlarining tuzilishi, funktsiyasi, irsiyat o'zgaruvchanlik evolyusion ta'lim va shu kabi bilimlar beriladi. Maktab biologiya ta'limini ayrim o'quv fanlariga ajratish qonuniy bo'lib, ko'p yillik pedagogik tajribalar asosida o'zini oqlagan. Biroq biologik ta'limning turli o'quv fanlariga ajralishi tirik tabiatdagi narsa xodisalarni alohida-alohida o'rganishga emas, balki ularning bir yaxlitligini, o'zaro bog'liqligini ifoda etgan holda o'qitilishini taqozo qiladi.  

Didaktikada ta'lim mazmunining tarkibiy qismlari juda ko'p tadqiqotchilar tomonidan aniqlangan. Jumladan, akademik I.Ya. Lerner tomonidan ta'lim mazmunining tarkibiy qismlariga:

1.        Bilimlar (ilmiy tushunchalar, g'oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar);

2.        Faoliyat usullari (ko'nikma va malakalar);

3.        Ijodiy faoliyat tajribalari; 4. Qadriyatlar tizimi kiritilgan.

Biologiya o'quv fanining bilimlar tarkibiy qismiga birinchi navbatda ilmiy tushunchalar kiradi. Ular biologiyaning ayrim sohalariga oid xususiy va biologiyaning barcha sohalariga xos bo'lgan umumiy biologik tushunchalardan tashkil topadi. 

Umumiy biologik tushunchalar qatoriga:

    organizmlarning hujayraviy tuzilishi;

    modda va energiyaning almashinuvi;

    organizm va muhitning o'zaro birligi;

    irsiyat va o'zgaruvchanlik;

    organik olam evolyusiyasi tushunchalari kiradi. 

Biologiya o'quv fani mazmunining bilimlar tarkibiy qismiga g'oyalar ham kiradi. Biologiya ta'lim mazmunida o'quvchilar ongiga quyidagi:

    organik olam evolyusiyasi;

    tirik tabiat tuzilishining har darajada ekanligi;

    organ tuzilishi bilan funktsiyasining o'zaro bog'liqligi;

    biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan aloqadorligi;

    o'z-o'zini boshqarish;

    nazariya bilan amaliyotning birligi kabi g'oyalar singdiriladi.

Biologik qonunlar ham biologiya o'quv fanining mazmunining tarkibiy qismi bo'lib hisoblanadi. Biologik qonunlardan sirasiga:

    Mendel va Morganning irsiyat qonunlari;

    Ber qonuni;

    Xardi-Vaynberg qonuni; 

    V.I.Vernadskiyning atomlarning biogen migrasiyasi qonuni va h.k larni kiritish mumkin

 

18-MAVZU. BIOLOGIK TA’LIM JARAYONIGA KOMPETINSIYAVIY YONDASHUV.

Reja:  

1.                   Biologik ko’nikma va malakalar. 

2.                   O’quvchilarda ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish bosqichlari. 

3.                   Ko’nikma va malakalarning guruhlari. 

4.                   Biologiyani o’qitishda o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikma va malakalar. 

 

Asosiy tushuncha va atamalar: biologik, o’quv, amaliy, mehnat ko’nikma va malakalari, o’quvchilarda ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish bosqichlari, ko’nikma va malakalarning guruhlari, biologiyani o’qitishda o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikma va malakalar 

 

Biologik ta’lim mazmunining ikkinchi tarkibiy qismini faoliyat usullari, ya’ni ko’nikma va malakalar tashkil etadi. 

Ko’nikma – biror faoliyatni o’zlashtirilgan usuli, malaka esa, mazkur ko’nikmaning avtomatlashgan ko’rinishi sanaladi. 

Biologiya o’qituvchisi o’quv dasturidan o’rin olgan biologik ko’nikma va malakalarni aniq bilishi, o’quvchilarda tarkib toptirish bosqichlarini chuqur anglagan bo’lishi kerak. 

O’quvchilar tomonidan ko’nikmalar quyidagi bosqichlar yordamida o’zlashtiriladi: 

    Ko’nikma tarkibiga kiradigan ish usullarini aniqlash; 

    Ko’nikma tarkibiga kiradigan ish usullarini bajarish; 

    Bu ish usullarini takroran bajarish; 

    Amalda qo’llash; 

    Natijalarni tekshirish. 

Biologiyani o’quv dasturidan o’rin olgan ko’nikmalarni umumiy holatda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 

    Morfologik ko’nikmalar – organlar shakli va tuzilishini ajrata olish; 

    Anatomik ko’nikmalar – hujayra organoidlarining tuzilishi va funktsiyasini aniqlash, kattalashtiruvchi asboblar bilan ishlash, mikropreparatlar tayyorlay olish; 

    Fiziologik ko’nikmalar – tirik organizmlarda sodir bo’ladigan hayotiy jarayonlarni o’rganishga oid oddiy tajribalar o’tkazish, kuzatishlar olib borish;  

    Sistematik ko’nikmalar – sistematik guruh belgilari va xususiyatlarini aniqlay olish; 

    Ekologik ko’nikmalar – organizmlarning yashash muhitiga moslashish shakllarini aniqlash, ekologik sistemalardagi oziq zanjirining tarkibiy qismlarini aniqlash; 

    Osteologik ko’nikmalar – tayanch-harakatlanish organlarining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash, tuzilishi va funktsiyasini belgilash; 

Ushbu ko’nikmalar barcha o’quv fanlari uchun taaluqli bo’lib, har bir o’quv fani uchun o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikmalar o’quv dasturida belgilangan va DTS bilan me’yorlangan. 

Jumladan, «Botanika» o’quv fanini o’qitish davomida o’quvchilar quyidagi malakalarga ega bo’lishi kerakligi belgilangan: 

    Gulli o’simliklarni taniy bilishi va uni aniqlashi; 

    O’simliklarning oziqlanishi, nafas olishi, o’sish jarayonlarini aniqlash maqsadida kuzatish va oddiy tajribalar o’tkazishi; 

    Erni yumshatish, sug’orish, chopiq qilish, ko’chatlarni ko’chirib o’tkazish, o’g’itlash; 

    Tabiatda o’simliklar dunyosidagi mavzusiy o’zgarishlarni kuzatish va kuzatish natijalarini rasmiylashtirish; 

    Kattalashtirib ko’rsatadigan asbob va mikroskoplardan foydalanish; 

    Mikropreparatlar tayyorlash va ularni mikroskopda ko’rish; 

    O’simliklarni parvarish qilishni bilishi, maktab va yashash joyini ko’qalamzorlashtirishda qatnashishi, xona o’simliklarni tanishi; 

    Vegetativ ko’paytiriladigan o’simliklardan qalamcha tayyorlash va qalamchadan ko’paytirish, payvandlash; 

    Tabiatda o’zini tutish qoidalariga rioya qilish; 

    Darslikdagi matn va rasmlar bilan ishlashni uddalay olish;  

    Mahalliy sharoitda o’sadigan eng asosiy ekinlar va o’rganilgan oilalar turlarining eng muhim belgilarini aniqlash, taniy olish; 

    Aniqlagichdan foydalanib o’simliklarning turlari aniqlay olish; 

    Maktab oldi o’quv-tajriba yer maydonida ishlashi (hosilni yig’ib olishi, ko’p yillik o’simliklarni parvarish qilishi), o’simliklarning biologiyasiga doir bilimlardan ekinlarni parvarish qilishda qo’llay olishi; 

    Darslik mundarijasi yordamida mo’ljal olishni bilishi, matn va rasm bilan ishlay olishi, paragraf va mavzuning asosiy mazmunini farqlay olishi, savollarga javob bera olishi; Biologik atamalar lug’ati bilan ishlay olishi kerak. 

Yuqorida qayd etilgan ko’nikmalar ichida nafaqat biologik ko’nikmalar, balki o’quv, amaliy va mehnat ko’nikmalar ham o’rin olganligini ko’rish mumkin. 

«Zoologiya» o’quv fanini o’qitish davomida o’quvchilar quyidagi malakalarga ega bo’lishi kerakligi belgilangan: 

    Noyob yo’qolib borayotgan hayvon turlarini bilishi, muhofaza qilish tadbirlarini o’tkazishi; 

    Eng muhim sistematik belgilar asosida mahalliy sharoitda tarqalgan hayvon tiplari va sinflari hamda ularga mansub asosiy turlarni bilishi va aniqlagich yordamida aniqlashi; 

    Hayvonlarni parvarish qilish va ular ustida kuzatish olib borish; 

    O’rganilgan hayvonlardan kollektsiyalar tayyorlash, kollektsiya va rasmlar yordamida o’rganilgan hayvonlarni tabiatda tanib olish; 

    Darslik mundarijasi yordamida mo’ljal olishni bilishi, matn va rasm bilan ishlay olishi, paragraf va mavzuning asosiy mazmunini farqlay olishi, savollarga javob bera olishi;  Biologik atamalar lug’ati bilan ishlay olishi kerak. 

«Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitish davomida o’quvchilar quyidagi malakalarga ega bo’lishi kerakligi belgilangan: 

    Odam organizmidagi organlar sistemasi va organlarni taniy olish; 

    Organlarning tuzilishi va funktsiyalarining o’zaro bog’liqligini tushuntira olish; 

    Jismoniy tarbiya, sport va mehnatning inson organizmiga ko’rsatgan ijobiy ta’sirini bilishi; 

    Qad-qomat o’zgarishi, yassioyoqlilikning rivojlanish sabablarini tushuntira olish; 

    SHaxsiy gigiena qoidalari, mehnat va dam olish rejimiga rioya qilish, ratsional ovqatlanish qoidalarini bilishi; 

    CHekish, spirtli ichimliklar ichish va narkotik moddalarni iste’mol qilish zararini tushuntira olishi; 

    Mikroskopdan foydalana olish; 

    Har xil yuklamalarning muskullar ishiga ta’sirini aniqlash, pulьsni sanash, o’z organizmi ustida mustaqil kuzatishlar olib borish; 

    Qon ketganda va boshqa shikastlanishlarda birinchi yordam ko’rsata olish; 

    Paragraf rejasini tuza olish; 

    Darslik matni va rasmlar bilan ishlay olishi, mavzuning asosiy mazmunini farqlay olish, qisqacha axborot tayyorlay olish malakasini egallagan bo’lishi kerak. 

«Biologiya» o’quv fanini o’qitish davomida o’quvchilar quyidagi malakalarga ega bo’lishi kerakligi belgilangan: 

    Vaqtincha preparatlar tayyorlash, ularni hamda doimiy preparatlarni mikroskop orqali ko’rish; 

    Hujayraning asosiy komponentlarini aniqlay olish; 

    Eng oddiy tsitologik tajribalar o’tkaza olish, moddalar aylanishi sxemasini tuzish; 

    Hujayraning mitoz va meyoz bo’linishidagi tavofutlarni, bosqichlarini, murtak varaqalarini farqlay olish ko’nikmasiga ega bo’lishlari; 

    Genetikadan masalalar yechish, modifikatsion va mutatsion o’zgaruvchanlikni farqlay olishi, variatsion qator tuzish, modifikatsion o’zgaruvchanlikni statistik usullar yordamida aniqlash; 

    O’simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar selektsiyasi metodlarini; 

    Genetika nuqtai nazardan chekishning, alkogol va boshqa narkotik moddalar iste’mol qilishning zararini asoslab berishlari kerak. 

O’qituvchi har bir darsga puxta tayyorgarlik ko’rishi, mavzu mazmunidagi biologik, o’quv, amaliy va mehnat ko’nikmalarini aniqlashi, ularni o’quvchilarda tarkib toptirish bosqichlariga amal qilgan holda dars, darsdan tashqari ishlarda oshirishi, erishilgan natijalarni tahlil qilishi, o’quvchilarning ko’nikmalarni egallash jarayonidagi tipik xatoliklarni aniqlashi, unga barham berish choralarini qo’llashi lozim 

 TALABALARNING BILIMLARINI NAZORAT QILISH SAVOLLARI  

1.                   Biologik ko’nikma va malakalarga ta’rif bering. 

2.                   O’quvchilarda ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish bosqichlarini aniqlang. 

3.                   Biologiyani o’qitishda o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikma va malakalarni guruhlarga ajrating. 

4.                   Biologiyani o’qitishda o’quvchilarda tarkib toptiriladigan biologik, o’quv, amaliy va mehnat ko’nikmalarini aniqlang. 

  

  

19-MA’RUZA. BIOLOGIYANI O’QITISHDA O’QUVCHILARDA MUSTAQIL FIKRLASHNI TARKIB TOPTIRISH.

 

Reja: 

 

1.    O’quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlashni rivojlantirish yo’llari. 

2.    O’quv munozaralari, bahslar, fikrlarni asoslash, o’z - o’zini baholash, o’zaro nazorat qilish.   

3.    Dialog, polilog o’quv muloqotlari.  

4.    O’quvlar jamoasida ijodiy izlanish ishlarini tashkil etish bosqichlari. 

 

Biologik ta’lim mazmunining uchinchi tarkibiy qismini ijodiy faoliyat tajribalari tashkil etib, mazkur faoliyatni tarkib toptirish uchun avvalo o’quvchilarda mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini tarkib toptirish lozim. Fikr inson faoliyati, uning o’z kuchi, qudrati va bilimini tashkil etuvchi ma’naviy-insoniy sifatidir. Fikr rivoji ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lganligi uchun, biologiyani o’qitish jarayonida o’quvchilarning mustaqil va ijodiy  fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish zarur. 

Biologiyani o’qitishda o’qituvchi o’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish uchun avvalo: 

         O’quvchilarning darsda mustaqil ishlashlari uchun o’quv topshiriqlarini tuzishi, biologik ob’ektlar, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlarni o’rganish maqsadida tajriba va kuzatish o’tkazish yuzasidan ko’rsatmalar tayyorlashi: 

         O’quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning mustaqil ta’limi uchun qo’shimcha adabiyotlar va mulьtimedialarni tanlashi lozim.  

O’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish uchun, ta’limtarbiya jarayonida rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasini qo’llash zarur. Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasining asosiy g’oyasi o’quvchilarni har tomonlama rivojlantirish sanaladi. Mazkur texnologiyaning asosiy xususiyatlari: 

         o’quvchilarni o’z bilish faoliyatini sub’ektiga aylantirib, fikr yuritish mexanizmini shakllantiradi, rivojlantiradi. 

         o’quvchilarning bilish faoliyati emperik va nazariy bilish yaxlitligida tashkil etilib, o’qitish jarayonida bilimlarni deduktiv usulda o’rganish ustuvor bo’ladi. 

         o’qitish jarayonining asosini o’quvchilarning o’quv topshiriqlarini bajarish orqali vujudga keltiriladigan mustaqil faoliyat tashkil etadi. 

         o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga zamin tayyorlab, bu jarayonda tanqidiy va ijodiy fikr yuritishni shakllantirish ustuvor yo’nalish sanaladi. Fikr yuritishning bu ikki tipi bir-birini to’ldiradi va taqozo  etadi.  

Tanqidiy fikr yuritish  shaxsning voqea va hodisalar haqidagi munosabati va fikrini vujudga keltirib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi: 

         Tahliliy fikr yuritish (axborotni tahlil qilish, zarur faktlarni tanlash, taqqoslash, faktlar va hodisalarni chog’ishtirish). 

O’quvchilarda tahliliy fikr yuritish ko’nikmalarini shakllantirish uchun biologiya o’qituvchisi har bir darsda avval o’rganilayotgan ob’ektlar bilan o’rganilgan ob’ekt o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlaydigan topshiriqlarni berishi kerak.  

Jumladan, «Daryo qisqichbaqasining ichki tuzilishi» mavzusini o’rganganda o’quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, ularga o’quv topshiriqlari bilan bir qatorda quyidagi jadvalni to’ldirish tavsiya etiladi: 

 

Organlar sistemasi 

Oq

planariya 

Yomg’ir 

Suv shil-liq 

Daryo qisqichba-

 

 

chuvalchangi 

qurti 

qasi 

Tana bo’shlig’i Hazm qilishi Qon aylanishi. Nafas olishi Ayirishi. 

Nerv sistemasi 

Sezgi organlari 

Ko’payishi   

 

 

 

 

 O’quvchilar darslikda berilgan o’quv axborotini tahlil qiladi, organlar sistemasi haqidagi faktlarni tanlaydi, ularni avvalgi ob’ektlar bilan taqqoslab, xulosa chiqaradi. Demak, daryo qichqichbaqasining ichki tuzilishini tahlil qilib, avval o’rganilgan oq planariya, yomg’ir chuvalchangi, suv shilliq qurti bilan taqqoslab o’rganadi. O’quv materiallarining bu tarzda o’rganilishi o’quvchilarda tahliliy fikr yuritish ko’nikmalarining tarkib toptirishga zamin tayyorlaydi.  

         Bog’lanishli (assotsiativ) fikr yuritish (avval o’rganilgan bilimlar, faktlar orasidagi bog’lanishlarni aniqlash, tanish ob’ekt va hodisalarning yangi xususiyatlari va sifatlarini topish).  Bog’lanishli fikr yuritish o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini kutilmagan, noodatiy vaziyatlarda qo’llab yangi bilim va ko’nimalarni o’zlashtirishlariga zamin tayyorlaydi. 

 O’qituvchi «Organik olam evolyutsiyasining yo’nalishlari» mavzusini o’rganishda o’quvchilarning botanika va zoologiya o’quv fanlaridan o’zlashtirgan bilimlarini faollashtirish maqsadida ularga o’quv topshiriqlari bilan birga quyidagi jadvalni to’ldirish tavsiya etadi. 

I     – topshiriq 

1.     Qirqquloqlar, ochiq urug’lilar va yopiq urug’lilarning tuzilishini taqqoslang. Ularning tuzilishidagi o’xshashlik va farqlarni aniqlang. 

 

Taqqoslanadigan 

jihatlar 

Qirqquloqlar 

Ochiq urug’lilar 

Yopiq urug’lilar 

Hayotiy shakli 

Ildizi 

Poyasi 

Bargi 

Ko’payish organlari  Ko’payish       jarayonining tashqi  muhit  omillariga bog’liqligi 

 

 

 

 

 

2.     Nima sababdan yopiq urug’lilar o’simliklar olamida hukmronligini aniqlang. 

II  – topshiriq 

1.     Suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar va    qushlarning tuzilishini taqqoslang. Ular o’rtasidagi o’xshashlik va farqlarni aniqlang. 

Taqqoslanadigan 

jihatlar 

Suvda hamda quruqlikda yashovchilar 

Sudralib yuruvchilar 

Qushlar 

Tana qoplami. Hazm qilishi Qon aylanishi Yuragi.  

Nafas olishi. 

Ayirishi. 

 

 

 

Nerv sistemasi. 

Sezgi organlari. 

Ko’payishi.  

 

 

 

 

2.     Nima sababdan qushlarning hayvonot olamida hukmronligini aniqlang. 

O’quvchilar ushbu topshiriqlarni bajarib bo’lganlaridan so’ng, o’qituvchi biologik progress, aramorfoz, idioadaptatsiya, umumiy degeneratsiya haqida ma’lumot beradi va o’quvchilarga misol keltirishni tavsiya etadi. O’quvchilar o’zlari to’ldirgan jadvaldan foydalanib yopiq urug’lilar va qushlardagi aramorfozlarni aniqlaydi. 

SHu tarzda o’quvchilarda bog’lanishli fikr yuritish ko’nikmalari shakllantiriladi va rivojlantiriladi.   

 Mustaqil fikr yuritish (muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, farazlarni ilgari surish, avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarni yangi vaziyatlarda qo’llab, yangi bilim, ko’nikma va malakalarni egallash, o’z fikrini dalillash). 

Mustaqil fikr yuritish shaxs hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. SHu sababli biologiyani o’qitishning barcha shakllarida, o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishga ahamiyat berish zarur. 

Mustaqil fikr yuritish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: I. Muammoli vaziyatlarni tahlil qilish. II. Farazlarni ilgari surish.  

III. Avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarni yangi vaziyatlarda qo’llab, yangi bilim, ko’nikma va malakalarni egallash.  IV. O’z fikrini dalillash.  V. Javobning to’g’riligini tekshirib ko’rish. 

O’quvchilarda mustaqil fikr yuritishni rivojlantirish uchun o’qituvchi har bir mavzuni o’rganishda muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishi va o’quvchilarning bilish faoliyatini muammoli vaziyatlarni hal qilishga yo’llashi lozim. 

  Masalan, «Bir urug’ pallalilar. Loladoshlar oilasi» mavzusini o’rganishda muammoli vaziyat vujudga keltirilib, o’quvchilarning ikki pallalilar sinfi oilalarini o’rganishda o’zlashtirgan bilimlarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llashiga imkon yaratishi lozim. Jumladan, o’quvchilarga quyidagi o’quv topshiriqlarini bajarish tavsiya etiladi. Topshiriqning didaktik maqsadi:  

Bir urug’ pallali o’simliklar, loladoshlar oilasining o’ziga xos xususiyatlari, oilaning yovvoyi va madaniy vakillarining ahamiyatini o’rganish. 

 

№ 

O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar 

 

Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 

O’quvchilar    guruhi bilan  hamkorlikda ishlang. 

1. 

Bir urug’ pallali o’simliklarning o’ziga xos xususiyatlari va unga qaysi oilalar mansubligini aniqlang. 

 

 

2. 

Loladoshlar oilasining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang. 

 

 

3. 

Loladoshlar oilasi vakillarining gul tuzilishi va formulasini o’rganing. 

 

 

4. 

Lolaning            gulini  olma  guli  bilan           taqqoslang.

O’xshashlik va farqlarini aniqlang. 

  

 

5. 

Lolaning tuzilishini na’matakning tuzilishi bilan taqqoslang va quyidagi jadvalni to’ldiring. 

O’quvchilar bilan o’tkaziladigan savol-javobda faol ishtirok eting. 

         

Taqqoslanadigan jihatlar 

Lola 

Na’matak 

Hayotiy shakli 

 

 

Ildizi, poyasi, bargi 

 

 

Gul formulasi 

 

 

Gulqo’rg’oni 

 

 

CHanglanish turi 

 

 

Mevasi  

 

 

 

 Mantiqiy fikr yuritish (muammoni hal etishning ichki va tashqi mantiqini hisobga olgan holda mantiqan dalillash, usullarning mantiqan ketma-ketligini aniqlash). 

Mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi: I. Muammoli vaziyatni anglash, uni hal etish yo’llarini aniqlash. 

II. Muammoni hal etishning ichki va tashqi mantiqini hisobga olgan holda mantiqan dalillash.  III. Muammoni hal etish usullarining mantiqan ketma-ketligini aniqlash. 

IV. O’z javoblarining to’g’riligini dallillash va javobning to’g’riligini tekshirib ko’rish.  

 Tizimli fikr yuritish (o’rganilgan ob’ektni qismlarga ajratish, uning yaxlitligini, o’zaro bog’liqligini aniqlash va tavsiflash ko’nikmasi). 

Tizimli fikr yuritish o’quvchilarning o’rganilayotgan ob’ektni qismlarga ajratish, uning yaxlitligini, o’zaro bog’liqligini aniqlash va tavsiflash ko’nikmalarini rivojlantirishga asoslanadi. 

O’qituvchi o’quvchilarda tizimli fikr yuritishni rivojlantirish uchun muayyan mavzularda o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishi va tegishli o’quv topshiriqlarini tuzishi lozim. Jumladan, «Hujayraning tuzilishi va funktsiyasi» mavzusida o’quvchilarga quyidagi o’quv topshiriqlarini tavsiya etish maqsadga muvofiq. 

Topshiriqning didaktik maqsadi: Hujayraning tuzilishi va funktsiyalarini o’rganish orqali, hujayraning yaxlit tizim ekanligi, organoidlarning tuzilishi va funktsiyasi, ular o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash. 

Hujayra organoidlari 

     Tuzilishi  

     Funktsiyasi  

 

 

 

SHunday qilib, tanqidiy fikr yuritish tahliliy, bog’lanishli, mustaqil, mantiqiy, tizimli fikr yuritishni mujassamlashtirib ular o’rtasida ichki va tashqi, muayyan va nisbiy bog’lanishlar mavjud.  O’quvchilarda, ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarni rivojlantirishda o’qituvchi yuqorida qayd etilgan tahliliy fikr yuritishning tarkibiy qismlaridan, xususan, mustaqil fikr yuritish ko’nikmalaridan foydalanishi mumkin. SHuni qayd etish kerakki, o’quvchilarda nomlari zikr etilgan fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirmay turib ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish mumkin emas. 

 

20-MAVZU. BIOLOGIYANI O’QITISHDA O’QUVCHILARDA IJODIY FIKRLASHNI TARKIB TOPTIRISH

Ijodiy fikr yuritish ko’nikmalari ijodiy faoliyat tajribalarining asosini tashkil etadi. Ijodiy faoliyat tajribalarini egallashda o’quvchilar aqliy faoliyat usullari bo’lgan o’rganilayotgan ob’ektni tahlil qilish, taqqoslash, tarkibiy qismlarga ajratish, sintezlash, sabab-oqibat bog’lanishlarini tasavvur qilish, umumlashtirish va xulosa yasashni egallagan bo’lishlari lozim. SHundagina o’quvchilar ijodiy faoliyatning asosini tashkil etadigan xususiyatlar:  

I.            Tanish ob’ektlarning yangi xususiyatlari va vazifalarini topishi; 

II.         Tanish vaziyatlardagi muammolarni mustaqil ravishda hal etish; 

III.       Bilim va ko’nikmalarni yangi kutilmagan vaziyatlarda qo’llash orqali muammoni hal 

etish;  IV. O’zlashtirgan bilim va ko’nikmalarni amaliyotda ijodiy qo’llashga o’rganishi mumkin. 

O’quvchilarda mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishning muhim sharti, o’quvchilarning o’z fikrlarini dalillash va asoslash sanaladi. SHu sababli, o’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalari asosan, o’quv munozaralari va bahslar orqali rivojlantiriladi.  

O’quv munozaralari va bahslarni tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi: 

I.       O’quv munozaralari va bahslarni keltirib chiqaradigan o’quv topshiriqlari bilan tanishish. 

II.    O’quv topshiriqlaridagi muammolarni hal etish yo’llarini belgilash; 

III. Axborot manbai yoki darsliklardagi o’quv materialini o’rganish, tahlil qilish va undagi asosiy g’oyani ajratish; 

IV. Muammolarni hal etish bo’yicha javoblarni tayyorlash; 

V.   Javoblarni ko’rgazmali vositalar yordamida dalillash; 

VI. Javoblarning to’g’riligini tekshirib ko’rish, o’z-o’zini nazorat qilish, o’zaro nazoratni amalga oshirish 

O’quv munozaralarining ikki turi mavjud, agar ikki o’quvchi o’zaro hamkorlikda yoki o’quvchining kompьyuter bilan muloqoti tashkil etilsa, bu dialog tarzdagi munozara, agar munozara o’quvchilarning kichik guruhlardagi mustaqil ishi asosida tashkil etilsa polilog tarzdagi muloqot sanaladi. 

O’qituvchi darsda o’rganiladigan mavzuning didaktik maqsadidan kelib chiqqan holda qay tarzdagi munozarani tashkil etishni nazarda tutib tegishli o’quv topshiriqlarni tayyorlaydi. 

Har qanday o’quv munozaralari ijodiy izlanish asosida tashkil etiladi. Ijodiy izlanishlar quyidagi bosqichlarda tashkil etilishi maqsadga muvofiq: 

I.           Ijodiy izlanish maqsadini aniqlash, mazkur maqsadiga muvofiq mustaqil ishlarni tashkil etish, guruh a’zolari o’rtasida fikr va axborot almashinuvini amalga oshirish; 

II.        Olingan natijalarni tasavvur qilish va uni loyihalash; III. Maqsadni amalga oshganligi va olingan natijani tahlil qilish; IV. Zarur hollarda tegishli o’zgartirishlar kiritish.  

 

 

21-MA’RUZA. BIOLOGIYANI O’QITISHDA

FOYDALANILADIGAN METODLAR VA USULLAR

 

Reja:  

1.    O’qitish metodlarining umumiy tavsifi. 

2.    Og’zaki metodlar va ularning turlari. 

3.    Ko’rgazmali metodlar va ular tarkibiga kiradigan uslublar. 

4.    Amaliy metodlar va ularning turlari. 

Asosiy tushuncha va tayanch atamalar:  O’qitish metodlari, o’qitish metodlarining funktsiyalari, o’qitish metodlarining tasnifi va tavsifi, o’qitishning reproduktiv metodlari. 

 

Ma’lumki, ta’lim jarayoni o’quvchilarning bilim olish, ko’nikma va malakalarni egallash, ularning ilmiy dunyoqarashi, ijodiy izlanishlarini rivojlantirish maqsadiga yo’g’rilgan o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro hamkorligi sanaladi. 

Boshqacha aytganda, ta’lim mazmunining o’qitish metodlari yordamida o’zlashtirilishiga erishishdir. 

Metod so’zi umumiy ma’noda muayyan maqsadga erishish usulidir. 

O’qitish metodlari tom ma’noda o’qituvchining bilimlarni o’quvchilar ongiga yetkazish va ayni paytda ularni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirib olish usulidir. 

Didaktikada o’qitish metodlari quyidagi metodologik va nazariy qoidalarga asosan ta’riflanadi: 

         O’qitish metodi o’qitish jarayonining o’ziga xos pedagogik sharoitida ob’ektiv reallikni bilish metodlarining ifodasi sanaladi, ya’ni o’qitish metodlari yordamida o’quvchilarning bilish faoliyati tashkil etiladi va boshqariladi. 

         O’qitish metodlari o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish maqsadida qo’llaniladi. Bu ularning asosiy funktsiyalari sanaladi, shuningdek, mazkur metodlarning undovchi, rag’batlantiruvchi, uyushtiruvchi va nazorat qiluvchi funktsiyalari ham mavjud. 

         O’qitish metodlari yagona ta’lim jarayonining ikkita sub’ekti bo’lgan o’qituvchining pedagogik va o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini uyg’unlashtiruvchi, hamkorligini ta’minlovchi faoliyat usulidir. 

         O’qitish metodlari o’qitishning moddiy vositalari bo’lgan darslik, ko’rgazmali, didaktik va tarqatma materiallar bilan uzviy bog’langandir. 

         O’qitish metodlari aniq o’qitish usullaridan tarkib topadi va pedagogik jarayonga qo’llaniladi. 

         O’qitish metodlari o’zaro bog’langan faoliyat usullari sifatida darsning barcha bosqichlari, tashkiliy qism, o’quvchilarning bilish motivlarini faollashtirish, yangi mavzuni o’rganish, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish, o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash, olingan natijalarni tahlil qilish, uy vazifasini berishda foydalaniladi. 

Darsda o’qitish metodlari doimo muayyan birikma holida qo’llaniladi. Darsning har bir bosqichida metodlarning u yoki bu birikmalaridan foydalaniladi. Mazkur bosqichdagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishni ta’minlovchi metod ustunlik qiluvchi yetakchi tizim hosil qiluvchi metod hisoblanadi, qolgan metodlar unga bo’ysunadi. Biologiyani o’qitishda aksariyat hollarda ko’rgazmali metod yetakchi o’rinni egallaydi, boshqa metodlar unga bo’ysunadi yoki singib ketadi. Inson faoliyati metodlarining o’zgarishi, o’qitish metodlarining boyishiga va yangilanishiga olib keladi. Axborotlarning globallashuvi sharoitida dasturli o’qitish, EHM dasturlari vositasida o’qitish va h.k. metodlar vujudga keldi. 

Didaktikada o’qitish metodlarini tasniflash munozarali masala bo’lib, tasniflash turli asoslar bo’yicha amalga oshirilgan.  

Akademik I.D.Zverev metodlarni o’qitish manbalari va o’quvchilar faollik darajasiga ko’ra quyidagicha tasniflashni tavsiya etgan. 

Mazkur jadvalga muvofiq, o’qitish metodlarining 9 guruhini tanlab olish imkonini beradi. 

 

O’qitish manbalari bo’yicha 

O’quvchilar faollik darajasiga ko’ra 

 

 

Reproduktiv

(qayta aytib berish) 

Qisma

n qidiruv 

tadqiqotchili

Og’zaki 

+          

 

Ko’rgazmali  

 

Amaliy  

 

 

Taniqli didaktik olim Yu.K. Babanskiy o’qitish metodlarini quyidagi guruhlarga ajratgan: 

            O’qitishning og’zaki metodlari (hikoya, suhbat, o’quv ma’ruzasi). 

            O’qitishning ko’rgazmali metodlari. 

            O’qitishning amaliy metodlari. 

            O’qitishning  muammoli-izlanish metodlari. 

            O’qitishning mantiqiy metodlari.  Mustaqil ishlash metodlari. 

            O’qitishda o’quvchilar faoliyatini rag’batlantirish va asoslash metodlari. 

            O’qitishning nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish metodlari. 

Quyida o’qitishning reproduktiv metodlari bo’lgan og’zaki metodlari (hikoya, suhbat, o’quv ma’ruzasi), ko’rgazmali, amaliy metodlarining tavsifi beriladi: 

O’qitishning og’zaki bayon metodlari guruhi. O’qitish jarayonida og’zaki metodlardan doimo va muntazam foydalanib kelingan. Bu metodlar metodlar ichida ustunlik qilgan davrlar ham bo’lgan. Hozirgi kunda an’anaviy ta’lim tizimida og’zaki metodlar ustunlik qiladi. Keyingi yillarda og’zaki metodlarni tanqid qilish, ularni o’quvchilar faoliyatiga faol ta’sir ko’rsatmaydigan metodlarga kiritish odat tusiga aylangan. Metodlarga baho berishda holisonalo yondashish zarur, uning ahamiyatini mutlaqlashtirish, bo’rttirib ko’rsatish mumkin emas, shuningdek, pasaytirishga ham yo’l qo’yib bo’lmaydi. 

O’qitishning og’zaki bayon metodlari qo’llanilganda o’qituvchining so’zi o’quvchilarning bilim olishlari uchun asosiy manba hisoblanadi, ya’ni o’qituvchi o’quvchilarga so’zlar vositasida bilim beradi, o’quvchilar faoliyatini eshitish, fikr yuritish, berilgan savollarga javob topishga yo’naltiradi. SHuning uchun o’qituvchining so’zi oddiy axborot bo’lmasdan, balki ishonchli, asoslovchi, o’quvchilarning faoliyatini faollashtiruvchi ta’sir kuchiga ega bo’lishi kerak.    O’qituvchining yorqin, hissiyotli, dalillarga asoslangan, mantiqiy ketma-ketlikda tuzilgan, ko’rgazmali hikoya, suhbat, ma’ruzalari hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan. Og’zaki metodlar qisqa muddatda katta hajmdagi o’quv materialini o’quvchilar ongiga yetkazish, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish, ularni hal etish yo’llarini ko’rsatish, o’quvchilarning nutqini rivojlantirish imkonini yaratadi. SHuningdek, ko’pchilik metodlar o’qitish jarayonida og’zaki metodlar bilan uyg’unlashtirilgan holda qo’llaniladi. Og’zaki metodlarning muvaffaqiyatli qo’llanilishi, o’qituvchining: 

            nutq madaniyatini egallaganlik, jumladan, nutqning ravonligi, ovoz kuchi, intonatsiya, axborotlarning obrazliligi, ishonchliligi, asoslovchi, isbotlovchi, emotsiyali, shaxsiy munosabat bilan yo’g’rilganlik darajasiga; 

            axborot texnologiyalari asosida yaratilgan elektron darsliklarda ovoz, animatsiya, harakatlarning uyg’unlik darajasiga bog’liq bo’ladi.  Og’zaki bayon metodlari guruhi o’z ichiga suhbat, hikoya, ma’ruza metodlarini oladi.  

 

22-MA’RUZA. BIOLOGIYANI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN KO’RGAZMALI, AMALIY METODLAR .

 

Hikoya metodi o’quvchilarga o’quv materialini yaxlit holda savollar berib, uzmasdan bayon etishni nazarda tutadi. Yangi mavzu mazmunida yangi tushunchalar, ilmiy axborot ko’p bo’lgan taqdirda, shuningdek, o’qituvchi o’quv materiali yuzasidan faol suhbat o’tkazish imkoni bo’lmagan, izohlash va tushuntirishi lozim bo’lgan, o’quv materialining hajmi katta bo’lib, uni dasturda belgilangan vaqtda o’rganish zarur bo’lgan hollarda hikoya metodidan foydalanadi. Hikoya metodidan darsning qaysi bosqichida foydalanishiga ko’ra hikoya metodining didaktik maqsadi turlicha bo’ladi. Darsning yakunlash qismida foydalanilgan hikoya metodida o’qituvchi o’rganilgan mavzu mazmuni yuzasidan asosiy fikrlarni umulashtiradi, yakunlaydi, xulosa chiqaradi, o’quvchilarga mustaqil ish topshiriqlarini tavsiya etadi. O’quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan hikoya metodi o’quvchilarning muayyan mavzularni hikoya qilishini taqozo etadi. O’quvchilarning hikoyalari ularning ilmiy dunyoqarashi, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi. Bunda o’quvchilar yangi mavzu mazmunidagi asosiy g’oyani ajratish, o’z fikrini asoslash va dalillash, qisqa va lo’nda, mantiqiy ketma-ketlikda bayon etish, ko’nikmalarini egallaydi. 

O’quv materialini jonli, ob’ektlarga xos xususiyatlarni bayon qilish, axborotning ilmiyligi, izchilligi, tushunarliligi, nutqning ravonligi va ifodaliligi uslubi.    

Suhbat metodi o’qituvchining o’quvchilar tomonidan yangi mavzu mazmunidagi qonuniyat, tushuncha va atamalarning izchillikda faol o’zlashtirishini ta’minlovchi puxta o’ylangan savollar vositasida ishlashini nazarda tutadi. Suhbat metodi yordamida o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilim va ko’nikmalari faollashtiriladi, tizimga solinadi, umumlashtiriladi, xulosa chiqariladi va yangi o’rganilayotgan tushuncha bilan o’zaro aloqadorligi yoritiladi. SHuni qayd etish kerakki, o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilimlari asosida yangi mavzuni savollar yordamida o’zlashtirish imkonini beradigan mavzular suhbat metodi vositasida o’rganish tavsiya etiladi. Suhbat metodi o’quvchilarning nazariy bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yengillatish, o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilim va ko’nikmalari, hayotiy tajribalaridan foydalanib, qator savollar yordamida yangi bilimlarni o’zlashtirish, mazkur bilimlardan amaliyotga qo’llashni anglab olishiga zamin tayyorlashni ko’zda tutadi. 

Suhbat metodi o’quvchilarning nazariy bilimlarni o’zlashtirish uchungina emas, balki ularning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, nutqini rivojlantirish, taqqoslash, tahlil qilish, mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini tarkib toptirishga yordam beradi. 

Suhbat metodining samaradorligi o’qituvchining mavzu mazmunni mantiqiy tugallangan qismlarga ajratish, har bir qism bo’yicha savollar zanjirini tuzish, dars davomida mazkur savollardan o’z o’rnida foydalanish, sinf o’quvchilarining bilish faoliyatini faollashtirish va savollarga javob topishga yo’llashi, har bir o’quvchining rag’batlantirishi, o’quvchilarning esa o’z fikrini lo’nda va qisqa bayon etish, dalillash ko’nikmalarini egallaganlik darajasiga bog’liq bo’ladi.    

O’quv ma’ruzasi metodidan o’quv materialining hajmi katta, mantiqiy tuzilishi murakkab, tushuncha va atamalarga boy bo’lgan hollarda foydalaniladi. 

O’quv ma’ruzasi metodidan foydalanilganda quyidagi talablarga e’tibor qaratish lozim: 

1.          Ma’ruza mazmuni chuqur ilmiy, g’oyaviy va mantiqiy ketma-ketlikda  ko’rgazma  vositalarga asoslangan holda bayon etilishi.  

2.          O’quvchilar uchun tushunarli, hissiyotga boy va sodda tilda yoritilishi. 

3.          O’quvchilarning yoshlik va ruhiy holatlarini hisobga olgan holda 15-20 minutdan so’ng qisqa mustaqil ish yoki savol-javob o’tkazish, o’quvchilarning bilish faoliyati faollashgandan so’ng davom ettirilishi lozim. 

Ta’lim jarayonida o’quv ma’ruzasini  qo’llash o’qituvchidan jiddiy tayyorgarlik ko’rishni talab etadi va u: 

      Dars mavzusi, maqsadi va dolzarb muammolarni aniqlashi; 

      Tanlangan mavzu bo’yicha darslik, ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan

tanishishi; 

      O’quvchilarning yosh va psihologik xususiyatlari hamda qiziqishlarini hisobga olgan holda ma’ruza rejasi, mazmunini tuzishi; 

      Yuqori samara beradigan o’qitish vositalari va metodlarini tanlashi kerak. 

Ma’ruzaning muvaffaqiyatli o’tishi, avvalo o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyati qanday tashkil etilganligiga bog’liq. 

Unda o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradigan ko’rgazma vositalari – O’TV, mulьtimedialar, tabiiy, tasviriy jihozlar va boshqa o’qitish vositalaridan foydalanish hamda ma’ruza davomida o’quvchilar uning rejasi, mazmunini qisqa yozib olishi, savollarga javob topishga erishishi o’qituvchining diqqat markazida  bo’lmog’i lozim. 

O’qituvchining ma’ruzasi mazmuni va o’quvchilar faoliyatining tashkil etilishiga ko’ra induktiv yoki deduktiv ravishda tuzilgan bo’lishi mumkin. 

Ma’ruza induktiv tuzilganda, avval o’quvchilar hodisa va ob’ektlar bilan tanishtirilib, keyin umumiy xulosa keltirib chiqariladi. 

Deduktiv ma’ruzada esa buning aksi bo’ladi, ya’ni, avval umumiy tushunchalar beriladi, keyin ob’ektlar va hodisalar yordamida uning mazmuni ochib beriladi.  

Mazkur metod tarkibiga o’quv materialini mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilish, muammolarni qo’yish, ob’ektlarni aniqlash, taqqoslash, xulosa chiqarish, umumlashtirish, o’quvchilarning diqqatini jalb qilish uslublari kiradi. 

Ko’rgazmali metodlar guruhi. O’qitish jarayonida ko’rgazmali metodlarning qo’llanilishi, o’quv materiali mazmunidan kelib chiqqan holda ob’ektlar va hodisalarni hissiy idrok etish, ularni taqqoslash, o’ziga xos xususiyatlarni aniqlash, umumlashtirish, sintezlash, xulosa yasashga imkon beradi. Ko’rgazmali metodlar o’qitish jarayonida og’zaki, amaliy, mantiqiy, muammoli metodlar bilan uyg’un holda qo’llaniladi. 

Masalan, o’quvchilarga ko’rgazma asosida o’quv materialini o’rganish bo’yicha topshiriqlar o’qituvchi tomonidan og’zaki beriladi. Topshiriqlarni bajarish jarayonida ko’rgazmalilik amaliy metodlar bilan birikib ketadi, darsda vujudga kelgan muammoli vaziyatlarni hal etishda muammoli metodlar bilan mujassamlashib ketadi. 

O’qitish jarayonida ko’rgazmali metodlardan o’z o’rnida va samarali foydalanishning quyidagi afzalliklari mavjud: 

         o’quvchilarda ko’rgazmali-obrazli tafakkurni rivojlantirish, o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, aqliy faoliyat usullarni egallash; 

         o’rganilayotgan nazariy masalalarni aniqlashtirish, darsda bevosita kuzatish imkoni bo’lmagan hodisa va jarayonlarni modellashtirish; 

         biologik ob’ektlarni kuzatish, ular ustida tajribalar o’tkazish, olingan nazariy bilimlarni amaliyotga qo’llash, o’rganilgan hodisalarni sxema, jadvallar asosida aniqlashtirish va tasniflash imkonini beradi.  

Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali vositalar sirasiga quyidagilar kiradi: 

         tabiiy va tirik ob’ektlar – gerbariylar, kollektsiyalar, mikro va ho’l preparatlar, xona o’simliklari, tirik tabiat burchagida boqiladigan hayvonlar va h.k; 

         real ob’ektlarni aks ettiruvchi maxsus tayyorlanadigan tasviriy vositalar – jadvallar, sxemalar, rasmlar, modellar, mulyajlar va boshqalar; 

         ko’rgazmalilikning shartli-ramziy vositalari – biogeografik oblastlarning kartalari, globuslar; 

         o’qitishning texnik vositalari – o’quv kinofilьmi, diafilьm, diapozitivlar, videolavhalar va h.k. 

         o’qitishning mulьtimediali vositalari – EHM ning ta’lim dasturlari, elektron versiya va darsliklar, ovoz, animatsiya, dinamik harakat va uch ko’lamli tasvirni o’zida mujassamlashtirgan mulьtimedialar va h.k.  

 Amaliy metodlar guruhi. O’quvchilarning o’zlashtirgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo’llash, o’quv va mehnat, ko’nikma hamda malakalarini shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarini o’stirish, hayotga tayyorlash, kasbga yo’llash imkonini beradi. Ushbu metod o’qitish jarayonida ko’rgazmali, muammoli, og’zaki metodlar bilan uyg’unlashgan holda qo’llaniladi. O’quvchilar tomonidan bajariladigan amaliy ishlar bilim manbai bo’lib xizmat qiladi. Buning uchun o’qituvchi amaliy ishlarning maqsadini aniqlashi, maqsadga erishish uchun zarur bo’ladigan ko’rgazmali vositalarni tanlashi, o’quv topshiriqlarini aniq tuzishi lozim. Amaliy ishlarni bajarish uchun beriladigan o’quv topshiriqlari mazmunan aniq, ixcham, tushunarli va maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi zarur. 

Kuzatish metodi – bu tirik organizmlarda boradigan jarayonlar va tabiat jismlarida sodir bo’ladigan hodisalarni o’quvchilarning maqsadga muvofiq holda idrok etishi hisoblanadi. Bu metodda o’quvchilarning kuzatishi bo’yicha to’plangan ma’lumotlari bilim manbai sanaladi. Kuzatish metodidan biologiyani o’qitishning barcha shakllarida foydalaniladi. Kuzatish metodidan dars jarayonida foydalanilganda o’quvchilar dars mazmuniga oid ko’rgazma vositalarini mustaqil kuzatadilar, natijada kuzatish ob’ektlaridagi o’ziga xos xususiyatlarni isbotlovchi dalillarga ega bo’ladilar. Bunday kuzatish qisqa muddatli bo’lib, ma’lum bir maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi.  Biologik tajribalarni o’tkazish metodi – o’z ichiga biologik ob’ektlarni tanish va aniqlash, kuzatishlarni qamrab oladi, lekin mazmuni jihatdan ulardan farq qiladi. Biologik tajribalarni o’tkazish o’quvchilarni o’rganilayotgan jarayon yoki hodisaning mohiyatini anglashga, ular o’rtasidagi sabab-oqibat bog’lanishlarini tushunishga, biologik qonuniyatlarni “qayta kashf” etilishiga imkon beradi. Tajriba natijalarini umumlashtirish, xulosa yasash, uni rasmiylashtirish o’quvchilarda tadqiqotchilikni rivojlantiradi. Biologik tajribalar darsda, darsdan tashqari ishlarda, tirik tabiat burchagida va o’quv tajriba maydonchasida o’tkazilishi mumkin. Biologik tajribalar ham davomiyligiga qarab, qisqa va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. 

“Urug’ning tarkibini aniqlash”, “O’simlik hujayrasida plazmoliz va deplazmoliz”, “Amilazaning kraxmalga ta’siri” yuzasidan o’tkaziladigan tajribalar qisqa muddatli, “Urug’ning unib chiqishi uchun zarur shart-sharoitlar”, “Urug’larning nafas olishi”, “Barglarning suv bug’latishi”, “Barglarda kraxmal hosil bo’lishi”, “Yomg’ir chuvalchangining tuproq hosil bo’lishidagi roli”, “O’simliklarda belgilarning irsiylanish qonunlarini o’rganish” kabi tajribalar uzoq muddatli tajribalar hisoblanadi. 

Mazkur metodning samaradorligi o’qituvchi tomonidan o’tkaziladigan tajribalarning muayyan tizimda tashkil etishi, tajriba mavzulari, maqsadini aniqlashi, har bir tajriba uchun aniq ko’rsatmalar, o’quv topshiriqlari tayyorlashi, o’quvchilarni tajriba o’tkaziladigan ob’ektlar, kerakli asbob va jihozlar bilan ta’minlashi, tajriba o’tkazadigan o’quvchilarning faoliyatini tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish, olingan natijalardan darsda o’z o’rnida foydalanishiga bog’liq. 

 

TALABALARNING O’Z - O’ZINI NAZORAT QILISH SAVOLLARI

1.O’qitish metodlariga ta’rif bering. 

2.      O’qitish metodlarini metodologik va nazariy qoidalariga asosan ta’riflang. 

3.      I.D. Zverev o’qitish metodlarini qaysi asoslarga ko’ra tasniflagan? 

4.      Yu.K. Babanskiy tasnifiga muvofiq o’qitishning reproduktiv metodlari guruhiga qaysi metodlar kiritilgan? 

 

  23-MA’RUZA. BIOLOGIYANI O’QITISHNING FAOL METODLARI

Reja: 1.           O’qitishning interfaol metodlari. 

2. Muammoli izlanish metodlari.  3. O’qitishning mantiqiy metodlari. 

4.           Mustaqil ishlash metodlari. 

5.           O’qitishda o’quvchilarning faoliyatini rag’batlantirish va asoslash metodlari.  6. O’qitishdagi nazorat va o’z-o’zini nazorat metodlari. 

 

Asosiy tushuncha va tayanch atamalar:  

Interfaollik, o’qitishning faol metodlari, muammoli izlanish, mantiqiy metodlari, mustaqil ishlash, o’qitishni rag’batlantirish va asoslash metodlari, o’qitishdagi nazorat va o’z-o’zini nazorat metodlari. 

 Interfaol inglizcha interakt so’zidan olingan bo’lib, inter- hamkorlikda  akt- harakat qilmoq ma’nosini bildiradi. 

Interfaollik deganda o’qituvchining o’quvchi bilan hamkorlikda yoki kompьyuter bilan muloqoti o’zaro ta’sir ko’rsatish rejimida ishlashi tushuniladi. 

Interfaol o’qitish – bu avvalo dialog tarzda o’qitish, muloqot jarayonida barcha ishtirokchilar tomonidan hamkorlikda muammolarni hal etilishidir. 

Interfaol o’qitishning asosiy mohiyati – o’qitish jarayonida barcha o’quvchilar bilish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi, ular muhokama etilayotgan muammolarni, voqea va hodisalarning rivojini tushunadi, muammoli vaziyatlarni anglaydi, uni hal etish yo’llarini izlab, eng maqbul variantni tavsiya etadi. 

 O’quv materialini o’rganish, muammoni hal etish bo’yicha turli variantdagi yechimni tavsiya etishga asoslangan bilish jarayonida o’quvchilarning hamkorligi har bir o’quvchiga, guruh muvaffaqiyati uchun o’z ulushini qo’shishga, ular o’rtasida fikr, axborot va tajriba almashinuviga zamin tayyorlaydi. Ushbu hamkorlik samimiy, qulay ijtimoiy psihologik, o’zaro yordam muhitida sodir bo’lganligi uchun, o’quvchilar nafaqat yangi bilimlarni o’zlashtiradilar, balki o’zining bilish faoliyatlarini rivojlantiradi, uni yuqori darajaga ko’tarib, hamkorlikka kirishishga imkon beradi.   

 O’qitish jarayonida interfaol usullarni qo’llash jarayonida o’quvchilarning o’zaro muloqotga kirishishini tashkil etish va boshqarishni taqoza etadi, bunda o’quvchilar hamkorlikda izlanib umumiy, shu bilan bir qatorda har bir o’quvchi uchun ahamiyatga molik bo’lgan muammoni hal etishga kirishib ular o’rtasida bir-birini tushunish, hamkorlikda ishlash va hamjihatlik vujudga keladi. 

 Interfaol usullardan foydalanilgan darslarda bitta o’quvchining ustunlik qilishi, uning o’z fikrini o’tkazishiga yo’l qo’yilmaydi. 

 Interfaol usullar qo’llanilganida o’quvchilar tanqidiy fikr yuritish, axborot manbalari va vaziyatni tahlil qilish, murakkab muammoli vaziyatlarni hal etish,  o’rtoqlarining fikrini tahlil qilib, asoslangan xulosalar chiqarish, munozarada ishtirok etish, boshqa shaxslar bilan muloqotga kirishish ko’nikmalarini egallaydi. 

 O’qitishning interfaol metodlarining quyidagi xususiyatlari mavjud: 

Insonning muhim hayotiy ehtiyoji bo’lgan muloqot – o’qitish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llaniladi. 

O’qitish jarayonida o’quvchilarga o’z kuchi, bilimi, iqtidorini namoyon etishga teng imkoniyatlar beriladi. 

O’quvchilarning kichik guruhlarda hamkorlikda ishlashida ijtimoiy-psihologik jihatdan qulay muhit yaratilib, muloqotda bosqichma-bosqich va samarali ishtirok etishga zamin tayyorlanadi. 

O’quvchilar muloqotda faol ishtirok etishlari uchun faqat eshitishlari yetarli emas, balki  eshitganlarini tahlil qilish, fikr yuritish, fikrlarning asosli va tushunarli bo’lishiga erishish lozimligini anglaydilar. 

O’quvchilar bilan hamkorlikda, kichik guruhlarda ishlashi orqali  qo’yilgan vazifalarni talab darajasida bajarish, olingan natijalarni tahlil qilish, ularning to’g’riligini tekshirib ko’rish, taqdim etish va boshqa guruhlar tomonidan e’tirof etishlariga erishishlari lozim. 

                                      Biologiyani      o’qitishda      foydalaniladigan      faol      metodlar      guruhiga   o’qitishning 

muammoliizlanish metodlari, mantiqiy metodlar, mustaqil ishlash metodlari, o’quvchilar faoliyatini rag’batlantirish va asoslash metodlari, nazorat va o’z-o’zini nazorat qilish metodlari kiradi. 

Faol metodlar muammoli vaziyatlarni vujudga keltirib, o’quvchilarning kichik guruhlarida hamkorlikda ishlab, muammoni hal etish, murakkab savollarga javob topish jarayonida alohida ob’ekt, hodisa va qonunlarni tahlil qilish ko’nikmalari va bilimlarni faollashtirishga asoslangan faol bilish faoliyatini taqozo etadi. 

SHu sababli, biologiyani o’qitishda o’qitishning reproduktiv metodlari bo’lgan og’zaki bayon, ko’rgazmali va amaliy metodlar bilan birgalikda muammoli izlanish va mantiqiy metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun o’qituvchi mazkur metodlarning o’ziga xos xususiyatlari, ular tarkibiga kiradigan metodik uslublarni to’g’ri anglashi va o’z o’rnida samarali foydalanish ko’nikmalarini egallagan  bo’lishi lozim.  

Muammoli izlanish metodlari dars davomida izchil va maqsadga yo’naltirilgan holda vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni o’quvchilar avval o’zlashtirgan bilim va ko’nikmalarini yangi vaziyatlarda qo’llashi orqali o’quv materialini faol o’zlashtirishiga xizmat qiladi. Bu metodlar guruhi o’quvchilarning aqliy rivojlanishi, ijodiy va mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish va undan chiqishning eng maqbul yo’lini topishi, mo’ljalni to’g’ri olishiga zamin tayyorlaydi. 

Muammoli izlanish metodlari guruhiga mansub muammoli-izlanish xarakteridagi suhbat metodidan foydalanganda, avval muammoli vaziyatlar yaratiladi, avvaldan tayyorlangan muammoli savollar zanjiri bayon etiladi, o’quvchilarning o’qituvchi bilan birgalikda mantiqiy mulohaza yuritishiga, o’quv farazlarini hosil qilish va isbotlash, suhbat jarayonida muammoli savollarga javob topishiga  imkon yaratiladi. 

Muammoli hikoya metodida, o’qituvchi yangi mavzuni o’rganish jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratadi, o’quvchilar bilan hamkorlikda hikoya jarayonida muammoli savollarga javob topishga, o’quv farazlarini hosil qilish va dalillashga imkon yaratiladi,  o’quvchilarning javoblari asosida muammolar hal etiladi. 

Muammoli-amaliy metoddan foydalanganda muammoli topshiriqlar tuziladi, shu asosda tajribalar o’tkaziladi, muammoli vaziyatlarni xal etish yuzasidan o’quv farazlarini hosil qilinadi va o’quv-tadqiqot tajribalari o’tkazilib, o’quv xulosalari va umumlashmalarini ta’riflab muammolar hal etiladi.  

Muammoli metodlardan foydalaniladigan darslarni keyingi yillarda yangi nom bilan

(“Tafakkur bo’roni” B.R.Qodirov), (“Miyaga hujum”, “Fikrlar to’qnashuvi”, “Fikrlar jangi” V.M.Karimova,  F.A.Akramova), (“Aqliy hujum” J.G’.Yo’ldoshev) nomlash rasm bo’ldi.  Muammoli metoddan foydalanilgan dars (“Aqliy hujum”) quyidagi bosqich asosida tashkil etiladi: 

I             – bosqich. Psihologik jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan o’quvchilar-      dan teng sonli kichik guruhlarni shakllantirish. 

II          – bosqich. Kichik guruhlarga muammoli savollardan iborat bo’lgan  o’quv topshiriqlarini tarqatish va ularni topshiriqning didaktik maqsadi bilan tanishtirish.  

III        – bosqich. O’quvchilarning bilish faoliyatini o’quv muammolarini                   hal etishga yo’naltirish. 

IV       – bosqich. O’quvchilarning muammoli vaziyatlarni hal etish bo’yicha       axborotlarini tinglash. 

V          – bosqich. Kichik guruhlar o’rtasida o’quv bahsi va munozara                 o’tkazish. VI – bosqich. Umumiy xulosa yasash. 

“Aqliy hujum” da o’quvchilar avval o’zlashtirgan bilimlarini yangi vaziyatlarda qo’llab, bilimlarini kengaytiradi, chuqurlashtiradi, aqliy faoliyat usullarini egallaydi. 

Bu metodlar muammoli vaziyatlarni yaratish, muammoli savollar zanjirini tuzish, muammoli topshiriqlar tuzish va tajribalar o’tkazish, muammoli vaziyatlarni xal etish yuzasidan o’quv farazlarini hosil qilish, o’quv farazlarini isbotlash, ob’ektlarni taqkoslash, mantiqiy mulohaza yuritish, o’quv-tadqiqot tajribalarini o’tkazish, o’quv xulosalari va umumlashmalarini ta’riflash uslublarini o’z ichiga oladi. 

O’qitishning mantiqiy metodlari guruhi. Mazkur metod o’quv materiali mazmunining yo’nalishini belgilab, o’quvchilarning bosh g’oyani ajratish, o’rganilayotgan ob’ektni tahlil qilish, qiyoslash, umumlashtirish ko’nikmalari, aqliy faoliyat usullarini egallash, abstrakt tafakkurni rivojlantirish, sabab-oqibat bog’lanishlarni anglash imkonini yaratadi. 

O’qitishning mantiqiy metodlari guruhiga induktiv, deduktiv, tahlil, bosh g’oyani ajratish, qiyoslash, umumlashtirish metodlari kiradi.  

Induktiv metodda – o’quvchilarning e’tibori avval xususiy faktlarni o’rganishga jalb qilinadi, so’ngra xususiydan umumiy xulosalar chiqarishga yo’naltiriladi.  

Deduktiv metodda o’quvchilar avval umumiy qonunlarni o’rganadi, so’ngra umumiydan xususiy xulosa chiqarishga o’rgatiladi. 

O’quvchilar  tahlil metodi yordamida axborotni anglab idrok etadi, o’rganilgan ob’ektlarning o’xshashlik va farqli tomonlarni aniqlaydi, o’rganilgan ob’ektlarni tarkibiy qismlarga ajratib, ular o’rtasidagi boshlanishlar, sabab oqibatlarni aniqlaydi.  

Bosh g’oyani ajratish metodi muhim ahamiyat kasb etib, o’quv materialidagi asosiy g’oyani ajratish va saralash, axborotni mantiqiy tugallangan fikrli qismlarga ajratish, asosiy g’oya va ikkinchi darajali fikrlarni ajratish, tayanch so’zlar va tushunchalarni ajratish, asosiy fikr haqida xulosa chiqarishga zamin tayyorlaydi. 

O’quvchilar qiyoslash metodi vositasida, o’quv topshiriqlarida berilgan qiyosiy ob’ektlarni aniqlash, ob’ektlarning asosiy belgilarini aniqlash, taqqoslash, o’xshashlik va farqlarni aniqlash, qiyoslash natijalarini shartli belgilar bilan rasmiylashtirishga o’rganadi. 

Umumlashtirish metodi muammolarni hal etish jarayonida o’quv materialidagi tipik faktlarni aniqlash, qiyoslash, dastlabki xulosalar, hodisaning rivojlanish dinakmikasini tasavvur qilish, umumlashtirish natijalarini shartli belgilar yordamida rasmiylashtirish, umumiy xulosa chiqarishga zamin tayyorlaydi. Mazkur metodlar mos holda: 

a)                      induktiv metod - xususiy faktlarni muammoli bayon qilish, o’quvchilar faoliyatini 

xususiydan umumiy xulosalar chiqarishga yo’naltirish, muammoli topshiriqlarni berish uslublarini;  

b)                      deduktiv metod umumiy qonunlarni bayon qilish, o’quvchilarning faoliyatini umumiydan  xususiy xulosa chiqarishga yo’naltirish uslublarini; 

v) tahlil metodi axborotni anglab idrok etish, o’rganilgan ob’ektlarning o’xshashlik va farqli tomonlarni aniqlash, o’rganilgan ob’ektlarni tarkibiy qismlarga ajratish, ular o’rtasidagi boshlanishlarni aniqlash uslublarini; 

g) bosh g’oyani ajratish metodi o’quv materialidagi asosiy g’oyani ajratish va saralash, axborotni mantiqiy tugallangan fikrli qismlarga ajratish, asosiy g’oya va ikkinchi darajali fikrlarni ajratish, tayanch so’zlar va tushunchalarni ajratish, asosiy fikr haqida xulosa chiqarish uslubilarini; 

d) qiyoslash metodi qiyosiy ob’ektlarni aniqlash, ob’ektlarning asosiy belgilarini aniqlash, taqqoslash, o’xshashlik va farqlarni aniqlash, qiyoslash natijalarini shartli belgilar bilan rasmiylashtirish uslublarini; 

g) umumlashtirish metodi o’quv materialidagi tipik faktlarni aniqlash, qiyoslash, dastlabki xulosalar, hodisaning rivojlanish dinakmikasini tasavvur qilish, umumlashtirish natijalarini shartli belgilar yordamida  rasmiylashtirish,  umumiy xulosa  chiqarish  uslublarini  o’zida mujassamlashtiradi.  

Mustaqil ish metodlari guruhiga darslik, qo’shimcha o’quv adabiyotlari va ko’rgazma vositalari ustida mustaqil ishlash metodlari kiradi. mustaqil ishlash metodining o’ziga xos xususiyatlaridan biri o’quvchilarning o’quv topshiriqlarini o’qituvchining bevosita boshqaruvisiz bajarishidir. Mustaqil ishlash metodida o’quvchilarning mustaqil o’quv-bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish nazarda tutiladi. Mazkur metodda darslik, qo’shimcha o’quv adabiyotlari, ko’rgazma vositalari ustida mustaqil o’tkazilgan kuzatish va tajriba natijalari, masala va mashqlar ishlash bilim manbai sanaladi. 

Barcha metodlar kabi mustaqil  ishlash metodining ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifasi mavjud.  

Ta’limiy vazifasi sifatida – o’quvchilarning bilim va ko’nikmalarni mustaqil egallashlari, bilimlarni chuqurlashtirish, mustahkamlash va takrorlashni ta’minlashini qayd etish mumkin. Ular o’quvchilarning amaliy o’quv ko’nikmalari va malakalarni yaxshi o’zlashtirishlarida ayniqsa qimmatga ega, chunki mustaqil harakatsiz ko’nikmalarni avtomatlashgan va ijodiy xarakterdagi malaka darajasiga ko’tarib bo’lmaydi. 

 Tarbiyaviy yo’nalishdagi vazifasi o’quvchilarda mustaqillik, bilish faolligi, ma’naviyat, faol hayotiy pozitsiyani egallash, mehnatsevarlik va insoniy fazilatlarni tarkib toptirishga yordam beradi. 

 Rivojlantiruvchi yo’nalishdagi vazifasi – o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, tafakkuri, ko’nikma va malakalarni rivojlantirishga yordam beradi, irodani chiniqtiradi.  

Mustaqil ishlash metodlari tarkibiga mustaqil ish topshiriqlarini berish, o’quv faoliyatida mustaqillikni rivojlantirish, o’quv mehnati malakalarini tarkib toptirish, namunaga muvofiq mustaqil ishlarni tashkil etish, ijodiy topshiriqlar berish uslublari kiradi. 

O’qitishda o’quvchilarning faoliyatini rag’batlantirish va asoslash metodlari guruhi ta’lim jarayonida pedagogik rag’batlantirish orqali o’quvchilarning yangi o’quv materialini egallashlarida  ishtiyoq va faollikni ta’minlovchi ijobiy asoslanishlarni vujudga keltiradi. Mazkur metodlar o’quvchilarning bilishga bo’lgan qiziqishlari, aqliy faolliklari, yangi bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyojlari, muloqot madaniyati, o’z-o’zini nazorat qilish va boshqarish, baholash ko’nikmalarini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi. SHuningdek, ta’limning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish, o’quvchilarda ongli intizom, burch va ma’suliyatni tarkib toptiradi. 

  O’qishga bo’lgan qiziqishni orttirish, didaktik-o’yin, o’quv munozaralari, o’quvchilarning taxsil olishdagi burch va ma’suliyatini shakllantirish metodlari mansub bo’lib, ular quyidagi: 

a)                   o’qishga bo’lgan qiziqishni orttirish metodlari o’quvchilarda ijobiy hissiyotni vujudga keltirish, qiziqarli analogiyalardan foydalanish, taajjublanish effekti, bilish quvonchini vujudga keltirish, o’quvchilarni rag’batlantirish va tanbeh berish uslubi. 

b)                  didaktik-o’yin metodi o’yin syujetini tanlash, o’yin vaziyatlarini vujudga keltirish,

o’quv-

bilishga oid o’yinlarni tanlash, o’quvchilarni rag’batlantirish uslubi. 

v) o’quv munozaralari metodi o’quv baxslarini keltirib chiqaradigan vaziyatni yaratish, ilmiy baxslarni vujudga keltirish. O’quvchilarni muvaffaqiyatlarga yo’llash, o’quvchilar fikrini bayon qilishi, ular javobidagi xatolarni to’g’rilash, o’quvchilarni rag’batlantirish  uslubi. 

d) o’quvchilarning tahsil olishdagi burch va ma’suliyatini shakllantirish metodi ta’lim-

tarbiyaning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish, o’qishning shaxsiy ahamiyatini tushuntirish, o’quv talablarini qo’yish, o’qitishda rag’batlantirish va tanbeh berish kabi  uslublarni mujassamlashtiradi. 

TALABALARNING O’Z-O’ZINI NAZORAT QILISH SAVOLLARI:  

1.   Intefaollikning mohiyatini tushuntiring. 

2.   O’qitishning faol metodlarining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang. 

3.   Muammoli izlanish metodlarining didaktik vazifalarini aniqlang. 

4.   O’qitishning mantiqiy metodlarining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang. 

5.   Mustaqil ishlash metodlari amaliy metodlardan qaysi xususiyatlari bilan farq qiladi? 

6.   O’qitishda o’quvchilarning faoliyatini rag’batlantirish va asoslash metodlari guruhiga qaysi metodlar kirishini aniqlang. 

7.   O’qitishdagi nazorat va o’z-o’zini nazorat metodlarining ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini aniqlang. 

 

 

6- SEMESTR.

1-MA’RUZA.  BIOLOGIYANI O’QITISHNING INTERFAOL VA MUAMMOLI IZLANISH METODLARI

"Aqliy hujum" metodi - biror muammo bo'yicha ta'lim oluvchilartomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to'plab, ular orqali ma'lum bir echimga kelinadigan metoddir. "Aqliy hujum" metodining yozma va og'zaki shakllari mavjud. Og'zaki shaklida ta'lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta'lim oluvchilarning har biri o'z fikrini og'zaki bildiradi. Ta'lim oluvchilar o'z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga ta'lim oluvchilar o'z javoblarini qog'oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko'rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki "pinbord" doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. "Aqliy hujum" metodining yozma shaklida javoblarni ma'lum belgilar bo'yicha guruhlab chiqish

imkoniyati  avjuddir. Ushbu metod to'g'ri va ijobiy qo'llanilganda shaxsni erkin, ijodiy     va      nostandart   fikrlashga    o'rgatadi.     "Aqliy     hujum"        metodidan foydalanilganda ta'lim oluvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo'ladi, shu jumladan ta'lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta'lim oluvchilar o'z fikrini faqat og'zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko'nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta'lim  luvchilarda turli g'oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta'lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. "Aqliy hujum" metodi ta'lim beruvchi tomonidan qo'yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 

1.   Ta'lim oluvchilarning boshlang'ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo'yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 

2.   Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog'lash maqsad qilib qo'yilganda -yangi mavzuga o'tish qismida amalga oshiriladi. 

3.   O'tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo'yilgandamavzudan so'ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. "Aqliy hujum" metodini qo'llashdagi asosiy qoidalar:

1.  Bildirilgan fikr-g'oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.

2.  Bildirilgan har qanday fikr-g'oyalar, ular hatto to'g'ri bo'lmasa ham inobatga olinadi.

3.  Har bir ta'lim oluvchi qatnashishi shart. Quyida "aqliy hujum" metodining tuzilmasi keltirilgan.

"Aqliy hujum" metodining tuzilmasi. 

"Aqliy hujum" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1.  Ta'lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo'yicha o'z javoblarini (fikr, g'oya va mulohaza) bildirishlarini so'raladi;

2.  Ta'lim oluvchilar savol bo'yicha o'z fikr-mulohazalarini bildirishadi;

3.  Ta'lim oluvchilarning fikr-g'oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog'ozlarga yoki doskaga) to'planadi;

4.  Fikr-g'oyalar ma'lum belgilar bo'yicha guruhlanadi;

5.  Yuqorida qo'yilgan savolga aniq va to'g'ri javob tanlab olinadi. "Aqliy hujum" metodining afzalliklari:

  natijalar baholanmasligi ta'lim oluvchilarda turli fikrg'oyalarning shakllanishiga olib keladi;

Muammoli savol beriladi, Fikr va g'oyalar eshitiladi va jamlab boriladi

Fikr va g'oyalar guruhlanadi, Aniq va to'g'ri javob tanlab olinadi

  ta'lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi;

  fikr-g'oyalar vizuallashtirilib boriladi;

  ta'lim oluvchilarning boshlang'ich bilimlarini tekshirib ko'rish imkoniyati mavjud;

  ta'lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg'otadi. "Aqliy hujum" metodining kamchiliklari:

  ta'lim beruvchi tomonidan savolni to'g'ri qo'ya olmaslik;

  ta'lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi. "Ishbop o'yin" metodi - berilgan topshiriqlarga ko'ra yoki o'yin ishtirokchilari tomonidan tayyorlangan har xil vaziyatdagi boshqaruvchilik qarorlarini qabul qilishni imitasiya qilish (taqlid, aks ettirish) metodi hisoblanadi. O'yin faoliyati biron bir tashkilot vakili sifatida ishtirok etayotgan ishtirokchining hulq-atvori va ijtimoiy vazifalarini imitasiya qilish orqali beriladi. Bir tomondan o'yin nazorat qilinsa, ikkinchi tomondan oraliq natijalarga ko'ra ishtirokchilar o'z

faoliyatlarini o'zgartirish imkoniyatiga ham ega bo'ladi. Ishbop o'yinda rollar va rollarning maqsadi aralashgan holda bo'ladi. Ishtirokchilarning bir qismi qat'iy belgilangan va o'yin davomida o'zgarmas rolni ijro etishlari lozim. Bir qism ishtirokchilar rollarini shaxsiy tajribalari va bilimlari asosida o'z maqsadlarini

belgilaydilar. Ishbop o'yinda har bir ishtirokchi alohida rolli maqsadni bajarishi kerak. Shuning uchun vazifani bajarish jarayoni individual-guruhli harakterga ega. Har bir ishtirokchi avval o'zining vazifasi bo'yicha qaror qabul qiladi, so'ngra guruh bilan maslahatlashadi.

O'yin yakunida har bir ishtirokchi va guruh erishgan natijalariga qarab baholanadi.

"Ishbop o'yin" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1.  Ta'lim beruvchi mavzu tanlaydi, maqsad va natijalarni aniqlaydi. Qatnashchilar uchun yo'riqnomalar va baholash mezonlarini ishlab chiqadi.

2.  Ta'lim oluvchilarni o'yinning maqsadi, shartlari va natijalarni baholash mezonlari bilan tanishtiradi.

3.  Ta'lim oluvchilarga vazifalarni taqsimlaydi, maslahatlar beradi.

4.  Ta'lim oluvchilar o'z rollari bo'yicha tayyorgarlik ko'radilar.

5.  Ta'lim oluvchilar tasdiqlangan shartlarga binoan o'yinni amalga oshiradilar. Ta'lim beruvchi o'yin jarayoniga aralashmasdan ko'zatadi.

6.  O'yin yakunida ta'lim beruvchi muhokamani tashkil etadi. Ekspertlarning xulosalari tinglanadi, fikr-mulohazalar aytiladi.

7.  Ishlab chiqilgan baholash mezonlari asosida natijalar baholanadi.  Har bir rolni ijro etuvchi o'z vazifasini to'g'ri bajarishi, berilgan vaziyatda o'zini qanday tutishi kerakligini namoyish eta olishi, muammoli holatlardan chiqib ketish qobiliyatini ko'rsata olishi kerak.

"Rolli o'yin" metodi - ta'lim oluvchilar tomonidan hayotiy vaziyatning har xil shart-sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko'rsatib beruvchi metoddir.

Rolli o'yinlarning ishbop o'yinlardan farqli tomoni baholashning olib borilmasligidadir. Shu bilan birga "rolli o'yin" metodida ta'lim oluvchilar ta'lim beruvchi tomonidan ishlab chiqilgan stsenariydagi rollarni ijro etish bilan kifoyalanishsa, "ishbop o'yin" metodida rol jro etuvchilar ma'lum vaziyatda qanday vazifalarni bajarish lozimligini mustaqil ravishda o'zlari hal etadilar.

Rolli o'yinda ham ishbop o'yin kabi muammoni echish bo'yicha ishtirokchilarning birgalikda faol ish olib borishlari yo'lga qo'yilgan. Rolli o'yinlar ta'lim oluvchilarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi.

"Rolli o'yin" metodida ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilar haqida oldindan ma'lumotga ega bo'lishi lozim. Chunki rollarni o'ynashda har bir ta'lim oluvchining individual harakteri, xulq-atvori muhim ahamiyat kasb etadi. Tanlangan mavzular ta'lim oluvchilarning o'zlashtirish darajasiga mos kelishi kerak. Rolli o'yinlar o'quv jarayonida ta'lim oluvchilarda motivasiyani shakllantirishga yordam beradi. "Rolli o'yin" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1.Ta'lim beruvchi mavzu bo'yicha o'yinning maqsad va

natijalarini belgilaydi hamda rolli o'yin stsenariysini ishlab chiqadi.

1.  O'yinning maqsad va vazifalari tushuntiriladi.

2.  O'yinning maqsadidan kelib chiqib, rollarni taqsimlaydi.

3.Ta'lim oluvchilar o'z rollarini ijro etadilar. Boshqa ta'lim oluvchilar ularni kuzatib turadilar.

O'yin yakunida ta'lim oluvchilardan ular ijro etgan rolni yana qanday ijro etish mumkinligini izohlashga imkoniyat beriladi. Ko'zatuvchi bo'lgan ta'lim oluvchilar o'z yakuniy mulohazalarini bildiradilar va o'yinga xulosa qilinadi. "Bahs-munozara" metodi - biror mavzu bo'yicha ta'lim oluvchilar bilan o'zaro bahs, fikr almashinuv tarzida o'tkaziladigan o'qitish metodidir. Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo'llaniladi. Bahs-munozarani boshqarib borish vazifasini ta'lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki ta'lim beruvchining o'zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish va har bir ta'lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu metod olib borilayotganda ta'lim oluvchilar orasida paydo bo'ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.

"Bahs-munozara" metodini o'tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:

  barcha ta'lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;

  "o'ng qo'l" qoidasi (qo'lini ko'tarib, ruhsat olgandan so'ng so'zlash)ga rioya qilish;

  fikr-g'oyalarni tinglash madaniyati;

  bildirilgan fikr-g'oyalarning takrorlanmasligi;

  bir-birlariga o'zaro hurmat.

"Bahs-munozara" metodining tuzilmasi

"Bahs-munozara" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. Ta'lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar ishlab chiqadi. 2. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga muammo bo'yicha savol beradi va ularni munozaraga taklif etadi. 3. Ta'lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya'ni turli g'oya va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta'lim oluvchilardan birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta'lim  beruvchi ta'lim oluvchilarga o'z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi. 4. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g'oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi. 5. Tahlil natijasida qo'yilgan muammoning eng maqbul echimi tanlanadi.

"Muammoli vaziyat" metodi - ta'lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning echimini topish bo'yicha ko'nikmalarini shakllantirishga qaratilgan metoddir. "Muammoli vaziyat" metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi ta'lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo'yilgan muammoning echimini topishga qodir bo'lishlari kerak, aks holda echimni topa olmagach, ta'lim oluvchilarning

qiziqishlari so'nishiga, o'zlariga bo'lgan ishonchlarining yo'qolishiga olib keladi. "Muammoli vaziyat" metodi qo'llanilganda ta'lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning echimini topishni o'rganadilar. "Muammoli vaziyat" metodining tuzilmasi "Muammoli vaziyat" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

1. Ta'lim beruvchi mavzu bo'yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad va vazifalarni aniqlaydi. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga muammoni bayon qiladi. 2. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarni topshiriqning maqsad, vazifalari va shartlari bilan tanishtiradi. 3. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarni kichik guruhlarga ajratadi. 4. Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o'rganadilar. Muammoning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh taqdimot qiladi. Barcha taqdimotdan so'ng bir xil fikrlar jamlanadi. 5. Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari to'g'risida fikrmulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so'ng bir xil fikrlar jamlanadi.

6. Muammoni echishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni tahlil qiladilar. Muammoli vaziyatni echish yo'llarini ishlab chiqadilar. 7. Kichik guruhlar muammoli vaziyatning echimi bo'yicha taqdimot qiladilar va o'z variantlarini taklif etadilar. 8. Barcha taqdimotdan so'ng bir xil echimlar jamlanadi. Guruh ta'lim beruvchi bilan birgalikda muammoli vaziyatni echish yo'llarining eng maqbul variantlarini tanlab oladi. "Loyiha" metodi - bu ta'lim oluvchilarning individual yoki guruhlarda belgilangan vaqt davomida, belgilangan mavzu bo'yicha axborot yig'ish, tadqiqot o'tkazish va amalga oshirish ishlarini olib borishidir. Bu metodda ta'lim oluvchilar rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga hirish, tekshirish va xulosa chiqarish va natijalarni baholash jarayonlarida ishtirok etadilar. Loyiha ishlab chiqish yakka tartibda yoki guruhiy bo'lishi mumkin, lekin har bir loyiha o'quv guruhining birgalikdagi faoliyatining muvofiqlashtirilgan natijasidir. Loyiha o'rganishga xizmat qilishi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etishi, ta'lim oluvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirish, tashkillashtirish va amalga oshirish imkoniyatini yarata oladigan bo'lishi kerak. 

 

2-MAVZU. BIOLOGIYANI O’QITISHNING MANTIQIY VA MUSTAQIL ISHLASH

METODLARI

 

Biologik ta'lim mazmunining ikkinchi tarkibiy kismini faoliyat usullari, ya'ni ko'nikma va malakalar tashkil etadi. Ko'nikma - biror faoliyatni o'zlashtirilgan usuli, malaka esa, mazkur ko'nikmaning avtomatlashgan ko'rinishi sanaladi. Biologiya o’qituvchisi o’quv dasturidan o'rin olgan biologik ko'nikma va malakalarni anik bilishi, o’quvchilarda tarkib toptirish boskichlarini  hukur anglagan bo'lishi kerak. O’quvchilar tomonidan ko'nikmalar kuyidagi boskichlar yordamida o'xtashtiriladi:

■ Ko'nikma tarkibiga kiradigan ish usullarini aniklash;

■ Ko'nikma tarkibiga kiradigan ish usullarini bajarish;

■ Bu ish usullarini takroran bajarish;

Boglanishli (assosiativ) fikr yuritish (avval o'rganilgan bilimlar, faktlar orasidagi boglanishlarni aniklash, tanish ob'ekt va xodisalarning yangi xususiyatlari va sifatlarini topish). Boglanishli fikr yuritish o’quvchilarning avval o'zlashtirgan bilim, kunnkma va malakalarini kutilmagan, noodatiy vaziyatlarda ko'llab yangi

bilim va ko'nimalarni o'zlashtprpshlariga zamin tayyorlaydi.

Ukituvchi "organik olam zvolyusiyasnning yupalpshlari" mavzusini o'rganishda o’quvchilarnnng botanika va zoologiya o’quv fanlaridan uzlashtirgan bilimlarini faollashtirish maksadida ularga o’quv topshiriklari bilan birga kunpdagm jadvalni tuldirish tavsiya etadi.

I – tonshprnk 1. Kirkkuloklar. ochik uruglnlar va yopik uruglilarning tuzilishini takkoslang. Ularning tuzilishidagi uxshashlik va farklarni aniklang. Takkoslapadngan jichatlar Qprkkuloklar ochik vpvr.in.iap | yopik uruglnlar

2. Nima sababdan yoiik uru glnlar usimliklar olamida xukmronligini

aniklang'. II – topshiriq.

1. Suvda xamda kuruklikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar va kushlarning tuzilishini takkoslang. Ular o'rtasidagi uxshashlik vafarklarni aniklang.

Gmgir S\n shillik Dare kisknmba-ch\n;ichapgp k)RSH kasi _

Shu tarzda o’quvchilarda boglanishli fikr yuritish ko'nikmalari shakllantiriladi va rivojlantiriladi.Mustakil fikr yuritish (muammoli vaziyatlarni taxlil kilish,  farazlarni ilgari surish. avval uzlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarni yangi vaziyatlarda kullab. yangi bilim. ko'nikma va malakalarni egallash, o'z fikrini dalillash). Mustakil fikr yuritish shaxe xayotida muxim axamiyat kasb etadi. Shu

sababli biologiyani o'kitishning barcha shakllarnda, o’quvchilarda mustakil  fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirishga axamiyat berish zarur. Mustakil fikr yuritish kuyidagi boskichlarda amalga oshiriladi: 1. Muammoli vaziyatlarni taxlil kilish. 2. Farazlarni ilgari surish. 3. Avval o'zlashtirgan bilim, kunnkma va malakalarni yangi vaziyatlarda  ko'llab, yangi bilim. kunnkma va malakalarni egallash 4. Uz fikrini dalillash.

5. Javobning to'grnlignnm tekshirnb ko'rish. O’quvchilarda mustakil fikr yuritishni rivojlantirish uchun ukituvchi  xar bir mavzuni o'rganishda muammoli vaziyatlarni vujudga keltirishi va o’quvchilarning bilish faoliyatini muammoli vaziyatlarni xal kilishga yo'llashi lozim.  Masalan, "bir urug pallalilar. Loladoshlar oilasi" mavzusini o'rganishda muammoli vaziyat vujudga keltnrilib, o’quvchilarning ikki pallalilar sinfi oilalarpni o'rganishda o'zlashtirgan bilimlarini yangi kutilmagan vaziyatlarda ko'llashnga imkon yaratish i lozim. Jumladan, o’quvchilarga kuyidagi o’quv topshprnklarpmi bajarish tavsiya etnladn. Topshiriqning didaktik maksadi: Bir urug'pallali usimliklar, loladoshlar oilasining o'ziga xos  ususiyatlari, oilaning yovvoyi va madaniy vakillarining axamiyatini o'rganish.

Mantikiy fikr yuritish (muammoni xal etishning ichki' va tashki mantikini xisobga olgan xolda mantikan dalillash, usullarning mantikan ketma-ketligini

aniklash). Mantikiy fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirish kuyidagi Boskichlar an iborat bo'ladi:

1. Muammoli vaziyatni anglash, uni xal etish yo'llarini aniklash. 2. Muammoni xal etishning ichki va tashki mantikini xisobga olgan xolda mantikan dalillash.

3. Muammoni xal etish usullarining mantikan ketma-ketligini aniklash. 4. Uz javoblarining to'griligini dallillash va javobning to'griligini tekshirib ko'rish. Tizimli fikr yuritish (o'rganilgan ob'ektni kismlarga ajratish, uning  axlitligini, o'zaro boglikligini aniklash vatavsiflash ko'nikmasi). Tizimli fikr yuritish o'quvchilarning o'rganilayotgan ob'ektni kismlarga ajratish, uning yaxlitligini, o'zaro boglikligini aniklash va tavsiflash ko'nikmalarini rivojlantirishga asoslanadi. O’qituvchi o’quvchilarda tizimli fikr yuritishni rivojlantirish uchun

muayyan mavzularda o’quvchilarning mustakil ishlarini tashkil etishi va tegishli o'quv topshiriklarini tuzishi lozim. Jumladan, "Xujayraning tuzilishi va funktsiyasi" mavzusida o’quvchilarga kuyidagi o’quv topshiriklarini tavsiya etish maksadga muvofik.

Topshirikning didaktik maksadi: xujayraning tuzilishi va funktsiyalarini o'rganish orkali, xujayraning yaxlit tizim ekanligi, organoidlarning tuzilishi va funktsiyasi, ular o'rtasidagi boglanishlarni aniklash.Hujayra organoidlari tuzilishi funktsiyasi Shunday kilib, tankidiy fikr yuritish taxliliy, bog'lanishli, mustakil, mantikiy, tizimli fikr yuritishni mujassamlashtirib ular o'rtasida ichki va tashqi, muayyan va nisbiy boglanishlar mavjud. O’quvchilarda, ijodiy fikr yuritish ko'nikmalarni rivojlantirishda o’qituvchi yuqorida kayd etilgan taxliliy fikr yuritishning tarkibiy kismlaridan, xususan, mustakil fikr yuritish ko'nikmalaridan foydalanishi mumkin. Shuni kayd etish kerakki, o'quvchilarda nomlari zikr etilgan fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirmay turib ijodiy fikr

yuritish ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish mumkin emas. Ijodiy fikr yuritish ko'nikmalari ijodiy faoliyat tajribalarining asosini tashkil etadi. Ijodiy faoliyat tajribalarini egallashda o’quvchilar aqliy faoliyat usullari bo'lgan o'rganilayotgan ob'ektni taxlil kilish, takkoslash, tarkibiy kismlarga ajratish, sintezlash, sabab-okibat boglanishparini tasavvur kilish, umumlashtirish va xulosa yasashni egallagan bo'lishlari lozim. Shundagina o'quvchilar ijodiy faoliyatning asosini tashkil etadigan xususiyatlar:

'1. Tanish ob'ektlarning yangi xususiyatlari va vazifalarini topishi;

2.  Tanish vaziyatlardagi muammolarni mustakil ravishda xal etish;

3.  Bilim va ko'nikmalarni yangi kutilmagan vaziyatlarda ko'llash orkali muammoni xal etish;

  O'zlashtirgan bilim va ko'nikmalarni amaliyotda ijodiy ko'llashga  o'rganishi mumkin. O’quvchilarda mustakil va ijodiy fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirishning muxim sharti, o’quvchilarning o'z fikrlarini dalillash va asoslash sanaladi. Shu sababli, o'quvchilarning mustakil va ijodiy fikr yuritish ko'nikmalari asosan, o’quv munozaralari va baxslar orkali rivojlantiriladi.

O’quv munozaralari va baxslarni tashkil etish kuyidagi boskichlardan iborat bo'ladi: 1. O’quv munozaralari va baxslarni keltirib chikaraligan o'quv topshiriklari bilan tanishish.

2.  O’quv topshiriklaridagi muammolarni xal etish yo'llarini belgilash;

3.  Axborot manbai yoki darsliklardagi o’quv materialini o'rganish, taxlil kilish va undagi asosiy g'oyani ajratish;4. Muammolarni xal etish bo'yicha javoblarni tayyorlash 5. Javoblarni ko'rgazmali vositalar yordamida dalillash; 6. Javoblarning to'griligini tekshirib ko'rish, o'z-o'zini nazorat kilish, o'zaro nazoratni amalga oshirish

O’quv munozaralarining ikki turi mavjud, agar ikki o’quvchi o'zaro xamkorlikda yoki o’quvchining kompyuter bilan mulokoti tashkil etilsa, budialog tarzdagi munozara, agar munozara o’quvchilarning kichik guruxlardagimustakil ishi asosida tashkil etilsa polilog tarzdagi mulokot sanaladi.O'qituvchi darsda o'rganiladigan mavzuning didaktik maksadidan kelib chikkan xolda Kay tarzdagi munozarani tashkil etishni nazarda tutib tegishli o’quv topshiriklarni tayyorlaydi.

Har kanday o’quv munozaralari ijodiy izlanish asosida tashkil etiladi. Ijodiy izlanishlar kuyidagi boskichlarda tashkil etilishi maqsadga muvofiq.

 

3-MAVZU. BIOLOGIYANI O’QITISHDA O’QUVCHILAR FAOLIYATINI RAG’BATLANTIRISH VA ASOSLASH

Ta'lim jarayonida o'quvchilarni rag'batlantirish va tanbeh berish usullari

Uquv faoliyatini rag'batlantirish deb kishining aktiv faoliyatga bo'lgan tashqi mayliga aytiladi. Shuning uchun ham rag'batlantirish — o'qituvchi faoliyatining omili hisoblanadi AMMO rag'batlantirish kishining faoliyatga bo'lgan ichki mayliga ta'sir qilgandagina Real maqsad sari undaydigan kuchga aylanadi. Buning ustiga yana bunday ichki undash faqat tashqi rag'batlantirishlar ta'siridagina emas, balki o'quvchilarning o'zo'zining ta'sirida ha , uning oldingi tajribasi, ehtiyojlari va hokazolar ta'sirida ham yuzaga keladi. O'qishga qiziqishni rag'batlantirish turlaridan birn—o'qishda ma'lum qiyinchilik sezayotgan o'quvchilarga muvaffaqiyatli vaziyatlarni yaratishdir. Chunki muvaffaqiyat quvonchini boshdan kechirmay, o'qishdagi qiyinchiliklarni bartaraf qilmay turib yaxshi natijalarga erishib bo'lmaydi. Muvaffaqiyatga erishish vaziyatini o'quvchining oraliq arakatlarini rag'batlantirish, ya'ni uni yangi zo'r berishlarga maxsus undash yo'li bilan ham tashkil qil ish mumkin. Muvaffaqiyat

vaziyatlarini yaratishda u yoki bu topshiriqlarnp bajarish jarayonida qulay ma'naviy-ruhiy muhitni ta'minlash ,muhim o'rin egallaydi. O'qish vaqtidagi qulay mikroiqlim ishonchsizlik, qo'rqish hissiyotini amaytiradi. Bunday xavotirlik holati o'rnini o'ziga nisbatan ishonch tuyg'usi egallaydi.

Rag'batlantirish va tanbeh berish usullari o'ziga xos xususiyatlarga egadir. Masalan, baxr bilan rag'batlantirish, maxsus tanlangan topshiriqlar berish yo'li bilan o'qishdagi muvaffaqiyat vaziyatini yaratish, tajriba va laboratoriya ishlarini tayyorlashda qatnashish, ekranlarni jihozlashlari orqali rag'batlantirish;

bilimlarni jamoatchilik tomonndan ko'rish yakunlariga qarab  rag'batlantirish va hokazo.

O'qishga doir tanbexlar: dars paytidagi og'zaki tanbeh berishlar, bahosini pasaytirib qo'yish, ish daftariga yozishlar, xatolarini ko'rsatish va boshqa usullar orqali ko'llaniladi. Koyish hamda jazolashning boshqa turlarini qo'llash o'qitish

usulida istisno hol, chunki bu usul eng oxirgi ilojsiz chora hisoblanadi.

Maktabda bolaga tan jazosn berish, o'zlashtirolmagani uchun uni haqorat qilish, shaxsiga tegish, yomon iboralar bilan so'kish aslo mumkin emas.

 

4- MAVZU. O'QITISHDAGI NAZORAT VA O'Z-O'ZINI NAZORAT METODLARI

O'qitishdagi nazorat va o'z-o'zini nazorat metodlari guruhiga og'zaki va yozma nazorat, laboratoriya va amaliy ish yordamida nazorat, o'z-o'zini nazorat, o'zaro nazorat varag'i va testlar yordamida nazorat metodlari misol bo'ladi va quyidagi:

a)   og'zaki va yozma nazorat metodlari o'quvchilarning bilimlarni mantiqiy izchil bayon qilishga o'rgatish, nutqni o'stirish, o'quv chilar javobidagi tipik xatoliklarni aniqlash va unga barham berish uslubi:

b)  laboratoriya va amaliy ish yordamida nazorat metodlari o'quv va amaliy ko'nikmalarni aniqlash, o'quvchilarning o'quv jihozlari va asboblar bilan ishlash ko'nikmalarini aniqlash, bajarilgan topshiriqlar ning sifatini aniqlash va baholash, ish mazmuniga bog'liq holda obyektlar va asboblarni to'g'ri tanlash, ishni yakunlash va natijasini rasmiylashtirish, olingan natijalarning to'g'riligini aniqlash uslubi; d) o'z-o'zini nazorat qilish metodlari o'quv materiali yuzasidan qisqa reja, savollar tuzish, asosiy g'oyani ajratish, savollarga javoblar topish, masalalar echish va ularni namunaga muvofiq tekshirib ko'rish. taqqoslash, olingan natijalarning to'g'riligini tekshirish uslubi; e) o'zaro nazorat varag'i yordamida nazorat metodlari o'rganilgan bob. mavzu bo'yicha nazorat savollarini tuzish, savollarning metodik jihatdan to'g'riligi, mantiqiy ketma-ketligi, o'quvchilar bilimini nazorat qilishning haqqoniyligi, keng ko'lamliligi uslubi

f) testlar yordamida nazorat metodlari o'rganilgan bob, mavzu bo'yicha nazorat testlarini tuzish, test savollari va javoblaming metodik jihatdan to'g'riligi, mantiqiy ketma-ketligi, o'quvchilar bilimini nazorat qilishning haqqoniyligi, keng ko'lamliligi kabi uslublardan iborat. Ta'lim mazmuni, vositalari va metodlari uzviy ravishda o'qitish shakllarini taqozo etadi

 

5-MA’RUZA. O’QITISH VOSITALARI   

Reja:   

1.O’qitish vositalarining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati 

2.O’qitish vositalarining sistemasi. 

            3. Ko’rgazma vositalarining xillari 

               4.Tabiiy ko’rgazmali vositalari; 

               5.Tasviriy ko’rgazmali vositalari; 

                6.O’qitishning  ovozli ekran vositalari;  Asosiy tushunchalar, tayanch bilimlar.  Ta’lim berish vositalari.O’qitish vositasining xillari. 

 1.O’qitish vositalarining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati. 

O’qitish vositalari - ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari, o’rganiladigan mavzu mazmuniga muvofiq, o’qituvchi tomonidan mazkur jarayonning samaradorligini orttirish maqsadida qo’llaniladigan vositalar sanaladi. 

 O’qituvchi darsda o’rganiladigan mavzu mazmunini to’la yoritadigan o’qitish vositalarini unga muvofiq esa, o’qitish metodlarini tanlaydi, shu asosda darsda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etadi va boshqaradi. O’rganiladigan mavzu mazmunini bevosita idrok qilish mumkin bo’lgan narsalar asosida olib boriladigan ta’lim ko’rgazmali ta’lim deb ataladi.   

Ko’rgazmali ta’lim uzoq tarixga ega, chunki tabiatshunoslikni o’qitishning dastlabki davrida ko’rgazma vositalaridan faqat tabiiy materiallardan foydalanilganligi sizga ma’lum. 

O’qitish vositalari mamlakatda ta’limni tubdan isloh qilish printsiplari, fan-texnika, ishlab chiqarish rivojlangan sari ularning turlari ham ko’payib bordi.  

Demak, ta’lim muassasalarida o’qitish vositalarining turlari ham muayyan darajada o’zgarib, yangilanib boradi, yangi avlod o’qitish vositalari vujudga keladi.  

O’qitish vositalarining yangi avlod guruhiga: kompьyuter texnologiyasining ta’lim beruvchi, modellashtirilgan va nazorat dasturlari, slaydlar, mulьtimedialarni kiritish mumkin. 

O’qituvchining asosiy vazifasi o’rganiladigan mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda eng yuqori samara beradigan o’qitish vositalarini tanlashi, buning uchun o’qitish vositalarining yangi avlodining turlari, ular bilan ishlash metodikasini egallagan bo’lishi darkor.  

Atoqli rus pedagogi K.D.Ushinskiy bolani esida biror narsaning mahkam o’rnashib qolishini xohlovchi pedagog bolaning sezgi a’zolarini mumkin qadar ko’prog’ini: ko’zi, qulog’i, tovush organi, muskul sezgi va hatto iloji bo’lsa hidlash va ta’m bilishi organlarini esda tutib qolish jarayonida qatnashtirishiga harakat qilishi kerak degan edi. 

O’qitish vositalarining ta’lim-tarbiya jarayonida quyidagi ahamiyati mavjud: 

1.          O’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish va rivojlantirish, moddiy olamni bilish, olamni o’rganish metodlarini egallash, kuzatish va tajriba qo’yish orqali ilmiy-tadqiqot olib borishiga zamin tayyorlaydi. 

2.          O’quvchilarda tushunchalarni shakllantirish jarayonining samaradorligini orttirishda mazkur jarayonning barcha bosqichlari: o’quv materialini sezgi organlari orqali qabul qilish, idrok etish, tasavvur qilish, esda saqlash, amalda qo’llash va natijalarni tekshirishda foydalanish ko’zlangan natijani beradi; 

3.          O’quvchilarda ko’nikmalarni tarkib toptirish bosqichlarida o’qitish vositalari ham mazmun, ham ish quroli sifatida maydonga chiqadi. 

4.          O’qitish vositalaridan o’qitishning barcha shakllari: dars, darsdan tashqari ishlar, ekskursiyalar, sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’z o’rnida samarali foydalanish samaradorlikni orttirishni kafolatlaydi.  

Biologiyani o’qitishda o’qitish vositalari o’quvchilarning yangi bilimlarni egallashlarida, bilimlarni mustahkamlash, takrorlash, tizimga solish va umumlashtirishda – bilim manbai va bilimlarni o’zlashtirish omilidir. 

SHu sababli, o’qituvchi biologiyani o’qitishda foydalaniladigan o’qitish vositalari va ularning sistemasini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi kerak. 

Biologiyani o’qitish jarayonida tabiiy  ko’rgazmali vositalar yetakchi o’rinni egallaydi va dars davomida tabiiy holda o’simliklar, hayvonlar, zamburug’lar, prokariot organizmlardan keng foydalanish tabiiy bir hol. Biologiyani o’qitishda faqat tabiiy ko’rgazma vositalaridan foydalanish ko’zlangan natijani bermaydi, shu sababli o’qitishda tasviriy ko’zgazmali vositalardan ham foydalaniladi. 

O’rganilayotgan mavzu mazmunini yoritishga xizmat qiladigan ko’rgazmali vositalar yetarli bo’lgan taqdirdagina o’quvchi tabiatdagi narsa va xodisalarni o’zaro taqqoslashi, ulardagi o’xshashlik va tafovutlarni aniqlay olishi mumkin. Buning uchun o’qituvchi tarqatma didaktik materiallar tayyorlashi zarur. 

Ko’rgazma vositalari yordamida o’quvchi o’rganilgan o’quv materialini analiz, sintez qilishi, abstraktsiyalash, konkretlashtirish, tizimga solish, umumlashtirish va xulosa chiqarish kabi aqliy operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin.  

2.O’qitish vositalarining sistemasi. 

Fanda ishlab chiqilgan bilish nazariyasi va o’quvchilarning tafakkurini rivojlantirish bosqichlariga mos holda o’qitish vositalari uch xil turga: tabiiy, tasviriy va og’zaki yoki verbalь vositalarga bo’linadi.  

Mazkur o’qitish vositalarining uch xil turi muayyan sistemani hosil qiladi.  

O’qituvchi har bir o’qitish vositasining ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni, o’quvchilarning yosh va psihologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o’qitish vositalarini tanlaydi. 

Botanikani o’quv fanini o’qitish, o’quvchilarning o’smirlik davriga to’g’ri keladi. O’smirlik davrida bolalarni bilish faoliyatida ko’rgazmali vosita ustunlik qiladi. SHu sababli, o’qituvchi darsda tabiiy, tasviriy, verbal ko’rgazma vositalarini uyg’unlashtirishi zarur. 

Zoologiyani o’qitishda tasviriy ko’rgazmali asosida fikr yuritish ya’ni tabiiy narsalargagina emas, balki ularning tasvirlariga asoslanib idrok, tasavvur hosil qilish rivojlanadi. SHu sababli, o’qituvchi tasviriy vositalarga e’tiborini qaratishi lozim. 

Tabiiy ko’rgazma vositalari-mikropreparatlar, tirik yoki fiksirlangan o’simlik, hayvonlar ularning ayrim bo’laklari, kollektsiyalar tuluplar, gerbariylar, biosistemalar (to’qay, tog’ oldi, yaylov cho’l) bo’lib, ular bilan o’quvchilar bevosita darsda yoki ekskursiya mobaynida tanishadilar. Tabiiy ko’rgazmali vositalar faqat ko’rish orqali emas, balki eshitish, hid, ta’m bilish organlari yordamida idrok qilinadi. Tabiiy ko’rgazmali vositalar o’rniga tasviriy ko’rgazmali vositalar ba’zan chunonchi hujayra, organizm ekosistemalar tuzilishi, moddalarning davriy aylanishiga oid tablitsalar, sxemalar, moddalar, foto suratlardan foydalaniladi. Kompьyuter, mulьtimedialar, tasviriy ko’rgazmali vositalarning alohida guruhi sanaladi. 

Og’zaki yoki verbal vositalar – bular darsliklar, ilmiy-ommabop kitoblar, o’qituvchining so’zi, televideniya yoki kinokadrlardagi diktor matni, kompьyuter dasturlari (videokadrlar, modellar,) testlar, didaktik kartochkalardir. 

Tabiiy yoki tasviriy vositalarni o’quvchi tomonidan idrok qilinishi, ular ustida kuzatish, o’tkazish yoki faoliyat harakati yordamida amalga oshadi.  

O’quv materialini idrok etishda o’quvchining qanchalik ko’p sezgi organlari ishtirok etsa, uni o’zlashtirish shunchalik puxta bo’ladi. Bu jarayon  didaktikaning ko’rsatmalilik printsipida o’z ifodasini topgan.   Ya.A.Komenskiy  o’qitishda o’quvchining barcha sezgi organlarini jalb etish didaktikaning «Oltin qoidasi» deb aytgani bejiz emas.  

Umumiy o’rta ta’lim o’quv yurtlarida biologiya o’qitishning barcha bosqichlarida ko’rgazmalilik ta’lim berish vositasi ekanligini unutmaslik kerak. 

Lekin «ko’rgazmalilik» atamasiga tabaqalashgan holda yondoshish kerak, chunki u har xil pedagogik tushunchalarni  o’zida ifoda qiladi. Masalan, «ko’rgazmalilik printsipi», «ko’rgazmalilik o’qitish vositasi», «ko’rgazmali qurol» tushunchalarni farqlash kerak.  

Ko’rgazmalilik pirintsipi deyilganda biologiyani o’qitish jarayonida o’qituvchi amal qiladigan didaktik printsip tushuniladi. Ko’rgazmalilik bir vaqtning o’zida sezish, mantiq, konkret, abstrakt yo’li bilan bilishni o’zida birlashtirib abstrakt tafakkurni rivojlanishiga yordam beradi va ko’p hollarda uning tayanchi hisoblanadi. 

Ko’rgazmalik o’qitish vositasi sifatida o’quvchilardan statistik va dinamik obrazlar hosil qilishga qaratilgan bo’ladi. Ko’rgazmali o’qitish vositasi o’z mazmuniga ko’ra ko’rgazmali qurol tushunchasiga yaqin, lekin xajmiga ko’ra unga nisbatan keng. Masalan barglarning suv bug’latishiga oid tajriba yoki teleko’rsatuv, jadval ko’rgazma vositasi bo’lib hisoblanadi, lekin ko’rgazmali qurol sanalmaydi.  

Ko’rgazmali qurol bu darsda o’qituvchi tomonidan qo’llanilgan konkret narsadir. U tulup, kollektsiya, gerbariya, tirik o’simlik, hayvon, tablitsa, rasm, sxemalar shuningdek, mulyajlar diafilьmlar, tarqatma material, didaktik kartochkalar shaklida bo’ladi. 

O’rganilayotgan narsa va xodisalarning biologik mazmunini ifoda qiluvchi ko’rgazmali qurollar, o’qitishning asosiy vositalari, har xil asboblar chunonchi probirka, kolba, tarozi va shu kabilar yordamchi  vositalar hisoblanadi.  

O’qitish samaradorligini oshirishda amaliy mashg’ulot va namoyish qilinadigan tajribalarni o’tkazishga yordam beruvchi xususan mikroskop, lupa, shtativ, reaktivlar asboblar isituvchi asboblar, pintset, preparoval ninalar, o’qitishning texnik vositalari – kodoskoplar, televizorlar, kompьyuterlar, ovoz yozuvchi va eshittiruvchi - apparatlar, magnitofonlar ham o’qitish vositalariga kiradi. 

Texnik vositalari orasida audiovizual va boshqa tabiiy tasviriy vositalar shu bilan ustunlik qiladiki, ular o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarning barcha bosqichlarini izchillik bilan ko’rsata oladi. Teleko’rsatuvlardan biologiya o’qitishda foydalanish tirik tabiatdagi voqea, hodisalarni sinfda o’rganish sifatini bir necha marta oshirish imkonini beradi. O’qitish jarayonida kompьyuterlarni qo’llash o’quv materialini mustaqil o’zlashtirish va nazorat qilish imkonini tug’diradi.  

Ko’rgazmali vositalardan biologiya o’qitishning barcha jarayonlarida, masalan yangi o’quv materialini tushuntirish, mustahkamlash, tushunchalarni shakllantirish, o’quv, amaliy, mehnat ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish, uy vazifasini bajarish, o’quv materilini nazorat qilishda qo’llaniladi.  

 Ko’rgazmali  vositalarining xillari  

O’z tasnifi va ahamiyatiga ko’ra biologiya o’qitishda qo’llaniladigan ko’rgazmali vositalar asosiy va yordamchi xillarga ajratiladi.  

Asosiy guruhiga - tabiiy, tasviriy, og’zaki vositalar, yordamchilariga – o’qitishni texnik vositalari va laboratoriya asbob uskunalar kiradi.  

Tabiiy ko’rgazma vositalar o’z navbatida tirik, o’lik va fiksirlangan, tasviriy ko’rgazma vosita tekis va hajmli xillarga ajratiladi.  

Tabiiy ko’rgazma vositasi maktab tajriba yer maydonidan maxsus tanlangan o’simliklar, xona o’simliklari, tirik tabiat burchagidagi akvariumdagi baliqlar, terraiumdagi hayvonlar, insektariydagi hasharotlar, qafasdagi qushlar, quritilgan, fiksirlangan ko’rgazma vositalariga gerbariylar, tuluplar, umurtqasiz hayvon kollektsiyalari, osteologik preparatlar, taksidermik materiallar, mikro va makropreparatlar, tarqatma materiallar kiradi. 

 Tirik o’simlik va hayvonlarni dars jarayonida namoyish qilish uchun avvaldan tayyorgarlik ko’rish lozim. Ularni tanlashda o’quv dasturi, mahalliy sharoit va tabiatni muhofaza qilish talablari e’tiborga olinishi kerak.  

Gerbariylar – bu quritilgan va to’g’rilangan, qattiq qog’ozga mahkamlangan yaxlit o’simlik yoki uning muayyan organidir. Biologiyani o’qitishda gerbariylardan tarqatma material sifatida foydalaniladi. Gerbariylar mazmuni va mohiyatiga ko’ra: morfologik, sistematik yoki ekologik bo’lishi mumkin. O’qituvchi darsda o’rganiladigan mavzu mazmunidagi tushunchalarning turiga ko’ra muayyan gerbariydan foydalanishi mumkin.   

Gerbariy, kollektsiyalarni ko’rsatayotganda shuni yodda tutish kerakki, ular tirik organizmlar to’g’risida to’liq tasavvur hosil qilmaydi. SHuni e’tiborga olib ular boshqa ko’rgazma vositalar bilan birgalikda namoyish etilishi lozim.  

Xuddi shunday holatni fiksirlangan ho’l preparatlarga nisbatan ham aytish mumkin. CHunki ular uzoq vaqt davomida o’zlarini ranglarini yo’qotgan bo’ladilar.  

Ho’l  preparatlar – bu o’simlik va hayvonning yoki ular oraganlarining maxsus eritma yordamida konservalanishidir. Ular shisha tsilindrik va plastmassa idishlarda (formalin va spirt eritmalarida) bo’ladi. 

Ho’l preparatlar mazmuniga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 

         Morfologik preparatlar – o’simlik yoki hayvonning tashqi tuzilishi va organlari aks ettirilgan bo’ladi. 

         Anatomik preparatlarda – organizm yoki ba’zi organlarning ichki tuzilishi aks ettirilgan bo’ladi. 

         Embriologik preparatlarda organizmlarning individual rivojlanishi o’z aksini topgan bo’ladi. 

Ho’l preparatlardan tarqatma material sifatida foydalanish mumkin.  

Tabiiy ko’rgazmali vositalarning biri mikropreparatlar hisoblanadi. Ular kichik organizmlar - bakteriya, zamburug’lar, bir hujayrali hayvonlar va o’simliklarning hujayraviy tuzilishini o’zida ifoda qiladi.  

Mikropreparatlar tayyorlanishi va davomiyligiga ko’ra 2 guruhga: vaqtinchalik va doimiy mikropreparatlarga bo’linadi. 

Vaqtinchalik mikropreparatlar o’qituvchi yoki o’quvchilar tomonidan bir dars mobaynida tayyorlanadi. SHuni qayd etish kerakki, vaqtinchalik mikropreparatlarni tayyorlash ko’nikmasini hamma o’quvchilar egallashlari kerak.  

Doimiy mikropreparatlar maxsus muassasalarda tayyorlanib, undan ko’p marta foydalanish imkoniyati mavjud. Vaqtinchalik va doimiy mikropreparatlar o’quvchilar tomonidan tirik organizmlarning hujayraviy tuzilishini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. 

Kollektsiyalar – o’simlik, hayvon yoki ular organlarining to’plamidan iborat. Kollektsiyalardan «O’simliklarning gomologik va analogik organlari», «Hashoratlar» kollektsiyasidan yashash muhitiga moslashish, himoya, ogohlantiruvchi rang, shuningdek, idioadaptatsiyalarni o’rganish mumkin. 

Osteologik preparatlar deganda hayvonlarning yaxlit skeleti yoki ayrim suyaklar to’plami tushuniladi. Bu materiallardan «Organik olam evolyutsiyasi dalillari» mavzusida gomologik organlar tushuntirilganda foydalaniladi. 

Taksidermik materiallardan hayvonlarning tabiiy shakli, hajmi va pozasi o’rganilganda foydalaniladi. Ularga tulup va chuchelalar misol bo’ladi. Ko’pgina tabiiy ko’rgazma vositalari laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish uchun zarur. 

Tasviriy ko’rgazmali vositalari  

Tabiiy ravishda barcha darslarda o’simliklar, hayvonlar va boshqa tabiiy ob’ektlarni ko’rsatib bo’lmaydi. Ko’pgina xayvon, o’simliklarni, tirik tabiatning rivojlanish jarayonlari, qonuniyatlar maxsus tayyorlangan tasvirli ko’rgazma qurollar yordamida tushuntiriladi. 

Tasviriy ko’rgazmali vosita nihoyatda xilma-xil. Ulardan mulyajlar, statik, dinamik modellar, rangli jadvallar, rasmlar, didaktik kartochkalarni ko’rsatib o’tish o’rinlidir. Mulyajlar – tabiiy ob’ektlarning aniq ko’chirilgan nusxasi bo’lib, undan o’qituvchi dars mavzusini tushuntirish, mustahkamlash, takrorlash, bilimlarni nazorat qilish va baholashda foydalanishi mumkin. 

O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Janubiy Koreyadan keltirilgan jihozlar ichida odam tanasining anatomik tuzilishi, odam skeleti, odam asab tizimi, ko’zning tuzilishi, yurakning tuzilishi, quloqning tuzilishi, nafas olish tizimi, qon aylanish, ayirish organlari, ovqat hazm qilish, bosh miyaning tuzilishi, ko’payish organlarining mulyajlari mavjud. 

O’qituvchi ushbu mulyajlardan nafaqat dars mavzusini tushuntirish, mustahkamlash, takrorlash, bilimlarni nazorat qilish va baholash, balki o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda ham foydalanishi mumkin. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarning mustaqil ishlari uchun o’quv topshiriqlarini didaktik kartochka sifatida tayyorlashi lozim. 

Masalan, «Ovqat hazm qilish organlar sistemasi» mavzusini o’rganishda o’quvchilarga quyidagi topshiriqlarni tavsiya etish mumkin: 

1.     Ovqat hazm qilish organlar sistemasining ahamiyatini aniqlang. 

2.     Ovqat hazm qilish organlar sistemasiga kiradigan organlarni aniqlang. Ularning ketmaketligini sxematik tasvirlang 

3.     Mulyajni ko’rib chiqing, har bir organning tuzilishi va funktsiyasini aniqlang. 

4.     O’rganilgan materiallar asosida quyidagi jadvalni to’ldiring. 

 

«Ovqat hazm qilish organlar sistemasi»  Modellar tabiiy ob’ektlarning tasviri bo’lib, uning nusxasi emas, balki asosiy xususiyatlarini sxema tarzida ifodalaydi. Modellar yassi, hajmli, statik va dinamik bo’lishi mumkin. 

O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida Janubiy Koreyadan keltirilgan jihozlar ichida DNKning biologik modeli, qon aylanish, organik birikmalarning molekulalar tuzilishi bo’yicha modellar bor.  

O’qituvchi ushbu modellardan nafaqat dars mavzusini tushuntirish, mustahkamlash, takrorlash, bilimlarni nazorat qilish va baholash, balki o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda ham foydalanishi mumkin. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarning mustaqil ishlari uchun o’quv topshiriqlarini didaktik kartochka sifatida tayyorlashi lozim. 

Masalan, «Nuklein kislotalar» mavzusini o’rganishda o’quvchilarga quyidagi topshiriqlarni tavsiya etish mumkin: 

1.    Nuklein kislotalarning turlari, ularning tuzilishi va funktsiyasini aniqlang. 

2.    DNK tuzilishidagi o’ziga xoslikni aniqlang. 

3.    Sizga berilgan nukleotidlarning modelidan foydalanib, DNKning qo’sh zanjirini tiklang. 

4.    O’rganilgan materiallar asosida quyidagi jadvalni to’ldiring. 

 

Nuklein kislotalarning turlari  

№ 

Nuklein kislotalar  

Tuzilishi  

Funktsiyasi  

 

 

 

 

Dinamik modelga «Odamning qon aylanish organlari»ni olish mumkin. Mazkur model plastmassa oyna bilan yopilgan va elektr toki yordamida ishlaydi. Elektr tokiga ulangan model yurak va qon aylanish organlarining ishini tasvirlaydi. Dinamik harakat qonning katta va kichik qon aylanish doiralari bo’ylab harakatlanishi, bu jarayonda qon aylanish organlarining vazifalarini namoyish etadi. 

Dinamik harakatli modellar o’quvchilarda tasavvurni rivojlantirib, bilimlarni mustahkam egallash, yodda uzoq vaqt saqlanishiga zamin tayyorlaydi. 

Biologiyani o’qitishda jadvallardan keng foydalaniladi. Jadvallar tuzilishiga ko’ra bosma yoki relьefli bo’lishi mumkin. 

Relьefli jadvallar plastikadan tayyorlangan bo’lib, hayvonlar rangli tasvirlangan bo’ladi. Organizm va organlarning konturi uncha chuqur bo’lmagan chiziqlar bilan chegaralangan va muayyan rangga ega bo’ladi.   

Mazkur jadvallarga «El-Holding» tomonidan tayyorlangan hayvonlarning ichki tuzilishi tasvirlangan relьefli jadvallari misol bo’ladi. Ularni biologiya o’quv xonasi devorlariga osib quyish yoki yengil va qulay bo’lgani uchun yig’ib quyish mumkin. 

Hozirgi kunda biologiyani o’qitishda bosma jadvallardan ham foydalaniladi. Biologiya o’quv fanlari bo’yicha bosma jadvallar nashr qilingan.  

Biologiya o’quv xonasining jihozlanishi, kompьyuterning mavjudligi bosma jadvallar o’rniga slaydlardan foydalanish imkonini bermoqda. 

Slaydlarda tasvir yupqa, tiniq plastik qog’ozga tushirilgan bo’lib, uni kompьyuter yordamida ekranga tushirish mumkin. 

Qo’shimcha ko’rgazma vositaga har xil laboratoriya asboblari, o’qitishning texnik vositalari, kompьyuter kiradi.  

Biologiyani o’qitishda yorug’lik mikroskopining yangi avlodi biologik mikroskoplardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. 

Mazkur mikroskop elektr toki manbaida ishlaydi va ob’ektlarni 500 martaga kattalashtirib beradi. 

Mikroskopdagi tasvirni optik kamera orqali kompьyuter yordamida ekranga tushirish mumkin. O’qitish vositalarining bunday afzalligi, albatta o’qitish samaradorligiga xizmat qiladi. 

SHunday qilib, o’qitish vositalari muayyan sistemani tashkil etib, o’rganiladigan mavzuning mazmunini yoritish, kuzatish, tajribalar o’tkazish, o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi.  

 

 

 

6-  BIOLOGIYADAN YILLIK ISTIQBOL VA MAVZULI – TAQVIM  REJA TUZISH

Mazkur tizim o’zida o’quvchilar tomonidan fan asoslarini mustahkam o’zlashtirishlari barobarida, ilmiy dunyoqarash va tafakkurni shakllantirish, o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy, vatanparvarlik,  ekologik, estetik, iqtisodiy, jismoniy, gigienik, mehnat va baynalminal tarbiyalash masalalarini mujassamlashtiradi. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. O’quvchilarning biologiya o’quv fanini o’rganishi biologik ob’ektlarning tuzilishi, rivojlanishi va hayot faoliyati qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. Bu bilimlar o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashi va e’tiqodlari sitemasini tashkil etadi. O’quvchilarning ilmiy dunyoqarashi biologik qonuniyatlarni «tabiat-inson-jamiyat» munosabatlarining tarixiy rivojlanish nuqtai nazaridan tushunishga asoslanadi.  «Ilmiy dunyoqarash» tushunchasiga biologiya o’qitish metodikasining turli manbalarida turlicha yondoshilgan. Jumladan, B.E.Raykov ilmiy dunyoqarash tushunchasini «dunyo haqidagi bilimlar majmuasi», V.V. Vsesvyatskiy «tabiatga nisbatan to’g’ri qarashlar majmuasi», N.M.Verzilin va V.M.Korsunskaya «insonning atrof muhitga munosabati, jamoa va jamiyatdagi xulq-atvorini aniqlaydigan ilmiy tasavvurlar va tushunchalar tizimi» deb ta’rif berganlar.  Pedagogik entsiklopediyada «ilmiy dunyoqarash falsafiy, ilmiy, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, ahloqiy, estetik ideallar va e’tiqodlar yig’indisi, insonning moddiy borliq haqidagi qarashlari majmuasi hisoblanib, shular asosida inson tabiat va ijtimoiy muhitga o’z munosabatini namoyon etadi» deb ta’rif berilgan. Ushbu ta’rif asosida biologiya o’qitish metodikasi ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda ahamiyatga molik bo’lgan tushunchalarni aniqlash, mazkur tushunchalarni shakllantirish uchun zarur bo’ladigan shartsharoitlarni va asosiy bosqichlarni, biologiyani o’rganish natijasida vujudga keladigan qarashlar va e’tiqodlar tizimiga tavsif berishi, tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirishdagi o’rnini ko’rsatishi lozim.  Biologiyani o’qitishda o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashiga asos bo’ladigan tushunchalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: Jonsiz va jonli tabiatning kimyoviy tarkibidagi o’xshashliklar, yuz beradigan hodisalarning umumiyligi va uzviyligi; Tirik organizmlarda sodir bo’ladigan hayotiy jarayonlar va o’zgaruvchanliklarni tushunishda, muammoli o’quv topshiriqlarini hal etishda biologik qonunlar bilan bir qatorda, fizikkimyoviy qonunlardan foydalanish orqali fanlararo bog’lanishni amalga oshirish; Moddiy borliqdagi hodisa va voqealarni o’rganishning zarurati, ekologik fojealarning sabablari va ularni bartaraf etish tadbirlari; Inson tomonidan tabiat qonunlarini o’rganish va undan samarali va oqilona foydalanish yo’llari; Tabiiy hodisalarning o’zaro bog’liqligi va rivojlanishida sabab-oqibat bog’lanishlar. Inson – ijtimoiy mavjudot. Tabiatni muhofaza qilish – bu sayyoramizda hayotni asrashning asosi;  Umumiy o’rta ta’lim maktablarida botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi o’quv kurslari mazmun jihatdan faktlarga boy bo’lishi bilan bir qatorda, har bir mavzuda o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirish imkonini beradi. Botanika o’quv fani dasturidan o’rin olgan «O’simlik-yaxlit organizm» mavzusini o’rganishda o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga asos bo’ladigan bilimlar umumlashtiriladi, tabiatni muhofaza qilishga doir ko’nikmalarni amaliyotga qo’llash imkoniyati tug’iladi. Mazkur biologik bilimlar muayyan darajada o’quvchilarning atrof-muhitga bo’lgan munosabati, hatti-harakatini belgilaydi. SHu sababli o’qituvchi ushbu mavzuni o’rganishda jiddiy tayyorgarlik ko’rishi, o’quvchilarning e’tiborini mazkur bilimlarga tayanib, tabiiy boyliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyatini anglagan holda ularni asrash lozimligi haqida xulosa chiqarishiga yo’naltirishi lozim. Mavzuni o’rganish jarayonida o’simlikning barcha organlari o’zaro bog’liqligi, organizm bilan atrofmuhit o’rtasida uzviylik mavjudligi yoritiladi. Mazkur bilimlar o’quvchilarning o’simlikning yaxlit organizm ekanligi, biologik jarayonlarning borishida organlarning ishtiroki, biologik hodisalarning sodir bo’lishida sabab-oqibat bog’lanishlarini anglashga yordam beradi. O’qituvchi o’quvchilar faoliyatini o’simlik organizmining tuzilishi va funktsiyasi, ko’payish usullari, yashash muhitiga moslashishi xaqidagi bilimlarini umumlashtirish, ilmiy dunyoqarashga oid xulosalar chiqarishga yo’llaydi. O’quvchilarning o’simliklarning hujayraviy tuzilishi haqidagi bilimlarini umumlashtirish maqsadida hujayra, to’qima, organ, organlar sistemasi va organizm o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlash va quyidagi jadvalni to’ldirish tavsiya etadi.  O’quvchilar darslik, ko’rgazmali vositalar va tarqatma materiallar yordamida mustaqil ishlab, hujayra, to’qima, organ, organlar sistemasi va organizm o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlab, muayyan xulosaga keladilar.

O’quvchilarning o’simliklarda boradigan hayotiy jarayonlarning mohiyatini anglashlari, jumladan, fotosintez jarayonida o’simlik organlarining bajaradigan vazifalarini aniqlash uchun quyidagi jadvalni to’ldirish tavsiya etiladi.

 

7-  BIOLOGIYADAN O’QUV ISHLARINI TASHKIL ETISH,  YILLIK –

TAQVIM  REJA TUZISH

 

Biologiyaga kirish (5-sinf ) dan DTS, o'quv dasturi , darslik taxlili, yillik taqvim reja , mauzli reja tuzish yo'llari bilan tanishtirish;

1.Botanika o'qitish metodikasida berilgan darslarni tahlil qilishi biologiyaga kirish (5sinf ) dan DTS, o'quv dasturi , yillik taqvim reja , mauzlireja tuzishning o'ziga xos xususiyatlarini bilishi; 2. Botanikadan o'quv dasturi, yillik takvim reja, mavzuli reja tuzishni o'rganish. 3.Darslarda DTS, o'quv dasturi , darslik taxlili, yillik taqvim reja , mauzli reja tuzish yo'llari bilan tanishtirish va foydalanish ko'nikmalarini egallashi lozim.

Zarur jihozlar va qurollar: "Botanika" darsligi, dastur, DTS, Botanika o'qitish metodikasi qo'llanmasi; taqvim rejalar tamunasi. Amaliy mashg'ulotida foydalaniladigan texnologiya:

Modulli ta'lim texnologiyasining kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodi.

Amaliy mashg'ulotining borishi:

1.          Tashkiliy qism.

2.          Talabalarni amaliy mashg'ulotining maqsadi, borishi, mustaqil baja-riladigan o'quv topshiriqlari bilan tanishtirish.

3.          5-sinf uchun ѐzilgan "Botanika o'qitish metodikasi"ni tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash.

4.          6-sinf uchun ѐzilgan "Botanika o'qitish metodikasi"ni tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash.

5.          "Poya" va "yopiq urug'li o'simliklar bo'limi" boblari bo'yicha dars ishlan-malarini tahlil qilish.

Kadrlar tayѐrlash milliy dasturining amaldagi ikkinchi bosqichi uzluksiz ta'lim tizimida o'qitiladigan barcha o'quv fanlarini sifatli o'quv adabiѐtlari va ilg'or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlashni ko'zda tutadi. Shuni e'tiborga olingan holda 5 va 6-sinflarda"Botanika o'qitish metodikasi" metodik qo'llanmasida barcha darslar pedagogik texnologiyalar asosida loyihalangan.

Amaliy mashg'ulotida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:

 5-sinf uchun ѐzilgan "Botanika o'qitish metodikasi"ni tahlil qilish, botanika fanidan tuzilgan yillik va mavzuli takvim reja bilan tanishish.

6-sinf uchun ѐzilgan "Botanika o'qitish metodikasi"ni tahlil qilish  va ushbu fanidan tuzilgan yillik va mavzuli takvim reja bilan tanishish.

 "Poya" bobini tahlil qilish va darslarda foydalanish mumkin bo'lgan texnologiyalarni aniqlash;

 "Yopiq urug'li o'simliklar bo'limi" bobini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash;

Quyida 6–sinflar uchun Biologiya fanidan yillik taqvim mavzular rejasi ( haftasiga 2 soatdan, jami 68 soat )

Mavzular nomi

Soat Reja bo'yicha

Yerda o"simliklar dunyosining rivojlanishi.

TALABALARNING KICHIK GURUHLARDA HAMKORLIKDA ISHLASHLARI

UCHUN MODUL DASTURI

Modul dasturining didaktik maqsadi: siz talabalar bilan hamkorlikda ishlab, botanikani o'qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarning o'ziga xos xususiyatlarini bilishingiz, mazkur darslarda o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo'llarini o'rganishingiz, nutq va muloqot madaniyatingizni rivojlantirishingiz zarur.

O'FE

Mustaqil bajarish uchun o'quv topshiriqlari Topshiriqni bajarish yuzasidan ko'rsatmalar baho

1-

Maqsad: 5-sinfda botanikani o'qitish-

Kichik guruh a'zolari

O'FE 15-min

da foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlash;

1.          5-sinf uchun ѐzilgan "Botanika o'qitish metodikasi"ni tahlil qiling va boblar bo'yicha mavzularni o'rganishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlang.

2.          Mazkur darslarda o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo'llarini o'rganing.

3.          Mazkur darslarning borishini an'anaviy darsning borishi bilan taqqoslang. bilan hamkorlikda ishlang

Talabalar bilan o'tkaziladigan savol-javobda faol ishtirok eting

2-O'FE 15-min

Maqsad: 6-sinfda botanikani o'qitish-da foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlash;

1.          6-sinf uchun ѐzilgan "Botanika o'qitish metodikasi"ni tahlil qiling va boblar bo'yicha mavzularni o'rganishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlang.

2.          Mazkur darslarda o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo'llarini o'rganing.

3.          Mazkur darslarda o'quvchilarning bilish faoliyatini an'anaviy darslar-dagi faoliyat bilan taqqoslang.

Kichik guruh a'zolari bilan hamkorlikda ishlang

Talabalar bilan o'tkaziladigan savol-javobda faol ishtirok eting

3-O'FE 15-min

Maqsad: "poya" bobini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash;

1.          Mazkur bobni o'rganishda foyda-lanish tavsiya etilgan pedagogik texnologiyalarni aniqlang.

2.          "Shakli o'zgargan er osti novdalar Piѐzbosh. Tugunak. Ildizpoya" mavzusi-dagi dars ishlanmasini tahlil qiling.

3.          O'quvchilarning kichik guruhlari uchun tuzilgan o'quv topshiriqlarini tahlil qiling. Uni o'quvchilar bajara oladimi?

Kichik guruh a'zolari bilan hamkorlikda ishlang

Talabalar bilan o'tkaziladigan savol-javobda faol ishtirok eting

4-O'FE

Maqsad: "yopiq urug'li o'simliklar bo'limi" bobini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyaKichik guruh a'zolari bilan hamkorlikda 25-minutni aniqlash;

1.          Mazkur bobni o'rganishda foyda-lanish tavsiya etilgan pedagogik texnologiyalarni aniqlang.

2.          "Yopiq urug'li o'simliklar bo'limi"ni tahlil qiling va dars ishlanmalarini o'rganing.

3.          Mazkur darslarning borishi, o'quvchilarning bilish faoliyatini an'anaviy dars bilan taqqoslang. O'xshashlik va farqini aniqlab 1-jadvalni to'ldiring. ishlang

Talabalar bilan o'tkaziladigan savol-javobda faol ishtirok eting

5-O'FE

5-min

Maqsad: modul dasturini yakunlash.

1.               Modul dasturining didaktik maqsadini o'qib chiqing.

2.               Mazkur maqsadga qay darajada erish-dingiz?

3.               Amaliy mashg'ulotidagi faoliyati-ngizni 5 balli tizimda baholang.

4.               Agar o'z faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan bo'lsangiz metodik qo'llanmalarda tavsiya etilgan mavzular bo'yicha dars ishlanmasini loyihalang.

5.               Agar o'z faoliyatingizdan qoniqish hosil qilmagan bo'lsangiz modul dasturi ѐrdamida qayta ishlang.

Baho keyingi grafaga qo'yiladi

Mustaqil ish topshirig'ingizni e'lon qiling

1-jadval

Q/s

Taqqoslanadigan jihatlar

An'anaviy dars

Pedagogik texno-logiyaga asoslangan dars

Farqi 1.

Darsning borishi (bosqichlari) 2.

O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish 3.

O'qituvchining faoliyati 4.

Pedagogik munosabatlar tipi Savollar:

1 ta'limda DTS talablari qanday amal qiladi?

2.Kirish (5-sinf ) botanikdan DTS talabini tushintiring.

3.o'quv dasturi , darslik taxlili, yillik taqvim reja nima?

4.Mmauzlireja tuzish yo'llari bilan tanishtiring.

Topshikiq : metodik qo'llanmalarda mustaqil loyihalash tavsiya etilgan

 

8-MAVZU. O'QUV DASTURIDAGI BOBLAR VA MAVZULAR

BO'YICHA O'QUVCHILARDA BIOLOGIK TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISH

Biologik ta'lim mazmuni asoslari, biologik ta'lim mazmuni, biologik ta'lim komponenti, biologik bilimlar minimumi.

 

.Biologik ta'lim mazmuni va uning tarkibiy qismlari

Har qanday o'quv fanini o'qitishda uning mazmuni nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Unga asosiy sabab o'quv fani mazmuni o'sha fanning o'ziga xos yo'nalishi, o'qitish tizimi, metodlari, vositalarini belgilab beradi. O'quv fanining mazmuni o'quv dasturlari, darsliklari, o'quv qo'llanmalari orqali aniqlashtiriladi.  

Umumiy o'rta ta'lim o'quv yurtlarida biologik ta'limning tarkibiy qismlari bo'lib, botanika, zoologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi hamda tsitologiya, biokimyo, genetika, evolyusion ta'limot majmuasidan iborat bo'lgan Biologiya (tsitologiya va genetika asoslari va Biologiya (Ekologiya va evolyusiya asoslari) o'quv fanlari hisoblanadi. Mazkur o'quv fanlarida turli xil o'simliklar, xayvonlar, odamlarning tashqi, ichki tuzilishi hayot faoliyati, tashqi muhit bilan bog'liqligi to'g'risida hamda hujayraning uning organoidlarining tuzilishi, funktsiyasi, irsiyat o'zgaruvchanlik evolyusion ta'lim va shu kabi bilimlar beriladi. Maktab biologiya ta'limini ayrim o'quv fanlariga ajratish qonuniy bo'lib, ko'p yillik pedagogik tajribalar asosida o'zini oqlagan. Biroq biologik ta'limning turli o'quv fanlariga ajralishi tirik tabiatdagi narsa xodisalarni alohida-alohida o'rganishga emas, balki ularning bir yaxlitligini, o'zaro bog'liqligini ifoda etgan holda o'qitilishini taqozo qiladi.  

Didaktikada ta'lim mazmunining tarkibiy qismlari juda ko'p tadqiqotchilar tomonidan aniqlangan. Jumladan, akademik I.Ya. Lerner tomonidan ta'lim mazmunining tarkibiy qismlariga:

1. Bilimlar (ilmiy tushunchalar, g'oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar);

2. Faoliyat usullari (ko'nikma va malakalar);

3. Ijodiy faoliyat tajribalari;

4. Qadriyatlar tizimi kiritilgan.

Biologiya o'quv fanining bilimlar tarkibiy qismiga birinchi navbatda ilmiy tushunchalar kiradi. Ular biologiyaning ayrim sohalariga oid xususiy va biologiyaning barcha sohalariga xos bo'lgan umumiy biologik tushunchalardan tashkil topadi. 

Biologik qonunlar ham biologiya o'quv fanining mazmunining tarkibiy qismi bo'lib hisoblanadi. Biologik qonunlardan sirasiga:

    Mendel va Morganning irsiyat qonunlari;

    Ber qonuni;

    Xardi-Vaynberg qonuni; 

    V.I.Vernadskiyning atomlarning biogen migrasiyasi qonuni va h.k larni kiritish mumkin. 

Biologiya fan mazmunining yana bir komponenti ilmiy nazariyalardir. Umumiy o'rta ta'lim biologiya o'quv ta'lim mazmuniga Ch.Darvinning organik olamning evolyusion nazariyasi, A.N.Seversovning filembriogenez nazariyasi, T.Morganning xromosoma nazariyasi va nihoyat hozirgi zamon gen nazariyasi kiritilgan.

Yuqorida qayd etilgandek, ta'lim mazmunining asosiy qismini bilimlar (ilmiy tushunchalar, g'oyalar, qonunlar, ilmiy nazariyalar) tashkil etadi.

Faoliyat usullari - ko'nikma va malakalardan iborat bo'lib, o'quvchilar tomonidan o'quv dasturida ko'zda tutilgan ko'nikma va malakalarni egallashini belgilaydi.

Ta'lim mazmunining uchinchi tarkibiy qismi bo'lgan ijodiy faoliyat tajribalari o'quvchilarning avval o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo'llash orqali tarkib toptiriladi. Shu sababli, o'qituvchi ta'lim-tarbiya jarayonida bilimlarni tayyor axborot shaklida emas, balki muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish natijasida o'quvchilarning avvalgi mavzularda o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo'llashiga imkon yaratishi, ularda mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko'nikmalarining tarkib topishiga zamin tayyorlashi zarur.

Ta'lim mazmunining to'rtinchi tarkibiy qismi bo'lgan qadriyatlar tizimi o'qitish jarayonida ta'lim-tarbiyaning uzviyligini ta'minlash, o'quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashni ko'zda tutadi. Mazkur tarkibiy qismni o'quvchilarda shakllantirish biologiyani o'qitishda ta'lim-tarbiya masalalariga bog'liq holda yoritildi. 

4.O'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan biologik bilimlar minimumi.

Umumiy o'rta ta'lim maktablari va o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalarida o'quvchilar biologiya o'quv fanini o'qishi natijasida quyidagi bilimlarni o'zlashtirishi lozim.

O'simlik organizmining tuzilishi, hujayra, to'qimalar, organlar. O'simliklarning hayot faoliyati: ildiz va barg orqali oziqlanishi, nafas olishi, o'sishi va rivojlanishi. Ko'payish. O'simliklarning turli tumanligi: suv o'tlar, yo'sinlar, qirqbo'g'imlar, qirqquloqlar, ochiq urug'lilar, yopiqurug'lilar, yopiq urug'lilarning sinflari, oilalari, o'simliklar qoplami. O'simliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati. O'simliklarni muhofaza qilish. 

Xayvon organizmining tuzilishi. Hujayra, to'qimalari, organlar sistemasi. Hayot faoliyatining jarayonlari: oziqlanish, nafas olish, moddalar xarakatlanishi, ayirish, o'sish, rivojlanish va ularni boshqarish. Ko'payish. Xayvonlarning hatti harakati - reflekslar, instinktlar. Xayvonlarning turli tumanligi. Ularning sistematikasi: bir hujayralilar, ko'p hujayralilar (kovak ichlilar, yassi, yumaloq, xalqali chuvalchanglar, mollyuskalar, bo'g'imoyoqlilar, xordalilar). Bo'g'imoyoqlilar va xordali xayvonlarning sinflari, turkumlari, ularning tabiat va inson hayotida tutgan o'rni. Xayvonlarni muhofaza qilish. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish. Odamning xayvonot sistemasidagi tutgan o'rni. 

Odam va xayvonlar tana tuzilishidagi o'xshashlik va tafovutlar. Odam va uning paydo bo'lishi. Ijtimoiy va tabiiy muhitga odamning moslanishi. Odamdagi organlar sistemasi, ularning tuzilishi va funktsiyasi. Odam hayot faoliyatini neyro-gumoral boshqarilishi. Odamning oliy nerv faoliyati. Odamdagi yuqumli kasalliklar, ulardan saqlanish yo'llari. SPID va undan saqlanish. Normal turmush kechirishga yordam beruvchi omillar.

Hayotning tuzilish darajalari: molekula, hujayra, organizm populyasiya – tur biogeosenoz, biosfera. Hayotning xujayrasiz shakllari. 

Prokariot va eukariot hujayralar. Hujayra - tiriklikning tuzilish, funktsional, genetik birligi. Hujayraning kimyoviy tarkibi. Anorganik va organik moddalar, ularning hujayradagi roli. Hujayra tuzilishi. Yadro. Xromosomalar. DNK irsiy axborotni tashuvchi ekanligi. Hujayra organoidlarining tuzilishi va funktsiyasi. Oqsillar biosintezi. Hujayra. Moddalar va energiyaning almashinuvi. Fotosintez uning tabiatdagi roli. Hujayraning bo'linishi. Jinssiz va jinsiy ko'payish. Urug'lanish. Organizmlarning individual rivojlanishi. Irsiyat va o'zgaruvchanlik. Genlar va belgilar. Genetik atamalar va simvollar. Genetik metodlari. Mendel, Morganlarning irsiyat qonunlari. O'zgaruvchanlik. Irsiylanmaydigan va irsiylanadigan o'zgaruvchanlik. Mutagenlar va ularning organizmlarga ta'siri. Genetikaning tibbiyot va selektsiyadagi ahamiyati. Odamlardagi irsiy kasalliklar ularning oldini olish. Selektsiya metodlari. Genetik injeneriya va uning metodlari. Genetik injeneriyaga asoslangan biotexnologiya. 

Evolyusion g'oyalarning paydo bo'lish tarixi. Evolyusion ta'limot. Evolyusiyani isbotlovchi fan dalillari. Mikro va makro evolyusiya. Evolyusiyaning boshlanish birligi va omillari. Tabiiy tanlanish - evolyusiyaning yo'naltiruvchi omili ekanligi. Biologik progress va biologik regres. Organizmlarning muhitga moslanishi va uning xillari. Tirik tabiatga xos belgilar. Hayotning paydo bo'lishi to'g'risidagi farazlar. Erda organik olamning rivojlanishini asosiy bosqichlari. Ekologik omillar. Ekosistemalar. Ekosistemalardagi modda va energiyaning aylanishi. Ekosistema dinamikasi. Agroekosistemalar. Biosfera. Biomassa.

 

   

9-BIOLOGIYADAN LABORATORIYA VA AMALIY MASHG’ULOTLARI MAQSADI

Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan vositalar biologik ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari, o’rganiladigan mavzu mazmuniga muvofiq, o’qituvchi tomonidan mazkur jarayonning samaradorligini orttirish maqsadida qo’llaniladi. 

 Biologiya darslarida o’qituvchi o’rganiladigan mavzu mazmunini to’la yoritadigan o’qitish vositalarini unga muvofiq esa, o’qitish metodlarini tanlaydi, shu asosda darsda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etadi va boshqaradi. 

O’qitish vositalari mamlakatda ta’limni tubdan isloh qilish printsiplari, fan-texnika, ishlab chiqarish rivojlangan sari ularning turlari ham ko’payib bordi.  

Demak, ta’lim muassasalarida o’qitish vositalarining turlari ham muayyan darajada o’zgarib, yangilanib boradi, yangi avlod o’qitish vositalari vujudga keladi.  

O’qitish vositalarining yangi avlod guruhiga: kompьyuter texnologiyasining ta’lim beruvchi, modellashtirilgan va nazorat dasturlari, slaydlar, mulьtimedialarni kiritish mumkin. 

Biologiya o’qituvchisining asosiy vazifasi o’rganiladigan mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda eng yuqori samara beradigan o’qitish vositalarini tanlashi, buning uchun o’qitish vositalarining yangi avlodining turlari, ular bilan ishlash metodikasini egallagan bo’lishi darkor.  

O’qitish samaradorligini oshirishda amaliy mashg’ulot va namoyish qilinadigan tajribalarni o’tkazishga yordam beruvchi xususan mikroskop, lupa, shtativ, reaktivlar asboblar isituvchi asboblar, pintset, preparoval ninalar, o’qitishning texnik vositalari – kodoskoplar, televizorlar, kompьyuterlar, ovoz yozuvchi va eshittiruvchi – apparatlar, magnitofonlar ham o’qitish vositalariga kiradi. 

Texnik vositalari orasida audiovizual va boshqa tabiiy tasviriy vositalar shu bilan ustunlik qiladiki, ular o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarning barcha bosqichlarini izchillik bilan ko’rsata oladi. Teleko’rsatuv va videofilьmlardan biologiya o’qitishda foydalanish tirik tabiatdagi voqea, hodisalarni sinfda o’rganish sifatini bir necha marta oshirish imkonini beradi.  

O’qitish jarayonida kompьyuterlarni qo’llash o’quv materialini mustaqil o’zlashtirish va nazorat qilish imkonini tug’diradi.  

Ko’rgazmali vositalardan biologiya o’qitishning barcha jarayonlarida, masalan, yangi o’quv materialini tushuntirish, mustahkamlash, tushunchalarni shakllantirish, o’quv, amaliy, mehnat ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish, uy vazifasini bajarish, o’quv materialini nazorat qilishda qo’llaniladi.   Respublikamizda joriy etilgan uzluksiz  ta’lim tizimi  ijodkor, ijtimoiy  faol,  ma’naviy  boy  shaxsni shakllantirish va  yuqori malakali raqobatbardosh  kadrlar  tayyorlashda  zarur shartsharoitlardan  biri   talaba o’zlashtirgan bilimlarini   amaliyotda   qo’llay  bilishi  ko’zda  tutilishi munosabati bilan jahonning rivojlangan mamlakatlari, jumladan, Janubiy  Koreyadan  o’quv – texnik vositalarining  yangi avlodi keltirilgan 

 Quyida o’qitish vositalarining yangi avlodi bo’lgan Janubiy  Koreyadan   keltirilgan o’quv – texnik vositalarining  tavsifi va foydalanish tartibi berilmoqda. 

Tabiiy  fanlar  tizimidagi biologiya   fanlarini  o’rganishda nazariy  bilimlarga  asoslangan  holda  a m a l i yo t g a  tayanib   bilim   olishning   ahamiyati katta.  Biologiya   fanlar  tizimidagi  barcha  laboratoriya  mashg’ulotlarini o’tkazishning  muvaffaqiyati  uning  mazmuni  ko’proq   jihozlar vositasida   amalga oshiriladi.  

Masalan: o’quvchi o’zlashtirgan bilimlarini yoddan aytib berishi mumkin, lekin uni amaliyotda va hayotda  qo’llashiga qiynaladi. SHu sababli o’quvchilarda bilim bilan bir qatorda ko’nikmalarni tarkib toptirish, uni malakaga aylantirish jarayonida o’qitish vositalarining o’rni muhim. 

Biologiyani o’qitishda vositalardan foydalanilanishning o’rni beqiyos. Masalan, vositalardan biri mikroskop kashf  etilmaganda hayotiy  jarayonlarnining  moddiy  asosi  bo’lgan, tirik organizmlarning tuzilish, qurilish va funktsional birligi bo’lgan hujayraning tuzilishini o’rganish qiyinchilik bilan kechardi. 

Keyingi mavzularda hujayrada boradigan jarayonlar yuzasidan tasavvur hosil qilib bo’lmaydi. Hozirgi kunda mikroskopning ishlash printsipi mukammallashtirilgan bo’lib, undan o’qitish jarayonida foydalanish ancha qulayliklarni vujudga keltirilgan. Quyida Janubiy Koreyadan keltirilgan mikroskop xaqida ma’lumot berilmoqda. 

             F5.Biologik  mikroskop-KSO-5001-1.  

Biologik  mikroskop  qismlari tuzilishi: 

                 1.Mikroskopning  mexanik   qismi-optik va yordamchi tizimlarni bir-biriga  birlashtirishda  va  ularni   boshqarishda muhim vosita hisoblanadi. Mikroskopning  tagligi ichida  elektr  toki asosiy  manba bo’lib,  lampa  yoritgich   yorug’likni   yig’ib predmet  stolchasiga   yetkazib   beradi.Mikroskopning  o’ng  tomonida  elektr  tokini yoqib- o’chiradigan  qizil tugmachasi bor. Mikroskopning shtativi, tubusi, o’rtasida nur o’tkazadigan  teshikchali buyum stolchasi, predmet oynachasini tutib turuvchi shtativ, predmet stolchasini  yuqoriga va             pastga  ko’tarib-tushiruvchi  bir         juft       makrovintlari,             predmet oynachasini chap va o’nga siljituvchi mikrovintlari bor. Mikroskopning   tok manbaidan yorug’likni uzatuvchi elektr  chiroqchasi, yorug’lik tushuvchi kondensor, katta va kichik ob’ektivlar, optik  qismida   okulyar o’rnatilgan tubs va turli  kattaliklarni ifodalovchi optik   oynalar   joylashtirilgan  rivoliverdan   iborat. Ob’ektivlar 20 dan  100 va  undan  ortiq  kattalashtirib   ko’rsata  oladi. (10x20=200, 10x40=400 v.h.k.) 

Biologik mikroskopning kashf etilishi mo’jiza  bo’lib, biologiya fanlari  barcha tarmoqlari  barq urib rivojlanishiga sabab bo’lgan.        

Botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi, hujayra biologiyasi, molekulyar genetika, mikrobiologiya biokimyo kabi  fanlarning  yangidan – yangi qirralari ochilib, turli biologik qonuniyatlar kashf etila boshladi.  

TSitologiya, gistologiya, anatomiya, mikrobiologiya fanlari yanada rivojlanishi asosan mikroskop bilan  bog’liq. Hozirgi kunda tibbiyot sohasida  qo’lga  kiritilgan yutuqlar  buning  yorqin dalilidir. Mazkur fanlar bo’yicha erishilgan  yutuqlar  diqqatga  sazovordir.   Jihozdan foydalanish tartibi.   1. Mikroskopni ishga  tushirishdan  oldin  parta qirrasidan  5sm ichkariga o’rnatiladi.

(Mikroskop ish jarayonida joyidan  qo’zg’atilmaydi. Aksincha uning tubusini  xoxlagan tomonga   burib ishlash mumkin).  

2.          Mikroskopni ishga tushirishdan oldin uning barcha  optik sistemasi  toza  paxta yoki doka  bilan  yaxshilab artiladi.  

3.          Tok manbaiga ulanib, paski o’ng tomonidagi qizil tugmacha  bosiladi va  chiroq yonadi, shu tariqa ish oldidan uning  tok   manbai  bilan ishlashi tekshirib  ko’riladi.  

4.          Revolьver aylantirib  kerakli ob’ektiv  yorug’lik  o’tuvchi  stol  teshikchasiga to’g’rilab qo’yiladi.  

SHundan so’ng kerakli preparatlar tayyorlanib, mikroskop buyum stolchasiga  qo’yilib chiroq yoqilib, preparat tasviri  ko’ringuncha  makro va mikrovintlar buralib, predmet ob’ektivga  yaqinlashtiriladi. Mikroskopda  ko’rinayotgan  ob’ekt taxlil qilinib o’rganiladi.  

Mikroskopda  qo’llaniladigan  ob’ektlar   bir hujayrali suv o’tlari,  sooda hayvonlar, bakteriyalar, o’simlik va hayvonlar hujayra va to’qimalaridir. Ulardan turli namunalar olinib, preparatlar tayyorlanadi. Turli kimyoviy  bo’yoqlarda  bo’yalgan tayyor  preparatlarni mikroskopda  kuzatib taxlil qilinadi.   

 

Mkroskop bilan  ishlash  usullari:  1.Mikroskopdan videoko’z, mulьtmediya proektori va ekran bilan  hamkorlikda   ishlash usuli. 

Bunda: mikroskop, (optik kamera) videoko’z va mulьtmediya proektori va ekran  bir-biri bilan hamkorlikda ishlaydi 

Ishlash  tartibi: mikroskopda tekshirilayotgan ob’ekt topilib aniq  ko’ringandan holatga keltirilgandan  keyin tubusni kerakli  tomonga  burib uning okulyari (optik kamera) videoko’zning optik qurilmasiga  to’g’rilanadi. Videoko’z esa  tekshirilayotgan ob’ektni  mulьtimediya  qurilmasiga undan to’g’ri ekranga tushirib beradi. Bu  ancha  ishlashga  qulaylik  tug’diradi. 

Tekshirilayotgan ob’etni  bir kishi emas  balki butun audotoriya (25-30 kishi)  ko’rib  tahlil qiladi.   2. Mikroskop, videoko’z va teleekran bilan  hamkorlikda   ishlash usuli.  

Bunda: mikroskop,  (optik kamera) videoko’z va teleekran bir-biri bilan hamkorlikda ishlaydi.  Bu usul ancha  qulay chunki teleekran  yorug’ xonada ham aniq  ko’rsatadi.  

Ishlash  tartibi: mikroskopda tekshirilayotgan ob’ekt topilib aniq  ko’rinadigan holatga keltirilgandan  keyin tubusni kerakli  tomonga burib uning okulyari (optik kamera) videoko’zning optik qurilmasiga  to’g’rilanadi. Videoko’z esa tekshirilayotgan ob’ektni  teleekranga  tushirib beradi. Teleekran sinf xonasi doskasi balandligi bilan baravarlikda   devorga  o’rnatilgan bo’lishi kerak. Bu ancha ishlashga qulaylik tug’diradi. Tekshirilayotgan ob’etni  bir kishi emas  balki butun auditoriya (25-30 kishi) aniq  ko’rib  tahlil qiladi.  

Mikroskopning qulay yangicha variantlaridan foydalanish nazariy  bilimlarni   amaliyotga tadqiq qilishda yaxshi samara beradi. 

Masalan: “gullagan”ko’lmak suvlari-eskirgan suvning tomchilarini, pichan ivitmasi tomchisidagi hayotni (turli bakteriyalar ularning harakatlari,  mono- di, tetrokoklarkokklarni,  kuzatish  juda  qiziqarli)  

Bunda bir hujayrali  hayvonlarning  harakati,  yorug’lik va xaroratdan ta’sirlanishi, yashash uchun kurashishi, oziqlanishi, bo’linib ko’payishini kuzatish o’quvchilar uchun  nihoyatda  qiziqarlidir.  O’quvchilar amaliy mashg’ulotlarga ijodiy  yondoshishga   muntazam harakat qiladi va  amaliyotga  bo’lgan ko’nikma va malakalari yanada mustahkamlanib boradi.  

Mikroskop bilan ishlash uchun kerakli laboratoriya jihozlari zarur bo’ladi shu sababli, ularni ham horijdan keltirilib, biologiya xonasini boyitishga hissa qo’shilgan. 

     F4.Kesish uchun jihozlar  to’plami- KSE- 4092;   Bu             kesish uchun            ishlatiladigan   jihozlar            to’plamida       jami asboblar:1qo’l lupasi, 2-anatomik  va xirurgik  qaychilar, 3-temir uchi o’tkir va uchi to’mtoq tayoqcha va bigizchalar, 4-preparatni qistirib tutuvchi pentsetlar, 5-preparatni tortishga mo’ljallangan  temir  moslama, 6shprits, 7-barcha  asboblarni  soladigan  g’ilofdan  iborat.  Jihozdan  foydalanish  tartibi.  

 Bu asboblardan “Botanika, “Zoologiya”, “Odam va uning salomatligi” “Biologiya”(TSitologiya va genetika asoslari), “Biologiya”(Evolyutsiya va ekologiya asoslari)ning, shuningdek, tabiiy yo’nalishdagi akademik litsey o’quv rejasidan o’rin olgan biologik

o’quv 

fanlarining laboratoriya va   amaliy mashg’ulotlarida o’simlik hujayrasini, to’qimalarni o’rganishda o’simlik yoki hayvon to’qimalarini kesib preparatlar tayyorlashda    foydalaniladi.  

Kesish uchun qaychi va skalpelь(keskich-lantset)dan –botanika, zoologiya, odam  anatomiyasidan nazariy-amaliy mashg’ulotlar, laboratoriya darslarida keng  qo’llaniladi. Misol:O’simlik bargi, yoki suv o’tlaridan preparat tayyorlashda – bargning tajriba   uchun tanlangan joyi chap qo’lda  pintset qisqich bilan ushlanib, o’ng qo’lda qaychi yordamida ohista kesib olinadi. So’ngra  uchi to’mtoq asbob yordamida kesilgan  barg bo’lakchasini  tutib,  lantsetkeskich yordamida yupqa qavati kesib olinadi. Tayyorlangan  nafis barg bo’lakchasi buyum  oynasi ustiga   qo’yilib bir tomchi suv (shprits yordamida) tomizilib qoplag’ich oynacha ehtiyotlik  bilan  yopiladi. (oynachani  sekinlik  bilan bosib havosi  chiqariladi. (qoplag’ich  oynacha sinmasligi  kerak).So’ngra  tayyorlangan   preparat mikroskop buyum stolchasiga   qo’yilib, uning  katta va  kichik  ob’ektivlarida  tekshiriladi.  

Qo’l lupasidan biologiya  darslarida  unumli  foydalansa bo’ladi. 

Botanika  darslarida suv o’tlarini,  bir va  ikki  pallali  o’simliklar qanday tomirlanganligini, ildiz sistemasini, poyaning ko’ndalang kesimlarini  lupa yordamida  tahlil  qilinsa  maqsadga  muvofiq bo’ladi.    Qo’l lupasi bilan ishlashda  uni ob’ektga  bir necha  bor uzoqlashtirib  va  yaqinlashtiririb kuzatish kerak.    Zoologiya darslarida: ba’zi sodda hayvonlarni, yomg’ir chuvalchangining boshi, qorin qismi, dum qismlarini, hashoratlarning  bo’g’im oyoqlarini,  qorin  sohasini, qanotlarini,  og’iz apparatlarini qo’l lupasi orqali  kuzatib tahlil  qilish mumkin.  

Odam va uning salomatligi darslarida terining shox tuzilmalari, soch, tirnoq va suyaklarning tuzilishini  lupa yordamida kuzatish  mumkin.  

Odam genetikasida: irsiyatni dermotoglifika – daktiloskopiya-palmoskopiya usulida o’rganishda, barmoqlardagi, kaftlardagi,  tovondagi chiziqlarni lupa yordamida kuzatiladi. 

O’quvchilar qo’lining bosh barmoq  uchlarini rangli bo’yoqda bo’yab ish daftariga tamg’a  sifatida  bosadilar. So’ngra lupa  yordamida barmoq tasviri  tushgan (tamg’a) barmoq chiziqlari kuzatilib, populyar chiziqlar joylanishining asosiy turlari aniqlanadi. Har bir o’quvchi daftardagi  o’zi tushirgan barmoq chiziqlarini jadvalda  (darslikda) ifodalangan aylanasimon, to’lqinsimon,  sirtmoqsimon  populyar  chiziqlarning joylanishini (X va U xromosomalar  soni va barmoq chiziqlari ifodalangan maxsus, bunda  ikki  qo’l  barmoqlaridagi   chiziqlarning umumiy  miqdoriTRC (total ridga caunt) bilan ifodalanadi) jadvaldagi chiziqlarga solishtirib  taxlil  qiladilar. CHiziqlar sonini lupa yordamida sanaydilar  va chiziqlar soni va  jadvaldagi  xromosoma soni bilan taqqoslab tahlil  qiladilar. Tajriba  shuni  ko’rsatadiki,  o’quvchilar bu  mashg’ulotni  ko’tarinki ruhda juda   qiziqish  bilan bajaradilar.  

 

F10.Kompьyuter; 

Kompьyuter asosan monitor, sistemali  qurilmasi va klaviaturadan hamda sichqonchadan iborat.  Qo’shimcha  qismlariga: printer, skaner, ovoz beruvchi moslamalar kiradi. Bu  qismlarning barchasi bir-biriga va tok manbaga   maxsus elektr simlari  orqali   ulanadi. 

Monitor sistemali qurilma bilan  birgalikda  ish  bajaradi. Sistemali qurilmaning  qismida tok manbaga ulanadigan oldingi tomonida  esa disket,  disklar, fleshkani  o’rnatadigan maxsus moslamalari mavjud. SHuningdek,  tok manbaga, monitorga,  klaviaturaga, karnaylarga,  printerga  ulanadigan   moslmalar  ranglarda belgilab qo’yilgan.  Jihozlardan foydalanish tartibi.  

 1. Kompьyuter qurilmasini o’quv  xonaning  boshqarishga   qulay  bo’lgan  joyiga o’rnatish kerak  bo’ladi.  

2.Kompьyuterni ishchi   holatga   keltirish  uchun, monitor tok  manbaga va sistemali (blok) qurilmaga maxsus simlar orqali  ulanadi. 

3.Sistemali qurilmaga tok manba, monitor, klaviatura, boshqarish sichqonchasi  belgilangan  moslamalarga   o’rnatiladi. 

4.Sistemali qurilmaning  kompьyuter tizimini ishga  tushirish tugmachasi  bosiladi va   chiroq  yonadi. Ekranda   kerakli ma’lumotlar  (wort tizimida – turli ishlash dasturlari,fayllar) paydo bo’ladi. Xoxlagan dasturda ishlashingiz mumkin (o’qituvchining kompьyuter sovodxonligi  bo’lishi kerak) 

 Kompьyuterdan  foydalanish imkoniyati nihoyatda keng.  Hozirgi  kunda biologiya darslarida kompьyuterdan foydalanishni barcha o’qituvchilar mukammal bilishi, mavzuga doir slaydlar, mulьtimedia taqdimotlarini tayyorlashi zarur. SHuning biologiya fani yangiliklari,

shuningdek, o’qitishda pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish yuzasidan metodik tavsiyalarni internet tarmog’idan  olish, mazkur materiallarni qayta ishlash va ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanish yo’llarini belgilashi zarur.  

Kompьyuter vositasida tayyorlangan animatsiyalar, videofilьmlar, slaydlar, mulьtimedia taqdimotlari biologiyani o’qitish samaradorligini orttirishga xizmat qiladi. 

Biologiyani o’qitishda o’quvchilar tomonidan o’tkaziladigan kuzatishlar, tajribalar va tadqiqot ishlari ularning mustaqil va ijodiy fikr yuritishi, ongli ravishda kasb tanlashiga imkon yaratadi. SHu sababli, o’quv yurtlari fotosintezni tadqiq etadigan asosblar bilan jihozlangan.   

 

  F6.Fotosintezni  tadqiq qiladigan  asbob- KSE-4094   

Fotosintezni tadqiq qilish asbobning tagligi ustiga tajriba o’tkazadigan  xonachasi       joylashtirilgan.            Tajriba             o’tkazish xonachasining   devori  yorug’likni aniq va  yaxshi o’tkazadigan ikki qavat  oralig’i tiniq suyuqlik bilan to’lgan organik shisha qavatlardan iborat. Uning  shisha naychalar  o’rnatilgan ochilib- yopiladigan atrofi rezinali (zich yopiladigan) qopqoqchasi

bor. Tajriba  xonasiga  kichikroq idishni  o’rnatish mumkin. Tajriba  xonasi yon tomoniga sham yoqib havoni  chiqaradigan  kichikroq hajmdagi qo’shimcha  xonacha joylashtirilgan. 

Tajriba va  qo’shimcha  xonacha orasini to’sib turadigan, xonalar  oralig’ini ochilibyopilishini ta’minlaydigan  barcha  tomoni rezina  bilan  o’ralgan to’siq  o’rnatilgan. SHuningdek, asbobning yuqorigi qismida shisha   naychalar bo’lib, ular  tajriba xonachasiga havo kirishdan  saqlaydi. SHisha  naylar  pastga  qaratilgan bo’lsa havo yo’li   yopiladi.  

Jihozdan foydalanish tartibi.  

 Bu  asbob bilan o’z nomidan kelib chiqqan holda,  unda  o’simliklarda  kechadigan fiziologik jarayon – fotosintez jarayonini o’rganish mumkin. Botanikadan ushbu tajriba “Barglarda organik moddalarning hosil bo’lishi. Fotosintez” mavzusini o’rganishdan 10-20 kun yoki bir oy oldin qo’yib, muntazam kuzatib boriladi. Tajriba qo’yilgan sana yozilgan  qog’ozcha  yuqorigi  qismiga  yopishtiriladi.  

Tajriba uchun-avvalo, asbob yorug’lik yaxshi tushadigan joyga   o’rnatiladi. So’ngra xona  o’simliklaridan birining   kichik  shoxchasi kesib olinadi  va suv solingan  kichik  idishchaga  joylashtirilib, asbobning  tajriba xonasiga  qo’yiladi va tajriba xonasi ustki qismidagi qopqoqchasi yaxshilab  berkitiladi.  Qo’shimcha  xonachadagi sham  o’rnatkich simcha  tepaga tortilib, sham yoqilib, pastga tezda tushiriladi va qo’shimcha xona  qopqoqchasi ham yopiladi. SHisha  nay yo’llari tepaga ko’tarilib, havo yo’li ochilib tajriba  xonadagi havo chiqariladi. Havo to’liq  chiqishi bilan  SO2 miqdori ko’payib, tezda sham  o’chadi.( SHisha  naylar pastga tushirilib havo yo’llari yopiladi, tepaga ko’tarilib  qo’yilgan tajriba  va qo’shimcha xonalar oralig’idagi rezina  bilan qoplangan to’siq ehtiyotkorlik  bilan bosib oraliq  yopiladi.  Tajriba  xonada  havo yo’qligiga  ishonch  hosil hilinadi. Tadqiqot 10-20 kun yoki bir oy davom etishi mumkin. Tajriba  xonadagi  o’simlik  kundan-kunga  ko’rkam  xolatda  o’sib  boradi.  

SHuningdek, ushbu tajribani o’rganiladigan mavzuning mazmunidan kelib chiqqan holda “O’simliklarning  nafas  olishi”, “Urug’larning   nafas olishi va  unib  chiqishi” kabi  mavzularda ham  qo’llash  mumkin. Masalan,   suvda ivitilgan no’xat yoki loviya  urug’ini probirkaga ekib, asbobning   tajriba xonachasiga qo’yish  mumkin. 2-3 xafta  yoki  bir oy kuzatish mumkin. 

Bunday  tajribalar o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalarni ongli o’zlashtirishlari barobarida ijodiy  fikr yuritish, tajriba qo’yish va kuzatish ko’nikmalarini rivojlantirishga zamin tayyorlaydi.  

Xulosa qilib aytganda biologiyani o’qitishda foydalaniladigan vositalar fan-texnika rivojiga

bog’liq holda yangilanib boradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORIYA

MASHG’ULOTLARI

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.

 

Mavzu: Umumiy o’rta ta’lim maktablarining botanikadan DTS, o’quv dasturi va darsliklarning tahlili.  Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining botanikadan DTS, o’quv dasturi bilan tanishtirish, darsliklarda berilgan mavzularni tahlil qilishga o’rgatish;  Mashg’ulot davomida talaba:  

Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun tuzilgan davlat ta’lim standartini bajarish Respublika hududida faoliyat ko’rsatayotgan barcha ta’lim muassasalari uchun majburiy ekanligini bilishi; 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining botanikadan tuzilgan davlat ta’lim  standartining mazmuni va mohiyati, ularni ishlab chiqish va joriy etish asoslarini anglashi;  

Botanikadan tuzilgan davlat ta’lim standarti mazmunining o’quv dasturi bilan uzviyligini tushunishi;  

Botanikadan tuzilgan davlat ta’lim standartida o’quvchilarning bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganishi, ularni nazorat qilish va baholash ko’nikmalari;  

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining botanikadan DTS, o’quv dasturi va  darsliklarni tahlil qilish ko’nikmasini egallashi;   

Botanikadan  tuzilgan davlat ta’lim standartini amaliyotga joriy etish yo’llarini belgilashi lozim. 

Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv   

                     dasturi, 5 va 6-sinf uchun “Botanika” darsliklari,  

                     “Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturining uzviyligi”  jadvali. 

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi. Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

Tashkiliy qism.  

Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

Botanikadan  tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va mohiyati bilan tanishtirish. 

Botanikadan  tuzilgan davlat ta’lim standartida berilgan o’quvchilarning egallagan bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganish. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining botanikadan o’quv dasturi va darsliklarni tahlil qilish. 

Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

 O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni joriy etishning ilmiy-nazariy asosi bo’lgan “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 7-moddasida “Davlat ta’lim standartlari umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini bajarish O’zbekiston

Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir” deb belgilab qo’yilgan. 

 Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarishning birinchi bosqichida yuqorida qayd etilgan ta’lim muassasalari uchun DTS ishlab chiqildi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 16-avgustdagi Qaroriga binoan amaliyotga joriy etildi.  

 Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standartini ishlab chiqishda quyidagi prinsiplar asos qilib olingan: 

davlat ta’lim standartining davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi;  o’quv dasturlari mazmunining jamiyatimizda ro’y berayotgan ma’naviy-ma’rifiy, 

ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, fan-texnika taraqqiyoti bilan bog’liqligi;  umumiy o’rta ta’limning uzluksiz ta’limning boshqa turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi;  umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi;  ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitliligi;  umumiy o’rta ta’lim mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovasiya texnologiyalariga tayanish;  o’qituvchilarning pedagogik tafakkurida qaror topgan an’anaviy qarashlar bilan  “Ta’lim to’g’risida”gi va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ifodalangan zamonaviy talablarning uzviyligi; 

Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti o’quvchilar umumta’lim

tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani belgilab beradi. Davlat ta’lim standarti ta’lim mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi. 

Davlat ta’lim standarti o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar, qo’llanmalar, Nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 

Biologik ta’lim umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etiladigan pedagogik jarayonning ajralmas va uzviy bog’langan tarkibiy qismi sifatida mazkur ta’lim muassasasi oldiga qo’yilgan umumiy maqsadlarga muvofiq barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi. 

Biologiya – tirik tabiat, hayot, uning kelib chiqishi, taraqqiyotining barcha jihatlari haqidagi fanlar majmuasidan iborat bo’lib, umumta’lim maktablarida biologiya ta’limining roli shu fanning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati bilan belgilanadi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyani o’qitish 5-sinfda “Botanika” ni o’rganishdan boshlanib (haftasiga 1-soatdan, jami 34-soat), 6-sinfda “Botanika”ni o’rganish (haftasiga 2-soatdan, jami 68-soat) davom ettiriladi. Biologik ta’limning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilangan: 

o’quvchilarni asosiy biologik tushunchalar, etakchi g’oyalar, ilmiy dalillar, qonunlar, ilmiy bilish usullari, organik olamning manzarasini shakllantirishga oid bilimlar bilan tanishtirish; 

tirik tabiat va uning taraqqiyoti jarayonida vujudga kelgan moslanishlarning mexanizmlari haqida ma’lumot berish; 

o’quvchilarni organizmlarning hayoti, ularning individual va tarixiy rivojlanishining asosiy qonunlari, molekula, hujayra, organizm, populyasiya, tur darajalaridagi biologik hodisa va jarayonlar haqidagi bilimlar bilan qurollantirish, ularning biologiyani o’rganishga bo’lgan qiziqish va qobiliyatlarini o’stirish kelgusidagi uzluksiz ta’lim tizimini davom ettirishlari uchun zamin tayyorlash;  o’quvchilarni o’zlarining va o’zgalarning salomatligini saqlashga, sog’lom turmush tarzini tarkib toptirishga yo’naltirish;

biologiya ta’limi mazmuni  hozirgi ijtimoiy hayot va fan-texnika taraqqiyoti bilan mustahkam bog’lanishini ta’minlash asosida o’quvchilarni ongli ravishda kasb tanlashga yo’naltirish; 

tabiatga, uning barcha boyliklariga oqilona munosabatda bo’lish fazilatlarini yosh avlod ongiga singdirish;  biologiya ta’limi mazmunini o’lkashunoslik materiallari bilan boyitish, biologiya bilimlar zaminida mahalliy o’simlik va hayvon turlari, seleksiya yutuqlari, qadimda yashab ijod etgan buyuk allomalarimiz va hozirgi olimlarimizning biologiyaga oid ishlari bilan tanishtirish orqali o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. 

YUqorida keltirilgan vazifalarni nazorat qilish Davlat ta’lim standarti orqali amalga oshiriladi.  

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan davlat ta’lim standarti o’quv fani bo’yicha o’quvchilarga beriladigan bilimlar miqdori, ular egallaydigan ko’nikma va malakalarning hajmini (BKM-bilim, ko’nikma va malaka) ko’rsatuvchi me’yor bo’lib, u umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiya ta’limi mazmunining negizini belgilovchi ko’rsatkichlar hamda o’quvchilarning biologik tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar majmuasidan iborat bo’lgan rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. 

“Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar” umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyadan beriladigan bilimlarning minimal darajasini, ya’ni ta’lim mazmunining negizini ifodalaydi. Mazkur ko’rsatkichlar umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun biologiya o’quv fani dasturi va darsliklarini yaratishda hamda ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda mo’ljal vazifasini bajaradi. 

Biologiya ta’limi standartidagi “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar” o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi shart bo’lgan ko’rsatkichlarni ifodalaydi. Bunda o’quvchilarning bilishi, anglashi, amaliy ishlarni bajara oladigan ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlarini ta’minlash va ularning sifatini aniqlashga imkon beradi. Belgilangan ko’rsatkich va talablar biologiya ta’limining asosiy sifatlarini baholashda o’lchov bo’lib xizmat qiladi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan davlat ta’lim standartida keltirilgan ko’rsatkich va talablar maktab biologiya ta’limi mazmunini to’liq qamrab oladi va o’zaro bog’lanuvchi uch yo’nalishga bo’linadi: 

Organizm – biologik sistema; 

Ekologik sistemalar; 

Organik olam evolyusiyasi; 

Ushbu ta’lim standartining “Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar”  va “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar” biologiya ta’limi mazmunining yuqorida keltirilgan har bir yo’nalish bo’yicha umumiy o’rta ta’lim uchun ko’rsatkich va talablar ifodalanadi. 

Biologik ta’limning dastlabki o’quv fani bo’lgan “Botanika”dan o’quvchilarning bilim malakasiga bo’lgan asosiy talablar etib quyidagilar belgilangan.  

O’quvchilar: 

Gulli o’simliklar organlarining tuzilishini, o’simliklarning hujayra tuzilishini, o’simlik hujayrasining tarkibiy qismlari, to’qialar; 

O’simliklarning hayotiy shakllari: daraxt, buta, chala buta, bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linishini: 

Kuzda va bahorda o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni; 

Ildiz, uning ichki va tashqi tuzilishini, suv va mineral moddalar shimilishi;  Poya, kurtak. Ularning xillari;  Gul, uning tuzilishi, xillari. To’pgullar. 

Meva va urug’lar, ularning xillari haqidagi bilimlarni;  O’simlik organlarining asosiy hayotiy vazifalarini: organik modalarning hosil bo’lishi, nafas olish, suv bug’lantirish, moddalarning harakatlanishi; 

O’simliklarning tabiatdagi roli va inson hayotidagi, xalq xo’jaligidagi ahamiyatini,

o’simliklarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish tadbirlarini; 

O’simliklarning urug’dan va vegetativ organlaridan ko’payishini; 

O’simliklar hayotining jonli va jonsiz tabiat omillari bilan bog’liqligini, o’zaro birga yashashga moslashganligini; 

Tur, turkum, oila, sinf haqidagi ma’lumotlarni, gulli o’simliklar sinflari va oilalarining mahalliy sharoit uchun xos bo’lgan asosiy, mahalliy o’simliklarning kamyob va yo’qolib borayotgan turlarini; 

O’simliklar olamining tarixiy rivojlanishi jarayonida o’simliklar tuzilishining murakkablashib borish belgilarini bilishi kerak. 

Botanikadan tuzilgan DTS ida o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilimlar bilan bir qatorda ular egallashi kerak bo’lgan ko’nikma va malakalar ham berilgan. Jumladan, botanikani o’rganish davomida o’quvchilar quyidagi ko’nikma va malakalarni egallashi qayd etilgan:Gulli o’simliklarning organlarini taniy bilishlari; O’simliklarning oziqlanishi, nafas olishi, o’sish jarayonlarini aniqlash maqsadida kuzatishlar, oddiy tajribalar o’tkazishlari; Erni yumshatish, sug’orish, chopiq qilish, ko’chatlarni ko’chirib o’tkazish, o’g’itlash; Tabiatda o’simliklar dunyosidagi mavsumiy o’zgarishlarni kuzatishni kuzatish natijalarini rasmiylashtirishni; Kattalashtirib ko’rsatadigan asbob va mikroskoplardan foydalanishni; Mikropreparatlar tayyorlashni va ularni mikroskopda ko’rishni; O’simliklarni parvarish qilishni bilishlari, maktab va yashash joyini ko’kalamzorlashtirishda qatnashishi, xona o’simliklarini tanishi; Qalamcha tayyorlashni va qalamchalardan ko’paytirishni, payvandlashni;  Darslikdagi matn va rasmlar bilan ishlashni uddalay olishi kerak. Muhim belgilarni aniqlash maqsadida eng asosiy ekinlarni, o’rganilgan oila turlarini taniy bilishi; O’simliklarning turlarini aniqlagichdan foydalanib aniqlay olishi; Maktab oldi tajriba maydonchasida ishlashi, o’simliklarning biologiyasiga oid bilimlarni ekinlarni parvarish qilishda qo’llay olishi; Darslik mundarijasidan yordamida mo’ljal olishni bilish, matn va rasmlar bilan ishlay olishi, paragraf mavzuning asosiy mazmunini farqlay olishi, savollarga javob bera olishi;  Biologik atamalar lug’ati bilan ishlay olishi kerak.

YUqorida qayd etilganidek, botanikadan tuzilgan DTS bajarish majburiy bo’lib biologiya o’qituvchilarining zimmasiga yuklanadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida botanikadan tuzilgan DTS bajarilishi “O’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholashning Reyting tizimi” orqali aniqlanadi. 

 Umumiy o’rta ta’lim maktablarida botanikadan tuzilgan DTSda qayd etilgan maksimal talablar asosida o’quv dasturi tayyorlanadi. O’quv dasturida o’quv fani bo’yicha o’rganiladigan bob va mavzular o’quvchilarning yoshlik va psixologik xususiyatlari, mavzular o’rtasidagi uzviylik va izchillik asosida mantiqiy bir tizimga keltirilgan holda beriladi. O’quv dasturida o’rganiladigan boblar ularni o’rganish uchun ajratilgan soatlar ko’rsatiladi, mazkur boblar tarkibiga kiradigan mavzularning qisqacha mazmuni yoritiladi. Botanikadan tuzilgan o’quv dasturi mazkur o’quv fanining mazmunini belgilab beradigan va bajarilishi majburiy bo’lgan me’yoriy hujjat sanaladi.   5-sinfda o’qitiladigan “Botanika” o’quv fani quyidagi boblar va mavzularni o’z ichiga oladi. 

№ 

Boblar  

Soat  

1.   

Kirish  

2.   

Botanika fanining rivojlanish tarixi 

3.   

Gulli o’simliklar bilan umumiy tanishish 

4.   

Hujayra  

5.   

Ildiz  

6.   

Poya  

7.   

Barg  

 Jami 34 soat 

Belgilangan qoidaga muvofiq ba’zi hollarda biologiya o’qituvchisi mahalliy sharoit, umumta’lim maktablarining moddiy-texnika bazasi, o’quvchilarning o’quv faniga bo’lgan qiziqishlarini hisobga olgan holda mavzular ketma-ketligi, ularga ajratilgan soatlarni 10 foizgacha o’zgartirishi mumkin. 

6-sinfda o’qitiladigan “Botanika” o’quv fani quyidagi boblar va mavzularni o’z ichiga oladi. 

№ 

Boblar  

soat 

1. 

Kirish  

2. 

O’simliklarning vegetativ ko’payishi 

3. 

Gul  

4. 

Meva va urug’ 

5. 

O’simlik yaxlit organizm 

6. 

O’simliklar sistematikasi 

37 

7. 

O’zbekistonning o’simlik boyliklari 

8. 

O’simlik va tashqi muhit 

9. 

Erda o’simliklarning rivojlanishi 

10 

Manzarali o’simliklar 

Jami 68 soat 

O’quv fani bo’yicha tuzilgan dastur darslik yozishga asos bo’ladi.  

 Respublikamizda “Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish Konsepsiyasi”da umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun yaratiladigan darsliklarning yangi avlodiga qo’yiladigan umumiy va xususiy talablar ishlab chiqilgan. Mazkur talablar darslikka qo’yiladigan pedagogik, psixologik, didaktik, metodik va estetik talablarni o’zida mujassamlashtiradi. Ushbu talablarning eng asosiysi darslik shu fan bo’yicha tuzilgan DTS ga mos kelishi, o’quvchilarning yoshlik va psixologik xususiyatlarini hisobga olinishi, darslik dizayni estetik talablarga javob berishi va rasmlar mazmunni yoritishi, fan yutuqlari o’z aksini topishi, o’quvchilarni mustaqil va ijodiy fikr yuritishga yo’llashi, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g’oyasini singdirishga imkon berishi zarur. 

Respublikamiz maktablarining 5-sinfida O’. Pratov, A.S. To’xtaev, F.O’. Azimovalar tomonidan nashr etilgan darslikdan foydalaniladi. Umumta’lim maktablarining 6-sinfida shu mulliflar tomonidan nashr etilgan darslikdan foydalaniladi.  

Mazkur darslikni yuqorida qayd etilgan talablar asosida tahlil qilinsa, uning yutuqlari ko’zga yaqqol tashlanadi. 

Darsliklar DTS va o’quv dasturiga mos keladi. Rasmlar rangli, mavzularning mazmunini yoritishga xizmat qiladi. Har bir mavzu yakunida o’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlashi uchun savol, topshiriqlar va krossvordlar berilgan. O’quvchilar ongi va qalbiga milliy istiqlol g’oyasini singdirishga imkon beradigan materiallar kiritilgan.  

SHu bilan bir qatorda darsliklarni mukammal deb ham bo’lmaydi, ularda muayyan kamchiliklar ham uchraydi. Darslik akademik tilda yozilgan, tili og’ir shu jihatdan o’quvchilarning so’z boyligi hisobga olinmagan. Ba’zi mavzularda asosiy tushunchalarga ta’rif va ta’sif berilmagan, faqat sanab ketilgan. Oilalarni o’rganishda o’quvchilarga notanish bo’lgan o’simliklar olingan va h. 

k. Biologiya o’qituvchisi darsliklardagi kamchiliklarni aniq bilishi va unga darslar davomida barxam berishi lozim. 

Biologik ta’lim mazmunida tushunchalarni mazmun va mohiyatiga ko’ra umumiy biologik tushunchalar va xususiy tushunchalarga ajratiladi. Umumiy biologik tushunchalar biologiya fanining barcha tarmoqlarida foydalaniladi va ularga misol qilib hujayra, irsiyat va o’zgaruvchanlik, modda va energiya almashinuvi, organizm va ekologik muhit, organizmlarning ko’payishi va rivojlanishi, organizmlarning evolyusiyasi kabilarni olish mumkin.  Xususiy tushunchalar biologiya fanining muayyan tarmog’ida foydalaniladi va ularga botanikadagi plastida, fotosintez, changlanish, mexanik, assimisiyalovchi, hosil qiluvchi to’qimalarni misol tariqasida keltirish mumkin. 

Botanikani o’qitish mazmunida o’quvchilarda morfologik, anatomik, fiziologik, genetik, sistematik, ekologik, evolyusion, gigienik tushunchalarni shakllantirish nazarda tutilgan. Mazkur tushunchalar har bir mavzuni o’rganishda bir-biri bilan uzviy shakllantiriladi.

Mavzularning tahlili, ularda mazkur tushunchalarning nisbati teng emasligini ko’rsatadi. Ba’zi mavzularni o’rganishda morfologik tushunchalar etakchi o’rinni egallaydi. Masalan, “Ildizning tashqi tuzilishi”, “Oddiy va murakkab barglar”, “Poyalarning xilma-xilligi”. Bunday mavzularni morfologik mazmundagi mavzular va mos ravishda mazkur mavzularni o’rganishga bag’ishlangan darslar morfologik mazmundagi darslar deyiladi. 

“Hujayra”, “Ildiz zonalari”, “Poyaning ichki tuzilishi”, “Barglarning hujayraviy tuzilishi” mavzularida anatomik tushunchalar ustunlik qiladi. SHu sababli bu mavzular anatomik mazmundagi mavzular va mos ravishda anatomik mazmundagi darslar deyiladi. Xuddi shunday misollarni fiziologik, genetik, sistematik, ekologik evolyusion, gigienik mazmundagi darslarga ham keltirish mumkin. 

Xulosa qilib aytganda botanikadan tuzilgan DTS “Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar” va “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal va maksimal talablar” ni o’z ichiga olib, u dastur va darslik yaratishga asos bo’lib xizmat qiladi.   1-jadval Botanikadan tuzilgan DTS tahlili 

Botanikadan o’quvchilarning   bilimia

qo’yilgan talablar 

Qaysi mavzularda tarkib toptiriladi 

Qaysi mavzularda

rivojlantiriladi 

Gulli o’simliklar organlarining tuzilishi 

 

 

O’simliklarning           hujayraviy tuzilishi 

 

 

O’simlik                  hujayrasining

tarkibiy qismlari 

 

 

O’simlik to’qimalari 

 

 

O’simliklarning                hayotiy

shakllari 

 

 

Kuzda va bahorda o’simliklar hayotida          ro’y     beradigan

o’zgarishlar 

 

 

Gul, uning tuzilishi, xillari.  

 

 

 

 

 

 

 

 

2-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.

 

Mavzu: Botanikadan yillik taqvim-reja, mavzuli reja tuzish Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi: Talabalarni botanikadan yillik taqvim-reja, mavzuli reja, dars ishlanmalarini tuzishga o’rgatish; Mashg’ulot davomida talaba:    

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-6-sinflari uchun botanikadan tuzilgan o’quv dasturi va darsliklarining mantiqiy tuzilishini; Botanikadan taqvim-reja tuzish yo’llarini bilishi; Botanikadan mavzuli rejaning mazmuni va mohiyatini anglashi; Botanikadan har bir bobdagi mavzular darslar tizimi ekanligini anglashi va ular o’rtasidagi mantiqiy bog’lanishlarni amalga oshirish;  Botanikani o’qitishda foydalaniladigan dars tiplari va turlarini ajrata olish; Dars ishlanmalarini loyihalashda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalarini uyg’unlashtirish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur             jihozlar           va        qurollar:         “Botanikadan taqvim-reja”,            “Botanikadan                     mavzuli-reja” jadvallari, dastur, darslik,  chizg’ich, qalam, daftar.  Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:  

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash

metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  Tashkiliy qism.  Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil     

bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 3. Botanikadan  dastur va darslikning mantiqiy tuzilishini o’rganish.  

Botanikadan  yillik taqvim-reja va mavzuli-rejaning mazmuni,

mohiyatini va uni tuzishni o’rganish.  

Botanikani o’qitishda foydalaniladigan darslarni loyihalash. 

Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash 

 Ma’lumki, umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyani o’qitishning

asosiy shakli dars sanaladi. Darsda o’quv fani yuzasidan asosiy o’quv materiali o’rganiladi, lekin dars o’qitishning boshqa shakllari bo’lgan darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg’ulotlar va ekskursiyalar bilan uzviy bog’liq. Darsdan tashqari ishlar masalan, tabiatda, uyda va tirik tabiat burchagida olib borilgan kuzatishlar va o’tkazilgan tajribalar natijalari, ekskursiyada tayyorlangan gerbariylar va kolleksiyalardan darsda foydalaniladi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarning biologiya o’quv fanlaridan o’zlashtirgan bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga, kengaytirishga, rivojlantirishga, kasbga ongli ravishda yo’llashga xizmat qiladi. 

Demak, biologiyani o’qitishda dars, darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg’ulotlar va ekskursiyalardan o’z o’rnida rejali va  samarali tashkil etilishi, ya’ni o’qitishga tizimli yondoshuvni amalga oshirilishi lozim. 

O’qituvchi ushbu mashg’ulotlarni bir-biri bilan uzviy ravishda tashkil

etish asnosida biologik ta’lim samaradorligiga erishish, o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, umumiy biologik va xususiy tushunchalar hamda o’quv-amaliy ko’nikmalarni izchil ravishda tarkib toptirish, mantiqiy fikr yuritishga o’rgatishni nazarda tutadi.  Biologiyani o’qitishda tizimli yondoshuvni amalga oshirish uchun o’qituvchi o’quv yili boshida istiqbol taqvim-reja tuzishi lozim. Mazkur reja biologiyani o’qitishning barcha shakllarini uzviy ravishda qamrab olishi, o’quv dasturidan o’rin olgan boblar va mavzular bo’yicha darslar tizimi, o’quv yilidagi choraklar va ta’tillar hisobga olingan holda o’tkazish muddatlari, fanlararo bog’lanishlar, ekskursiyalar, darsdan  tashqari ishlar aks etadi. 

Biologiya o’qituvchisi istiqbol taqvim-reja tuzishi uchun: 

      O’quv dasturidagi har bir bobning didaktik maqsadini, shuningdek, bobdagi 

mavzularning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini aniq tasavvur qilishi; 

      Mavzularni o’qitishda yil fasllari, mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari, o’quvchilarda shakllantiriladigan biologik tushunchalar, tarkib toptiriladigan ko’nikmalarni hisobga olgan holda o’qitish metodlari, ko’rgazma vositalarini tanlashi. 

      O’quvchilar tomonidan o’tkaziladigan kuzatish va tajribalarning mazmuni va 

muddatlarini aniqlashi; 

      Darsda namoyish etiladigan tajribalarni avvaldan tayyorlash muddatlarini belgilashi; 

      Har bir darsda ta’lim-tarbiyaning uzviyligi, boblar, mavzular va fanlararo 

bog’lanishlarni amalga oshirish yo’llarini belgilashi; 

      O’quvchilarning mustaqil ishlari uchun didaktik va tarqatma materiallarni tayyorlash, mustaqil o’qish uchun qo’shimcha adabiyotlarni tanlashi; 

      Amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari, ekskursiyalarni tashkil etish uchun zarur bo’ladigan laboratoriya jihozlari va asboblarini aniqlashi lozim. 

Xulosa qilib aytganda, o’qituvchi istiqbol taqvim-rejada o’qitish jarayonining yaxlitligini nazarda tutishi, o’z pedagogik faoliyatini shu reja asosida tashkil etishi, unda o’qitishning barcha shakllarining uzviyligini ta’minlagan holda ularni o’tkazish muddatlari ko’rsatilgan bo’ladi. 

Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan istiqbol taqvim-rejani tuzish uchun quyidagi jadval namuna sifatida berilmoqda. 

 

Boblar va mavzular 

Laboratoriya  ishi 

Amaliy

ish 

Eksursiya 

Fanlararo bog’lanish  

soat 

Muddat

Fanlar 

Boblar 

 

 

 

 

 

 

 

O’quv yili uchun tuzilgan istiqbol reja qat’iy emas, unga yil davomida muayyan holatlarni hisobga olgan holda tegishli o’zgartirishlar kiritish, ekskursiya va sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish muddatlari o’zgartirilishi mumkin. 

O’qituvchi istiqbol rejaga asoslanib o’qitishni tashkil etish uchun mavzuli taqvim reja tuzadi. Mazkur rejani tuzishda: 

      Har bir o’quv fani dasturi mazmun va mohiyatiga ko’ra izchillikda joylashgan 

boblardan iborat ekanligi; 

      Dasturdan o’rin olgan har bir bob mantiqiy jihatdan bir-biriga uzviy bog’liq bo’lgan o’quv materiallarini birlashtirishi; 

      Har bir bob mantiqiy jihatdan uzviy bog’langan darslar tizimidan iborat

ekanligi; 

      Har bir mavzu mazmuniga ko’ra, o’quvchilarda muayyan biologik tushunchalarni shakllantirish va ko’nikmalarni tarkib toptirishga zamin tayyorlashini nazarda tutishi lozim. 

Ma’lumki, biologiyani o’qitishda mavzu matnida ustunlik qiluvchi tushunchalarga ko’ra, morfologik, anatomik, fiziologik, sistematik, gigienik, ekologik, embriologik, sitologik va h.k. mazmundagi darslarga ajratiladi. Darslarning bunday guruhlarga ajratilishi o’quvchilarda tushunchalarni shakllantirish va ko’nikmalarni tarkib toptirish jarayonini uyg’unlashtirish va ularni uzviy ravishda rivojlantirish imkonini beradi. 

Dars mazmuni tarkibidagi tushuncha va ko’nikmalarni o’quvchilar tomonidan mustahkam o’zlashtirishlari uchun o’qituvchi ko’rgazma vositalari va o’qitish metodlarini tanlaydi. 

Morfologik (tabiiy ob’ektlarni aniqlash, o’simliklarning organlarini tuzilishiga ko’ra guruhlarga ajratish) anatomik (o’simliklarning hujayraviy tuzilishi, vaqtinchalik va doimiy mikropreparatlarni mikroskop yordamida ko’rish), sistematik tushunchalar (o’simliklarning qaysi sistematik guruhga mansubligini aniqlash) asosan, laboratoriya jihozlari, ko’rgazma va tarqatma materiallarni, metodlardan amaliy metodlarni, fiziologik va ekologik mazmundagi darslar tajriba va kuzatishlar o’tkazish, ko’rgazma vositalari, kinofilьm, videofilьm, mulьtimedialarni namoyish qilishni talab etadi. Ushbu darslarda metodlardan ko’rgazmalilikni, mavzular bo’yicha umumlashgan, umumiy biologik tushunchalarni rivojlantirishga mo’ljallangan mavzular mantiqiy metod (taqqoslash, o’xshashlik va farqlarni aniqlash, umumlashtirish va xulosa chiqarish va h.k) larni taqoza etadi. 

Har bir bob yakunida o’tkaziladigan umumlashtiruvchi darslarda, darsning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlariga mos holda muayyan ko’rgazma vositalari va metodlardan foydalaniladi. Biologiya darslarida tasviriy ko’rgazma vositalari bilan bir qatorda tabiiy ob’ektlardan foydalanish maqsadga muvofiq, shu sababli o’qituvchi uzoq vaqt davom etadigan kuzatish va tajribalar uchun zarur bo’lgan muddatlarni hisobga olgan holda o’z vaqtida masalan, “Bargda organik moddalarning hosil bo’lishi”ni o’rganish tajribasi o’n kun avval, “Urug’larning unib chiqish shart-sharoitlari” tajribasi bir hafta oldin tayyorlash lozimligi hisobga olinishi zarur.  SHunday qilib, mavzuli reja o’quv fani bo’yicha darslarning tizimini, mazmunning mantiqiy rivojlanishi, metodlarning turlari, ko’rgazma vositalari, darsdan tashqari ishlar, o’quvchilarning mustaqil tahsilini o’z ichiga oladi. Bundan tashqari o’qituvchi mavzu bo’yicha o’quvchilar tomonidan bajariladigan uy vazifalari, darsdan tashqari ishlarning mazmuni va xarakteri, mustaqil o’qish uchun qo’shimcha adabiyotlarni aniqlashi zarur. 

O’qituvchi har bir bobda tushuncha va o’quv-amaliy ko’nikmalarni rivojlantirish izchilligini, shuningdek, ta’lim-tarbiyaning uzviyligini amalga oshirish yo’llarini belgilaydi, zarur hollarda mavzuli taqvim rejaga tegishli o’zgartirishlar kiritadi. 

Quyida botanikadan “Poya” bobi” bo’yicha tuzilgan mavzuli-reja namuna sifatida tavsiya etiladi. 

 

Dars 

№  

Darsning mavzu- 

            si,           asosiy

tushunchalar 

O’rganiladigan masalalar 

Ko’rgazma

vositalari 

Darsdan  tashqari ishlar 

Uy

vazifa

si 

18 

Poya. Novda.  (morfologik tushunchalar) 

Novda Bo’g’im.

Bo’g’im  oralig’i Kurtak 

(bahorgi          va

kuzgi ) 

YOvvoyi, ma-

daniy o’simliklar gerbariysi, 

Vegetativ         va generativ novdalar jadvali 

Daraxt,             o’t

o’simliklar 

poyasini taqqos- lash 

 

19 

Kurtak      (anatomik,

morfologik,  ekologik,             genetik tushunchalar) 

Kurtak 

Uchki va yon kurtaklar 

Kurtakli novdalar,

Gerbariy             va

jadvallar 

Vegetativ, generativ, uchki

va 

yon             novdalarni taqqoslash 

 

20 

Poyalarning xilma-

Poyalarning 

Poyalarning xil-

O’simlik poya-

 

 

xilligi (morfologik,

anatomik tushunchalar) 

turlari 

ma-xilligi aks  etgan gerbariy va

jadvallar 

sining xili, shakli

o’zgargan novdalarni aniqlash, 

 

21 

Poyaning         ichki tuzilishi ( anato-

mik,     sitologik, ekologik tushunchalar) 

Epidermis 

Floema 

Kambiy 

Ksilema 

O’zak 

YOg’och poya-

ning ichki tuzilishi jadvali. 

“Poyaning tuzilishi”             o’quv

Darslikda berilgan topshiriq- larni bajarish 

 

 

 

 

 

k/f 

 

 

22 

Poyaning bo’yiga o’sishi.(anatomik, morfologik, ekologik, sitologik tushunchalar) 

O’sish konusi  

Asosiy va yon novda 

Tez va sekin o’sadigan o’simliklar 

Xona o’simliklari, gerbariy va

jadvallar 

Poyaning uchki va yon o’sish  nuqtasini topish, tez va sekin  o’sadigan o’simliklarni kuzatish 

 

23 

Poyaning         eniga o’sishi.(anatomik, morfologik, ekologik, sitologik tushunchalar) 

Kambiy hu- jayralarining bo’linishi, yillik halqalar 

Poyaning eni va  bo’yiga kesigi,  poyaning tuzilishi jad. 

O’simliklarning nisbiy va mutlaq yoshini, yil

halqalarini aniqlash. 

 

24 

Poyada               oziq

moddalarning harakat- lanishi. (anatomik, morfologik,

ekologik, fiziologik

O’rlovchi oqim  

Ildizlovchi oqim. Suv, 

mineral tuz, organik modda 

Tolning halqa shaklida kesilgan novdasi, kartosh-

ka tugunagi, yod eritmasi, jadvallar. 

Poyada           oziq

moddalarning  harakatlanishini

tajriba

yordamida kuzatish. 

 

25 

SHakli             o’zgargan er osti novdalar.  Piyozbosh, tugunak, ildizpoya. 

(anatomik, morfologik, ekologik tushuncha- lar). 

Oziq

moddalarnin

g zahirasi 

Piyozbosh, tugunak, ildizpoya 

kartoshka tugunagi,             piyoz,

yod 

eritmasi, gerbariy va jadvallar 

Piyozbosh, tugunak, ildiz- poyalarni taqqoslash va  vazifalarini aniqlash 

 

 

 Biologiya o’qituvchisi taqvim-reja va mavzuli-reja asosida darslarning ishlanmalarini loyihalaydi.  

Botanikani o’qitishda foydalaniladigan darslar quyidagi tiplarga ajratiladi: 

      Kirish darslari; 

      Mavzu mazmunini yoritadigan  darslar; 

      Umumlashtiruvchi darslar; 

Darslarning mazkur tiplari o’z navbatida dars turlariga bo’linadi. Jumladan, mavzu mazmunini yoritadigan  darslar didaktik o’yinli, modulli, muammoli darslarga bo’linadi.  

O’qituvchi o’rganiladigan mavzuning didaktik maqsadlaridan kelib chiqib, darsning qaysi tipi va turidan foydalanishni belgilaydi va shu asosda dars ishlanmasini loyihalaydi. Dars ishlanmasini loyihalashda o’qituvchi quyidagilarga amal qilishi lozim: 

1.                 Mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini aniqlash; 

2.                 Dars jihozlari va ko’rgazma vositalarini tayyorlash; 

3.                 Darsda qaysi o’qitish metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiqligini belgilash; 

4.                 Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini aniqlash; 

5.                 O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishga imkon beradigan mustaqil ish, o’quv topshiriqlari, tegishli test savollari va didaktik kartochkalar tayyorlash; 

6.                 O’qituvchining pedagogik faoliyati va o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilash; 

7.                 Bajarilgan ishlarni darsning borishiga muvofiq holda joylashtirish; 

8.                 Dars ishlanmasini loyihalash va uni talab darajasida jihozlash; 

Dars an’anaviy ta’lim texnologiyasi asosida loyihalansa u quyidagicha bo’ladi: Darsning mavzu:     Karamdoshlar oilasi. 

Darsning ta’limiy maqsadi:    O’quvchilarni karamdoshlar oilasining o’ziga xos xususiyatlari, yovvoyi va madaniy vakillari va ularning ahamiyati bilan tanishtirish. 

Darsning tarbiyaviy maqsadi: O’simliklarning xilma-xilligini tushuntirish orqali o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ekologik, iqtisodiy, ahloqiy tarbiya berish. 

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarning gulli o’simliklarning  tuzilishi, xilma-xilligi haqidagi bilimlari, ob’ektlarni tanish va kuzatish ko’nikmalarini rivojlantirish. 

Darsni jihozlash: jag’-jag’, qurttana, chitir gerbariylari, “Karamdoshlar oilasi” jadvali, ildiz mevalarning mulyajlari. 

Darsda foydalaniladigan metodlar: suhbat, hikoya va savol-javob  metodi   Darsning borishi: I. Tashkiliy  qism. 

O’tgan  mavzu yuzasidan o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini       nazorat qilish va baholash. 

O’tgan  mavzuni yakunlash. 

O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish.   

YAngi mavzuni o’rganish: Reja:   

Karamdoshlar oilasining umumiy xarakterli belgilari.  vegetativ organlarining tuzilishi (ildiz, poya, barg); 

generativ organlarining tuzilishidagi o’ziga xosliklar. Gul formulasi va diagrammasi. 

Karamdoshlar oilasiga mansub yovvoyi o’simliklar va ularning ahamiyati.  

Karamdoshlar oilasining mansub madaniy o’simliklar va ularning ahamiyati. VI.

O’quvchilar bilimini test savollari yordamida nazorat qilish va        baholash.  VII. YAngi mavzuni qayta ishlash va yakunlash. 

VIII.Uyga vazifa berish 

Hozirgi paytda ta’lim-tarbiya jarayonida shu jumladan, botanikani o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish davr talabi.  

Quyida hamkorlikda o’qitish texnologiyasi (komandada o’qitish  metodi)        dan foydalaniladigan dars ishlanmasi berilmoqda. 

Darsning mavzu:     Karamdoshlar oilasi. 

Darsning ta’limiy maqsadi:O’quvchilarni karamdoshlar oilasining o’ziga xos xususiyatlari, yovvoyi va madaniy vakillarining ahamiyati bilan tanishtirish. 

Darsning tarbiyaviy maqsadi : O’simliklarning xilma-xilligini tushuntirish orqali o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ekologik, iqtisodiy, axloqiy tarbiya berish. 

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarning gulli o’simliklarning  tuzilishi, xilma

- xilligi haqidagi bilimlari, ob’ektlarni tanish va kuzatish, darslik ustida mustaqil ishlash ko’nikmalari, nutq va muloqot madaniyatini rivojlantirish. 

Darsni jihozlash: jag’-jag’, qurttana, chitir gerbariylari, “Karamdoshlar oilasi” jadvali, ildiz mevalarning mulyajlari. 

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi

(komandada o’qitish metodi)  Darsning borishi:   I. Tashkiliy  qism.

 II.O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash.  

III.O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish. IV.YAngi mavzuni o’rganish:   o’quvchilarni komandaga ajratib bir necha kichik guruhlarni tashkil etish hamda, har bir komanda a’zolari tomonidan belgilangan o’quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish;  

Topshiriqning didaktik maqsadi: Karamdoshlar oilasi vakillarining tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlari, yovvoyi va madaniy vakillari va ularning ahamiyatini o’rganish. 

 

№ 

O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan materiallar yuzasidan o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish             bo’yicha ko’rsatmalar 

 

 

1. 

2. 

 

3.  4. 

5. 

 

6. 

 

 

Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qing va quyidagi savollarga javob tayyorlang. 

Karamdoshlar oilasiga necha turkumga mansub tur kiradi? 

Karamdoshlar oilasi vakillarining vegetativ organlarining tuzilishidagi o’ziga xoslikni aniqlang. 

Karamdoshlarning guli, mevasi tuzilishini o’rganing.  Oddiy jag’-jag’ning tuzilishi va ahamiyatini o’rganing. 

Karamdoshlar oilasiga mansub madaniy o’simliklarni aniqlang. Bu oilaning nechta turi “Qizil kitob” ga kiritilgan? 

Darslikdagi matn oxirida berilgan savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring. Topshiriq asosida jadvalni to’ldiring. 

O’quvchilar guruhi bilan hamkorlikda ishlang. 

 

 

O’quvchilar     bilan o’tkaziladigan

savol-javobda faol ishtirok eting 

O’zlashtirgan bilimlaringiz asosida, darslik va gerbariylardan foydalanib quyidagi jadvalni to’ldiring. 

Taqqoslanadigan

jihatlar 

Na’matak  

Oddiy jag’-jag’ 

Ildiz tizimi 

 

 

Bargi  

 

 

Poyasi 

 

 

 Guli  

 

 

 Mevasi  

 

 

 Gul formulasi 

 

 

o’quv materialini yaxlit holda qayta ishlab chiqilishini amalga oshirish.    YAngi mavzu yuzasidan komandalar o’rtasida savol-javob, o’quv bahsi uyushtirish. 

O’quvchilar bilimini test savollari yordamida nazorat qilish va baholash. VII. YAngi mavzuni qayta ishlash va yakunlash. VIII.Uyga vazifa berish. 

SHunday qilib, umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyani o’qitishga tizimli yondoshish zarur. Tizimli yondoshuvni amalga oshirish uchun o’qituvchi avval o’quv dasturiga muvofiq yillik taqvim-reja tuzishi, u asosda mavzuli-reja ishlab chiqishi kerak. Mavzuli rejaga binoan, mavzular bo’yicha dars ishlanmalarini loyihalash ishlarini amalga oshiriladi.  

TALABALARNING BILIMLARINI MUSTAHKAMLASH UCHUN

O’QUV TOPSHIRIQLARI 

O’F E   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha

ko’rsatmala

1-

O’F

Maqsad: Botanika darsligining mantiqiy tuzilishini o’rganish. 

 

 

 

Laboratoriya mashg’uloti matnini o’rganing va quyidagi savollarga javob toping:

1.             5-

sinf “Botanika” darsligining mun darijasini ko’rib chiqing. U qaysi boblarni o’z ichiga oladi? 

2.             O’qu v dasturini tahlil qiling. Mavzularni o’rganish uchun ajratilgan soatlarni aniqlang.

3.             Biol ogiyani o’qitishda qaysi shakllardan foydalanilishini aniqlang. 

4.             Bota

nika darslari, darsdan tashqari ishlar va ekskursiyalar o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlang. 5. Biologiyani o’qitishga tizimli yondoshuv asosida qanday vazifalarni amalga oshirish nazarda tutilgan? 

  

 

Kichik

guruh a’zo- lari bilan 

 hamkorlikd a ishlang  Talabalar bilan o’tkaziladig an savol-

javobda faol ishtirok  eting 

2-

O’F

Maqsad: Botanikadan istiqbol taqvim-reja tuzishni o’rganish.  Laboratoriya mashg’uloti matnini o’rganing va quyidagi savollarga javob toping:

1.              Bota nikadan tuzilgan istiqbol taqvim-reja o’zida nimalarni mujassamlashtiradi? 

2.              Taqv im-reja tuzish uchun o’qituvchi nimalarga e’tibor qaratishi lozim. 

3.              Taqv im-reja asosida o’qituvchi qanday reja tuzadi? 

4.              5sinfda “Botanika”ni o’qitish bo’yicha taqvim-reja tuzing.  

 

 Kichik guruh a’zo- lari bilan 

hamkorlikd a ishlang  Talabalar bilan o’tkaziladig an savol-

javobda faol ishtirok  eting 

3-

O’F

Maqsad:Botanikadan mavzuli-reja tuzishni o’rganish.  Laboratoriya mashg’uloti matnini o’rganing va quyidagi savollarga javob toping:

1.                                                                                                                                                                                                                                               B

otanikadan mavzuli-reja tuzish uchun o’qituvchi nimalarga e’tibor qaratishi lozim. 

2.                                                                                                                                                                                                                                               M

azmuniga ko’ra botanika darslari qanday tiplarga ajratiladi?  3. Mavzulireja o’zida nimalarni mujassamlashtiradi? 

4. “Karamdoshlar oilasi” mavzusi bo’yicha berilgan dars ishlanmalarini taqqoslang. Mazkur darslar ishlanmalari bo’yicha fikrlaringiz asosida 1-jadvalni to’ldiring.     4. “Novda” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

Kichik  guruh a’zo- lari bilan 

hamkorlikd a ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladig an savoljavobd

a              faol

ishtirok eting 

 

Kelgusi mashg’ulot uchun topshiriq: 

1.              5sinf “Botanika” darsligidan “Hujayra” bobini o’rganing. 

2.              Bob da hujayra tushunchasini tarkib toptirish va rivojlantirish yo’llarini aniqlang. 

 

   

1-jadval 

 

Taqqoslanadiga

n jihatlar 

Darsning borishi 

O’quvchilarnin

g bilish faoliyati 

O’qituvchining

faoliyati 

YUtug’i         yoki

kamchiligi 

An’anaviy ta’lim texnologiyasiga asoslangan dars 

 

 

 

 

Hamkorlikda

o’qitish texnologiyasiga asoslangan dars 

 

 

 

 

Xulosa  

 

 

 

 

  

  

3-laboratoriya mashg’uloti.  

Mavzu: “Hujayra” mavzusini o’rganish metodikasi. Anatomik mazmundagi darslar.  Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni “Hujayra” mavzusini o’rganish metodikasi, anatomik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:    

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 5-6-sinflari uchun botanikadan tuzilgan o’quv dasturi va darsliklarini tahlil qilish asosida ularni  muayyan mazmundagi darslarga ajratishni; 

1.             “Hujayra” mavzusini o’rganishi va anatomik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; 

2.             Boblar tarkibidan o’rin olgan mavzular muayyan darslar tizimi ekanligini anglashi; 

3.             Anatomik mazmundagi darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini;  

Anatomik mazmundagi darslarda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Botanika” darsligi, “O’simlik hujayrasi”                   jadvali, vaqtinchalik mikropreparat  tayyorlash uchun kerakli jihozlar 

 Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi: Tashkiliy qism. Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. “Hujayra” bobidagi mavzularni tahlil qilish. “Hujayra” bobi uchun mavzuli-reja tuzish. “O’simlik hujayrasiningxilma-xilligi” mavzusi bo’yicha dars      ishlanmasini loyihalash. “Piyoz po’sti hujayrasini mikroskopda ko’rish” laboratoriya     mashg’ulotini o’tkazish metodikasi Botanika darslarida o’quvchilarni o’simliklarning xilma-xilligi, tashqi va ichki tuzilishi, organlari ularda boradigan hayotiy jarayonlar, sistematik guruhlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtiriladi. SHunga ko’ra har bir darsda o’quvchilarda morfologik, anatomik, fiziologik, ekologik, sistematik, evolyusion, genetik tushunchalar bir-biri bilan uyg’un ravishda tarkib toptiriladi.  Agar mavzularning mazmuni tahlil etilsa, ularda bu tushunchalar teng qiymatda emasligi, qaysidir tushuncha ustunligi va qolgan tushunchalar ularga bog’liq holda tarkib toptirilishi yaqqol ko’zga tashlanadi. Anatomik mazmundagi darslarda asosan o’simlik organlarining ichki tuzilishi, hujayraning o’ziga xos tuzilishi, organoidlari va ularning vazifalari, to’qimalar haqidagi ma’lumotlar asosiy o’rinni egallaydi. 5-sinf “Botanika” o’quv kursi dasturidan o’rin olgan “Hujayra” bobi anatomik mazmundagi darslar sirasiga misol bo’ladi. O’quv dasturida “Hujayra” bobini o’rganish uchun 7 soat vaqt, shundan 2 soati laboratoriya mashg’uloti uchun ajratilgan. 

Quyidagi jadvaldan foydalanib “Hujayra” bobi bo’yicha mavzuli-reja tuzish tavsiya etiladi. 

 

Dars 

№  

Darsning mavzu- si, asosiy tushuncha-

lar 

O’rganiladigan masalalar 

Ko’rgazma vositalari 

Darsdan tashqari ishlar 

Uy

vazifasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10 

 

 

 

 

 

11 

 

 

 

 

 

 

                                         Biologiya     o’qituvchisi     mavzuli-reja     asosida     mavzular     bo’yicha     dars

ishlanmalarini loyihalaydi.  

TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARI UCHUN O’QUV

TOPSHIRIQLARI      

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar 

1-O’FE 

Maqsad: “Hujayra” bobini tahlil qilish. 

1.                  5-sinf “Botanika” darsligidagi “Hujayra” bobini tahlil qiling. Undan qanday mavzular o’rin olgan. 

2.                  “Hujayra” bobini o’rganish uchun mavzuli-reja tuzing. 3. Har bir mavzuda qaysi tushunchalar ustun ekanligini aniqlang. 

4. Anatomik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang.  

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

2-O’FE 

Maqsad: Anatomik mazmundagi dars ishlanmasini loyihalashni o’rganish. 

1.                  “O’simlik hujayralarining xilma-xilligi” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

2.                  Darsning borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilang. 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

3-O’FE 

Maqsad: “Piyoz po’sti hujayrasini mikroskopda ko’rish” laboratoriya mashg’ulotini o’tkazishni o’rganish 

1. Darslikdan mazkur laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish bo’yicha berilgan ko’rsatmani ko’rib chiqing.  Ushbu laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish uchun o’qituvchi nimalarga e’tiborini qaratishi lozimligini aniqlang.  

3. Mazkur laboratoriya ishini bajaring. O’quvchilarda qanday ko’nikmalar tarkib toptirilishini aniqlang.  

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

4-O’FE  

Maqsad: “Botanika” o’quv fanidagi anatomik mazmundagi darslarni aniqlash. 

1.                  “Botanika” darsligidagi anatomik mazmundagi darslarni aniqlang. 

2.                  Ushbu mavzularda anatomik tushunchalar qanday rivojlantirilishini aniqlang va 1-jadvalni to’ldiring.  

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

1-jadval 

Bob va mavzular   

Hujayra tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlar 

O’simlik to’qimalaridagi o’ziga xos xususiyatlar 

Ildiz  

 

 

Poya  

 

 

Barg  

 

 

Uyga vazifa 

1. “Ildiz” bobini tahlil qiling va quyidagi jadvalni to’ldiring. 

“Ildiz” bobining tahlili 

 

Mavzu  

Morfologik tushuncha 

Anatomik  tushuncha 

Fizilogik   tushuncha 

Sistematik  tushuncha 

Ekologik  tushuncha 

 

 

 

 

 

 

 

4-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU: “ILDIZ”, “POYA”  MAVZULARINI O’RGANISH

METODIKASI. MORFOLOGIK MAZMUNDAGI DARSLAR. 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni “Ildiz”, “Poya” mavzularini o’rganish metodikasi, morfologik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:    

1. “Ildiz”, “Poya”             mavzularini     o’rganishi        va        morfologik      mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; Mazkur boblar tarkibidan o’rin olgan mavzular muayyan darslar tizimi ekanligini anglashi; rfologik mazmundagi darslarda o’quvchilarning            bilish   faoliyatini        tashkil etish,    faollashtirish   va      boshqarish ko’nikmalarini;  Morfologik mazmundagi darslarda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Botanika” darsligi, “Ildiz turlari va tizimlari”, “Poyaning xilma-xilligi” jadvali, gerbariylar, xona o’simliklari.                

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:  

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi.  

Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.  Tashkiliy qism. 

2.  Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.  “Ildiz”, “Poya” boblaridagi mavzularni tahlil qilish. 

4.  “Ildiz” bobi uchun mavzuli-reja tuzish. 

5.  “Ildiz turlari va tizimlari” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini      loyihalash. 6.

Ildiz turlarini o’rganish laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish       metodikasi     Morfologik mazmundagi darslarda asosan o’simlik organlarining tashqi tuzilishi, ularning o’ziga xos tuzilishi va vazifalari haqidagi ma’lumotlar asosiy o’rinni egallaydi. 5-sinf “Botanika” o’quv kursi dasturidan o’rin olgan “Ildiz”, “Poya” boblarida morfologik mazmundagi darslar ko’proq uchraydi. O’quv dasturida “Ildiz” bobini o’rganish uchun 6 soat vaqt, shundan 1 soati laboratoriya mashg’uloti, “Poya” bobini o’rganish uchun esa 8 soat vaqt ajratilgan. “Poya” bobini o’rganish uchun taqvim-reja 2laboratoriya mashg’ulotida berilgan. 

Avvalgi mashg’ulotdagi jadvaldan foydalanib “Ildiz” bobi bo’yicha mavzuli-reja tuzish tavsiya etiladi. 

Biologiya o’qituvchisi mavzuli-reja asosida mavzular bo’yicha dars ishlanmalarini loyihalashdan avval o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan tushunchalar, DTS me’yorlari asosida qaysi tushunchalarning o’zlashtirilishini nazorat qilishni aniqlashi kerak. SHu maqsadda mavzular quyidagicha tahlil qilinadi. 

“Ildiz turlari va tizimlari” mavzusining tahlili 

 

Tushun chalar 

Anato mik 

Morfologik  

 

Fiziologik   

Sistematik 

ekologik 

 

 

 

 

 

 

 

yo’q 

Asosiy,           yon qo’shimcha ildizlar.O’q

popuk 

ildizlar, ildiz mevalar 

va

va

Ildizning vazifalari, murtakdagi boshlang’ich ildizning rivojlanishi yoki

nobud bo’lishi 

 

Bir va ikki pallali o’simliklar 

O’simliklar

ning         nam

tanqisligiga 

moslashish 

 

 

Tahlildan ko’rinib turibdiki, bu mavzuda morfologik tushunchalar etakchi o’rinni egallagan. 

Bunday mazmunga ega mavzularni o’rganishga bag’ishlangan darslar morfologik mazmundagi darslar deyiladi. 

Mazkur darslarda o’qituvchi mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda o’quvchilarda o’simliklarning asosiy, yon va qo’shimcha ildizlar, o’q va popuk ildizlar, ildiz mevalar haqida tushunchalarni shakllantirish va ularni tanish ko’nikmalarini tarkib toptirishga imkon beradigan gerbariylar, xona o’simliklari, loviya va bug’doylarning o’simtalaridan foydalanishi lozim. Ko’rgazma vositalari va mazmunga bog’liq holda o’qitish metodlarini tanlaydi.  

 O’quv dasturidan o’rin olgan “Ildiz turlarini o’rganish” laboratoriya mashg’uloti o’quvchilarning avvalgi darsda o’zlashtirgan nazariy bilimlarini amaliyotga qo’llashga imkon yaratadi.   “Ildizning tashqi va ichki tuzilishi” mavzusi anatomik mazmunda bo’lib, uni tahlil qilganda, anatomik tushunchalar bilan bir qatorda morfologik, fiziologik tushunchalar ham mavjudligini ko’rish mumkin.   

 

 

 

Tushunchalar  

             

Anatomik 

Morfologik  

Fiziologik   

Sistematik

Ekologik

Ildiz tukchalari, ildizning ko’ndalang kesimi, hujayralarning tuzilishi, ildiz po’sti, oraliq bo’shliqlar, ildiz zonalari va ularning hujayraviy tuzilishi, o’tkazuvchi naylar  

Ildiz po’stining oqish, qo-

ra         va             sariq rangda bo’lishi. 

Ildiz tukchalari umrining davomiyligi, yangi ildiz tukchalari va naylarning hosil bo’lishi, suv va mineral tuzlarning shimilishi, ildiz bosimi.  

 

yo’q 

 

yo’q 

 

Tahlildan ko’rinib turibdiki, o’qituvchi ushbu darsda o’quvchilarda morfologik tushunchalarni shakllantirish uchun tarqatma materiallar, anatomik tushunchalarni shakllantirish uchun mikropreparatlardan foydalanishi, fiziologik tushunchalarni tarkib toptirish uchun esa tajribalar namoyish etishi lozim. Bobning boshqa mavzularini ham shu tarzda tahlil qilish tavsiya etiladi. 

TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARI UCHUN O’QUV TOPSHIRIQLARI  

    

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatma 

1-O’FE 

Maqsad: “Ildiz”, “Poya” boblarini tahlil qilish. 

1. 5-sinf “Botanika” darsligidagi “Ildiz”, “Poya” boblarini tahlil qiling. Undan qanday mavzular o’rin olgan? 

 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda 

 

2.                  “Ildiz” bobini o’rganish uchun mavzuli-reja tuzing. 

3.                  Har bir mavzuda qaysi tushunchalar ustun ekanligini aniqlang. 

4.                  Morfologik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang.  

ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

2-O’FE 

Maqsad: Morfologik mazmundagi dars ishlanmasini loyihalashni o’rganish. 1. “Ildiz turlari va tizimlari” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

 2. Darsning borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilang. 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

3-O’FE 

Maqsad:          Ildiz  turlarini              o’rganish              laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish metodikasini  ishlab chiqish.    

1.                  Darslikdan mazkur laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish bo’yicha berilgan ko’rsatmani ko’rib chiqing.  

2.                  Ushbu laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish uchun o’qituvchi nimalarga e’tiborini qaratishi lozimligini aniqlang.  

3.                  Mazkur laboratoriya ishini bajaring. O’quvchilarda qanday ko’nikmalar tarkib toptirilishini aniqlang. 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

4-O’FE 

Maqsad: “Botanika” o’quv fanidagi morfologik mazmundagi darslarni aniqlash. 

1.                  “Botanika” darsligidagi morfologik mazmundagi mavzularni aniqlang. 

2.                  Ushbu mavzularda morfologik tushunchalar qanday rivojlantirilishini aniqlang.  

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang, 

savol-javobda faol ishtirok eting 

Uyga vazifa 1. “Barg” bobini tahlil qiling. Ushbu bobni o’rganishda foydalaniladigan tajribalarni aniqlang.  

Mavzu  

Tajribalarning nomi 

Tajribalarning maqsadi 

Tajribalarning mazmuni 

 

 

 

 

2. “O’simliklar fiziologiyasi” fanidan o’zlashtirgan bilimlaringiz asosida “YOrug’da barglarning karbonat angidrid yutishi va kislorod ajratishi”, “Bargda organik modda hosil bo’lishi”, “Barglarning suv bug’latishi”, “Barglarning nafas olishi” bo’yicha biologik tajribalarning borishi va kerakli jihozlarni yozing. 

  

 

5-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  

Mavzu: Biologiya (Botanika) darslarida amaliy ishlar Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni “Barg” mavzularini o’rganish metodikasi, morfologik, anatomik va fiziologik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish;  Mashg’ulot davomida talaba:    

“Barg” mavzularini o’rganishi va morfologik, anatomik, fiziologik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; 

Mazkur boblar tarkibidan o’rin olgan mavzular muayyan mazmundagi darslar tizimi ekanligini anglashi; Morfologik, anatomik, fiziologik mazmundagi darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini;  Morfologik, anatomik, fiziologik mazmundagi darslarda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  Zarur jihozlar va qurollar: “Botanika” darsligi, “Oddiy va murakkab barglar”, “Bargning ichki tuzilishi” jadvali, gerbariylar, xona o’simliklari. 

  Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  Tashkiliy qism. Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. “Barg” bobidagi mavzularni tahlil qilish. “Barg” bobi uchun mavzuli-reja tuzish. “Bargning nafas olishi va suv bug’latishi” mavzusi bo’yicha dars       ishlanmasini loyihalash.  “Barg” bobini o’rganishda foydalaniladigan biologik tajribalarni             o’tkazish metodikasi. “Issiqxonalarda o’stiriladigan o’simliklar bilan tanishish” mavzusida       ekskursiya o’tkazish metodikasi bilan tanishish.  

Fiziologik mazmundagi darslarda asosan o’simlik organlarida sodir bo’ladigan hayotiy jarayonlar, ularning o’ziga xos xususiyatlari  haqidagi ma’lumotlar asosiy o’rinni egallaydi. 5-sinf “Botanika” o’quv kursi dasturidan o’rin olgan “Barg” bobida fiziologik mazmundagi darslar ko’proq uchraydi. O’quv dasturida “Barg” bobini o’rganish uchun 7 soat vaqt, shundan 1 soati ekskursiya uchun  ajratilgan. Mazkur bobdan o’rin olgan mavzularning tahlili, unda morfologik, anatomik, fiziologik mazmundagi mavzular muayyan tartibda berillganligini ko’rsatadi. Avvalgi mashg’ulotdagi jadvaldan foydalanib “Barg” bobi bo’yicha mavzuli-reja tuzish tavsiya etiladi. 

“Bargning nafas olishi va suv bug’latishi”  mavzusini tahlil qiling va jadvalni to’ldiring 

 

 

Tushunchalar  

 

 

Anatomik 

Morfologik  

Fiziologik  

Sistematik 

Ekologik 

  

 

  

 

 

 

“Barg” bobini tahlil qiling. Ushbu bobni o’rganishda foydalaniladigan tajribalarni aniqlang. 

Mavzu  

Tajribalarning nomi 

Tajribalarning maqsadi 

Tajribalarning mazmuni 

 

 

 

 

“YOrug’da barglarning karbonat angidrid yutishi va kislorod ajratishi”, “Bargda organik modda hosil bo’lishi”, “Barglarning suv bug’latishi”, “Barglarning nafas olishi” bo’yicha biologik tajribalarning borishi, kerakli jihozlari va o’tkazish metodikasini aniqlang. 

 

                                         TALABALARNING        MUSTAQIL         ISHLARI        UCHUN         O’QUV

TOPSHIRIQLARI     

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlar 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatma 

1-O’FE 

Maqsad: Botanika darsligidagi  “Barg” bobini tahlil qilish. Laboratoriya mashg’uloti matnini o’rganib chiqing, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 

1.                  5-sinf “Botanika” darsligidagi “Barg” bobini tahlil qiling. Undan qanday mavzular o’rin olgan? 

2.                  “Barg” bobini o’rganish uchun mavzuli-reja tuzing. 

3.                  Har bir mavzuda qaysi tushunchalar ustun ekanligini aniqlang. 

4.                  Fiziologik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang.  

 

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savol-

javobda faol ishtirok 

eting 

2-O’FE 

Maqsad: Fiziologik mazmundagi dars ishlanmasini loyihalashni o’rganish. 

1.                  “Bargning nafas olishi va suv bug’latishi” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

2.                  Darsning borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilang. 

 

3-O’FE 

Maqsad: Issiqxonalarda o’stiriladigan o’simliklarni o’rganish mavzusida ekskursiyani o’tkazish metodikasini  ishlab chiqish.    

1.                  Darslikdan mazkur ekskursiyani o’tkazish bo’yicha berilgan ko’rsatmani ko’rib chiqing.  

2.                  Ushbu ekskursiya mashg’ulotini o’tkazish uchun o’qituvchi nimalarga e’tiborini qaratishi lozimligini aniqlang.   3.         Mazkur ekskursiya davomida o’quvchilarda qanday ko’nikmalar tarkib toptirilishini aniqlang. 

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savol-

javobda faol ishtirok 

eting 

4-O’FE  

Maqsad: “Botanika” o’quv fanidagi fiziologik mazmundagi darslarni aniqlash. 

1.                  “Botanika” darsligidagi fiziologik mazmundagi mavzularni aniqlang. 

2.                  Ushbu mavzularda fiziologik tushunchalar qanday rivojlantirilishini aniqlang. 

3.                  “Barg” bobidagi morfologik, anatomik va fiziologik mazmundagi mavzular o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlang.  

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savol-

javobda faol ishtirok 

eting 

 

Uyga vazifa: 

1.    5-6 sinf “Botanika” o’quv dasturini tahlil qiling. Unda qanday amaliy ishlar o’tkazilishi nazarda tutilganligini aniqlang. 

2.    “Madaniy va yovvoyi o’simliklar urug’larining unuvchanligini aniqlash”  mavzusida o’tkaziladigan amaliy ishning mazmuni va olib boriladigan     ishlar tartibini aniqlang. 

 6-laboratoriya mashg’uloti.  

  

Mavzu: “O’simliklar sistematikasi” mavzusini o’rganish metodikasi. Sistematik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlari. 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:  

Talabalarni “O’simliklar sistematikasi” mavzularini o’rganish metodikasi, sistematik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:

“O’simliklar sistematikasi” mavzusini o’rganishi va sistematik mazmundagi darslarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; Mazkur bob tarkibidan o’rin olgan mavzular muayyan mazmundagi darslar tizimi ekanligini anglashi; Sistematik mazmundagi darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini; Sistematik mazmundagi darslarda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  Zarur jihozlar va qurollar: “Botanika” darsligi, dastur, DTS, “Bir va ikki pallali o’simliklarning o’xshashligi va farqlari”, “O’simliklarning oilalari” jadvali, gerbariylar, xona o’simliklari. 

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1. Tashkiliy qism. 

Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. “O’simliklar sistematikasi” bobidagi mavzularni tahlil qilish. “O’simliklar sistematikasi” bobi uchun mavzuli-reja tuzish. “Ra’nodoshlar oilasi” mavzusini mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalash. “O’simliklar sistematikasi” bobini o’rganishda “O’simliklar  aniqlagichi”dan foydalanish metodikasi. Sistematik mazmundagi darslarda asosan o’simliklarning o’ziga xos xususiyatlari, sistematik birliklar  haqidagi ma’lumotlar asosiy o’rinni egallaydi. SHu sababli ushbu darslarda o’qituvchi asosiy e’tiborni o’quvchilarda o’simliklar sistematikasi, sistematik taksonlar, har bir bo’limning asosiy va o’ziga xos belgilari haqidagi tushunchalarni shakllantirishga qaratadi. Dars mazmunidan kelib chiqqan holda ko’rgazma vositalari, tarqatma va didaktik materiallar, o’quv va videofilьmlarini tanlaydi.

SHuni qayd etish kerakki, mazkur darslarda sistematik tushunchalarga bog’liq holda o’quvchilarning avvalgi mavzularda o’zlashtirgan morfologik, ekologik, evolyusion, genetik tushunchalari rivojlantiriladi. “O’simliklar sistematikasi” bobidan o’rin olgan “YOpiq urug’lilar” bo’limida o’quvchilarni “O’simliklar aniqlagichi” bilan ishlashga o’rgatish lozim.

Bunda o’quvchilarning o’simliklarni tanish va aniqlash ko’nikmalari tarkib topadi va sistematik, morfologik, ekologik, evolyusion, genetik tushunchalari rivojlantiriladi.  6-sinf “Botanika” o’quv kursi dasturidan o’rin olgan “O’simliklar sistematikasi” bobini o’rganish uchun 36 soat vaqt, shundan 1 soati amaliy ish, 1 soati ekskursiya, 2 soati umumlashtiruvchi dars uchun  ajratilgan.  “O’simliklar sistematikasi” bobidan o’rin olgan mavzularning tahlili, unda sistematik mazmundagi mavzular muayyan tartibda berilganligini ko’rsatadi. Quyidagi ma’lumotlardan foydalanib “O’simliklar sistematikasi” bobi bo’yicha mavzuli-reja tuzish tavsiya etiladi. 

Dars № 

Mavzular   

 Soat  

18 

“O’simliklar sistematikasi” haqida umumiy ma’lumot. 

19-26 

Bakteriyalar. Zamburug’lar. Lishayniklar  

27-29 

Suv o’tlari 

30 

Yo’sinlar bo’limi 

31 

Qirqbo’g’imlar bo’limi 

32 

Qirquloqlar bo’limi 

33 

Ochiq urug’lilar bo’limi 

34-52 

YOpiq urug’lilar bo’limi 

19 

53 

“O’simliklar sistematikasi” bobi bo’yicha umumlashtiruvchi dars 

 

                                         TALABALARNING        MUSTAQIL        ISHLARI        UCHUN        O’QUV

TOPSHIRIQLARI  

    O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatma 

1-O’FE 

Maqsad: “O’simliklar sistematikasi” bobini tahlil qilish. 

1.6-sinf “Botanika” darsligidagi “O’simliklar sistematikasi” bobini  tahlil qiling.Undan qaysi mavzular o’rin olgan? 2.“O’simliklar sistematikasi” bobini  o’rganish uchun mavzuli-reja tuzing. 

 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan 

 

3.                  Har bir mavzuda qaysi tushunchalar ustun ekanligini aniqlang. 

4.                  Sistematik       mazmundagi   darslarning      o’ziga             xos xususiyatlarini aniqlang.  

o’tkaziladigan savol-

javobda faol ishtirok 

eting 

2-O’FE 

Maqsad: Sistematik mazmundagi dars ishlanmasini loyihalashni o’rganish. 

1.               “Ra’nodoshlar” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

2.               Darsning borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilang. 

 

Mustaqil ishlang 

3-O’FE 

Maqsad: “O’simliklar sistematikasi” bobini o’rganishda 

“O’simliklar aniqla- gichi”dan foydalanish metodikasini o’rganish. 

1.“O’simliklar aniqlagichi”dan foydalanish bo’yicha berilgan ko’rsatmani ko’rib chiqing.   

2.O’quvchilar ushbu aniqlagichdan foydalanishi uchun o’qituvchi nimalarga e’tiborini qaratishi lozimligini aniqlang. 3. Mazkur aniqlagich bilan ishlash davomida o’quvchiLarda qanday ko’nikmalar tarkib toptirilishini aniqlang. 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda

ishlang 

Talabalar                 bilan

o’tkaziladigan savol- javobda faol ishtirok  eting 

 

4-O’FE  

Maqsad: “O’simliklar sistematikasi” bobini o’rganishda o’quvchilarda sistematik tushunchalarni rivojlantirish yo’llarini aniqlash. 1. “O’simliklar sistematikasi” bobini tahlil qiling. 

2.               Ushbu mavzularda sistematik tushunchalar qanday rivojlantirilishini aniqlang. 

3.               “O’simliklar sistematikasi” bobini o’rganishda morfologik, anatomik va fiziologik tushunchalar va mavzular o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlang va 1-jadvalni to’ldiring.  

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda

ishlang 

Talabalar                 bilan

o’tkaziladigan savol- javobda faol ishtirok 

eting 

1-jadval 

Sistematik birliklar 

Qaysi mavzularda tarkib

toptiriladi 

Qaysi            mavzularda

rivojlantiriladi 

O’simlik bo’limlari 

 

 

O’simlik sinflari 

 

 

O’simlik oilalari 

 

 

O’simlik turkumlari 

 

 

O’simlik turlari 

 

 

Uyga vazifa: 1. 6 sinf “Botanika” o’quv dasturini tahlil qiling. Unda qanday  ekskursiya o’tkazilishi nazarda tutilganligini aniqlang. 

2.“O’simliklarning asosiy bo’limlari” mavzusida o’tkaziladigan ekskursiyaning mazmuni va 

o’quvchilar bajaradigan topshiriqlarni aniqlang. 

    

7-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  

Mavzu: Botanik ekskursiyalarning maqsadi, vazifalari, mazmuni, tashkil etish va ularni o’tkazish metodikasi.

  

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni botanik ekskursiyalarning maqsadi, vazifalari, mazmuni, tashkil etish va ularni o’tkazish metodikasi bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:    

1.                 Botanikadan o’tkaziladigan ekskursiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; 

2.                 Ekskursiyalarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni, maqsadi, vazifalarini anglashi; 

3.                 Ekskursiyalarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini;  

4.                 Ekskursiyalarni o’tkazish metodikasi, ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Botanika o’qitish metodikasi” metodik qo’llanmasi, o’quv dasturi, DTS. “Ekskursiyalarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish” bo’yicha tarqatma materiallar.  

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:  

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.     Tashkiliy qism. 

2.     Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil    bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.     5-6-sinf “Botanika” o’quv dasturini tahlil qilish va o’tkazilishi    rejalashtirilgan ekskursiyalarning mavzularini aniqlash. 

4.     Mazkur ekskursiyalarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rnini aniqlash. 

5.     6-sinfda “Kuzda o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlar va ularni kuzatish” mavzusidagi ekskursiyani o’tkazish bo’yicha ishlanma  loyihalash. 

6.     “O’simliklarning asosiy bo’limlari” mavzusida ekskursiya o’tkazish metodikasi bilan tanishish.  Ekskursiyalar biologiyani o’qitish shakllaridan biri bo’lib, u  o’quvchiLarning fan asoslarini o’rganishga bo’lgan ehtiyojini qondirish va qiziqishlarini orttirish, dunyoqarashini kengaytirish, ongli ravishda kasb tanlashga yo’llash, o’zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotga qo’llash, o’simliklar olami va tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirishda munosib o’rin egallaydi.  5-sinf “Botanika” o’quv kursi dasturidan “Kuzda o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlar bilan umumiy tanishish” (4-dars),  “Issiqxonalarda o’stiriladigan o’simliklar bilan tanishish” (32-dars) mavzusida ekskursiyalar o’tkazish o’rin olgan. 

6-sinf “Botanika” o’quv kursi dasturidan “O’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlar va ularni kuzatish” (17-dars),  “O’simliklarning asosiy bo’limlari bilan tanishish” (35-dars), “O’simliklar qoplami” mavzusida ekskursiyalar o’tkazish o’rin olgan. 

  

TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARI UCHUN O’QUV TOPSHIRIQLARI 

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlar

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatma

1-O’FE 

Maqsad: Botanikadan o’tkaziladigan ekskursiyalarni aniqlash. 1. 5-sinf “Botanika” o’quv dasturini  tahlil qiling. Unda qanday mavzular bo’yicha ekskursiyalar o’rin olgan? 

2.                  6-sinf “Botanika” o’quv dasturini  tahlil qiling. Unda qanday mavzular bo’yicha ekskursiyalar o’rin olgan? 

3.                  Har bir ekskursiyada o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish uchun o’quv topshiriqlar tuzing. 

Kichik guruh a’zo- lari bilan 

hamkorlikda ishlang,  o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

2-O’FE 

Maqsad: Botanik ekskursiyalarning didaktik maqsadini aniqlash. 1.       6-sinfda “Kuzda o’simliklar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlar va ularni kuzatish” mavzusidagi ekskursiyaning didaktik maqsadini aniqlang. 

2.           6-sinfda “Kuzda o’simliklar hayotida ro’y beradigan 

Kichik guruh a’zo- lari bilan 

hamkorlikda ishlang, o’tkaziladigan savol javobda faol 

 

o’zgarishlar va ularni kuzatish” mavzusidagi ekskursiyan o’tkazishda foydalaniladigan o’quv topshirig’ini tuzing. 

 3. Ekskursiyaning  borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilang. 

ishtirok eting 

3-O’FE 

Maqsad:         O’simliklarning           asosiy  bo’limlari            mavzusida ekskursiyani o’tkazish metodikasini  ishlab chiqish.    

1.               Mazkur  ekskursiyani o’tkazish bo’yicha berilgan ko’rsatmani o’rganing.  

2.               Ushbu ekskursiyani o’tkazish uchun o’qituvchi nimalarga e’tiborini qaratishi lozimligini aniqlang.  

3.               Mazkur ekskursiyada o’quvchilarda qanday ko’nikmalar tarkib toptirilishini aniqlang. 

Kichik guruh a’zo- lari bilan 

hamkorlikda ishlang,  o’tkaziladigan 

savol-javobda faol   ishtirok eting  

-

 

Uyga vazifa: 1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun zoologiyadan tuzilgan DTS, o’quv     dasturi va darslikni tahlil qiling. 2. Bir hujayralilar yoki sodda hayvonlar tipini o’rganish uchun mavzuli     reja tuzing. 

  

 

8-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.

Mavzu: Umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan DTS, o’quv dasturi va darslikning tahlili.  Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan DTS, o’quv dasturi bilan tanishtirish, darsliklarda berilgan mavzularni tahlil qilishga o’rgatish; Mashg’ulot davomida talaba:  

        Umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim  standartining mazmuni va mohiyati, ularni ishlab chiqish va joriy etish asoslarini anglashi; 

        Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti mazmunining o’quv dasturi bilan  uzviyligini tushunishi; 

        Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartida o’quvchilarning bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganishi, ularni nazorat qilish va baholash ko’nikmalari;  

        Umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan DTS, o’quv dasturi va darsliklarni tahlil qilish ko’nikmasini egallashi;  

        Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartini amaliyotga joriy etish yo’llarini belgilashi lozim.  Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv   

dasturi, 5 va 6-sinf uchun “Zoologiya” darsligi, “Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturining uzviyligi”  jadvali. 

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi. Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.        Tashkiliy qism. 

2.        Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.        Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va mohiyati bilan tanishtirish. 

4.        Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartida berilgan o’quvchilarning egallagan bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganish. 

5.        Umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan o’quv dasturi va darsliklarni tahlil qilish. 

6.        Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

 

1-laboratoriya mashg’ulotida O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’limni joriy etishning ilmiy-nazariy asosi bo’lgan “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 7-moddasida “Davlat ta’lim standartlari umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo’yiladigan  talablarni  belgilaydi.  Davlat  ta’lim  standartlarini  bajarish  O’zbekiston Respublikasining barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir” deb belgilab qo’yilganligi qayd etilgan edi. SHu sababli mazkur laboratoriya mashg’uloti materiallarini qayta ko’rib chiqish tavsiya etiladi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida zoologiyani o’qitish 7-sinfda (haftasiga 2-soatdan, jami 68soat)  rejalashtirilgan. 

“Zoologiya”dan o’quvchilarning bilim malakasiga bo’lgan asosiy talablar etib quyidagilar belgilangan. O’quvchilar: 

        Tur, urug’, oila, turkum, sinf, tip to’g’risidagi asosiy taksonomik tushunchalarni;  •             Hayvonlarning hujayraviy tuzilishi, hayvon hujayrasining o’simlik hujayrasiga  o’xshashligi va farq qiluvchi xususiyatlarini;  

        Hayvonlarning tashqi tuzilishi, umumrtqasiz va umurtqali hayvonlar tuzilishining asosiy xususiyatlari va ularning yashash muhiti bilan bog’liqligini; 

        Hayvonlarning organlari va ularning asosiy vazifalarini; 

        Hayvonlarda ovqat hazm qilish, ayirish, nafas olish, qon aylanish organlari  tuzilishining asosiy xususiyatlarini; 

        Hayvonlarning nerv sistemasi va sezgi a’zolari tuzilishi va fe’l-atvor xususiyatlarini;  •          Tarixiy rivojlanish jarayonida hayvonlar xilma-xilligining ortib borishi va  tuzilishining murakkablashib borishi sabablarini; 

        O’rganilayotgan sistematik guruhlarga mansub hayvonlarning tuzilishi va hayotiy xususiyatlarini, ularning tabiatda, xalq xo’jaligi va inson faoliyatidagi ahamiyatini bilishlari kerak. Zoologiyadan tuzilgan DTS ida o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilimlar bilan bir qatorda ular egallashi kerak bo’lgan ko’nikma va malakalar ham berilgan. Jumladan, zoologiyani o’rganish davomida o’quvchilar quyidagi ko’nikma va malakalarni egallashi qayd etilgan: 

        Noyob yo’qolib borayotgan hayvon turlarini muhofaza qilish tadbirlarini o’tkazish; 

        Eng muhim sistematik belgilar asosida mahalliy sharoitda tarqalgan hayvon tiplari va sinflari hamda ularga mansub asosiy turlarni bilish va aniqlagich yordamida aniqlash; 

        Hayvonlarni parvarish qilish, ular ustida kuzatish olib borish, oddiy tajribalar o’tkazishlari; 

        O’rganilgan hayvonlardan kolleksiya tayyorlash, kolleksiya va rasmlar yordamida o’rganilgan hayvonlarni tabiatda tanib olish; 

        Mundarija yordamida darslikdan foydalanish, rasmlar bilan ishlash, dars mavzusi oxirida keltirilgan savollarga aniq javob berish;  Biologik atamalar bilan ishlash malakasiga ega bo’lishlari kerak. 

Zoologiyadan tuzilgan DTS bajarish majburiy bo’lib biologiya o’qituvchilarining zimmasiga yuklanadi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida zoologiyadan tuzilgan DTS bajarilishi, xuddi botanikadagidek “O’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholashning Reyting tizimi” orqali aniqlanadi. 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida zoologiyadan tuzilgan DTSda qayd etilgan maksimal talablar asosida o’quv dasturi tayyorlanadi. O’quv dasturida o’quv fani bo’yicha o’rganiladigan bob va mavzular o’quvchilarning yoshlik va psixologik xususiyatlari, mavzular o’rtasidagi uzviylik va izchillik asosida mantiqiy bir tizimga keltirilgan holda beriladi. O’quv dasturida o’rganiladigan boblar ularni o’rganish uchun ajratilgan soatlar ko’rsatiladi, mazkur boblar tarkibiga kiradigan mavzularning qisqacha mazmuni yoritiladi. Zoologiyadan tuzilgan o’quv dasturi mazkur o’quv fanining mazmunini belgilab beradigan va bajarilishi majburiy bo’lgan me’yoriy hujjat sanaladi. 7sinfda o’qitiladigan “Zoologiya” o’quv fani quyidagi boblar va mavzularni o’z ichiga oladi. 

 

№ 

Boblar  

 Soat  

1. 

Hayvonot dunyosi to’g’risida umumiy ma’lumot  

2. 

Bir hujayralilar ya’ni sodda hayvonlar 

3. 

Ko’p hujayrali hayvonlar.  Bo’shliqichlilar tipi 

4. 

YAssi chuvalchanglar tipi  

5. 

To’garak chuvalchanglar tipi  

6. 

Halqali chuvalchanglar tipi  

7. 

Mollyuskalar tipi  

8. 

Bo’g’imoyoqlilar tipi  

12 

9. 

Xordalilar tipi 

40 

 Jami 68 soat  O’quv fani bo’yicha tuzilgan dastur darslik yozishga asos bo’ladi.  

Respublikamizda “Uzluksiz ta’lim tizimi uchun o’quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish Konsepsiyasi”da umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun yaratiladigan darsliklarning yangi avlodiga qo’yiladigan umumiy va xususiy talablar ishlab chiqilgan. Mazkur talablar darslikka qo’yiladigan pedagogik, psixologik, didaktik, metodik va estetik talablarni o’zida mujassamlashtiradi. Ushbu talablarning eng asosiysi darslik shu fan bo’yicha tuzilgan DTS ga mos kelishi, o’quvchilarning yoshlik va psixologik xususiyatlarini hisobga olinishi, darslik dizayni estetik talablarga javob berishi va rasmlar mazmunni yoritishi, fan yutuqlari o’z aksini topishi, o’quvchilarni mustaqil va ijodiy fikr yuritishga yo’llashi, ularning ongi va qalbiga milliy istiqlol g’oyasini singdirishga imkon berishi zarur. 

Respublikamiz maktablarining 7-sinfida O. Mavlonov tomonidan chop etilgan darslikdan foydalaniladi. Mazkur darslikni yuqorida qayd etilgan talablar asosida tahlil qilinsa, uning yutuqlari va kamchiliklari ko’zga yaqqol tashlanadi. 

Biologiya o’qituvchisi darsliklardagi kamchiliklarni aniq bilishi va unga darslar davomida barham berishi lozim. 

Botanikani o’qitish mazmunida o’quvchilarda morfologik, anatomik, fiziologik, genetik, sistematik, ekologik, evolyusion, gigienik tushunchalarni shakllantirish nazarda tutilgan edi. Mazkur tushunchalar har bir mavzuni o’rganishda bir-biri bilan uzviy shakllantirilishi qayd etilgan edi. Zoologiya darsligining tahlili, unda mazkur tushunchalar bitta mavzuning matnida uchrashini ko’rsatadi. 

Xulosa qilib aytganda, zoologiyadan tuzilgan DTS o’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal va maksimal talablarni o’z ichiga olib, u o’quv fani dasturi va darslik yaratishga asos bo’lib xizmat qiladi. 

 

 

TALABALARNING BILIMLARINI MUSTAHKAMLASH UCHUN O’QUV

TOPSHIRIQLARI

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatma 

1-O’FE 

Maqsad: Zoologiyadan tuzilgan DTS ni tahlil qilish.  Laboratoriya mashg’uloti matnini o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.               Zoologiyadan tuzilgan DTS da “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yilgan talablar”ni o’rganing. 

2.               Mazkur talablarni ta’lim-tarbiya jarayonida amalga oshirish yo’llarini belgilang va 1-jadvalni to’ldiring.  

  

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang  

Talabalar bilan o’tkaziladigan savol-

javobda faol ishtirok 

eting 

2-O’FE 

Maqsad: Zoologiyadan tuzilgan o’quv dasturi va darslikni tahlil qilish. 

O’quv dasturi va darsliklarni quyidagi tartibda ko’rib chiqing: 

1.               O’quv dasturidagi mavzularning ketma-ketligida uzviylik mavjudmi? 

2.               Darslikdagi mavzular ketma-ketligi o’quv dasturiga mos ravishda berilganmi? 

3.               Darslikni tahlil qiling uning yutug’i, kamchiliklarini ko’rsating.  

  

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang  

Talabalar bilan o’tkaziladigan savol-

          javobda faol ishtirok 

eting 

1Zoologi yadan tuzilgan DTS tahlili 

Zoologiyadan o’quvchilarning bilimiga qo’yilgan talablar 

Qaysi mavzularda tarkib toptiriladi 

         Qaysi mavzularda

rivojlantiriladi 

Tur, urug’, oila, turkum, sinf, tip  

 

 

Hayvonlarning hujayraviy tuzilishi, to’qimalar 

 

 

Umurtqasiz hayvonlar tuzilishi va ularning yashash muhiti bilan bog’liqligi 

 

 

Umurtqali hayvonlar tuzilishi va ularning yashash muhiti bilan bog’liqligi 

 

 

Hayvonlarda ovqat hazm qilish, ayirish, nafas olish, qon aylanish organlari tuzilishi 

 

 

Hayvonlarning nerv sistemasi va sezgi a’zolari tuzilishi va fe’l-atvor xususiyatlari 

 

 

Uyga vazifa: 

              Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun zoologiya o’quv fani uchun tuzilgan o’quv dasturi va darsliklarining mantiqiy tuzilishini aniqlang; 

              O’zlashtirgan bilimlaringiz asosida zoologiyadan taqvim-reja tuzish yo’llarini belgilang; 

  

9-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  MAVZU: BOTANIKA DARSLARIDA O’QUVCHILARDA UMUMBIOLOGIK

TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISH 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:  Talabalarni botanika darslarida zamonaviy

pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo’llari bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:   

1.     Botanika o’qitish metodikasida berilgan darslarni tahlil qilishi va ularda 

foydalanilgan texnologiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; 

2.     Mavzular bo’yicha berilgan dars ishlanmalari asosida har bir darsda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini anglashi; 

3.     Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini  faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini;  

4.     Darslarda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Botanika” darsligi, dastur, DTS, Botanika o’qitish metodikasi 

qo’llanmasi;                

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:  

Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.     Tashkiliy qism. 

2.     Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil  bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.     5-sinf uchun yozilgan “Botanika o’qitish metodikasi”ni tahlil qilish   va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash. 

4.     6-sinf uchun yozilgan “Botanika o’qitish metodikasi”ni tahlil qilish va        darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash.   

5.     “Poya” va “YOpiq urug’li o’simliklar bo’limi”  boblari bo’yicha dars ishlanmalarini tahlil

qilish. 

  

Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amaldagi ikkinchi bosqichi uzluksiz ta’lim tizimida o’qitiladigan barcha o’quv fanlarini sifatli o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlashni ko’zda tutadi. SHuni e’tiborga olingan holda 5 va 6-sinflarda“Botanika o’qitish metodikasi” metodik qo’llanmasida barcha darslar pedagogik texnologiyalar asosida loyihalangan.  Laboratoriya  mashg’ulotida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 

5-sinf uchun yozilgan “Botanika o’qitish metodikasi”ni tahlil qilish      va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash. 

6-sinf uchun yozilgan “Botanika o’qitish metodikasi”ni tahlil qilish      va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash. 

“Poya” bobini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash;  “YOpiq urug’li o’simliklar bo’limi” bobini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash; 

    

TALABALARNING KICHIK GURUHLARDA HAMKORLIKDA ISHLASHLARI UCHUN MODUL DASTURI 

 

MODUL DASTURINING DIDAKTIK MAQSADI: Siz talabalar bilan hamkorlikda ishlab, botanikani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishingiz, mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo’llarini o’rganishingiz, nutq va muloqot madaniyatingizni rivojlantirishingiz zarur. 

  

O’FE 

Mustaqil bajarish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish yuzasida ko’rsatmalar 

n

ba ho

 

1-O’FE 15-min

            Maqsad:  5-sinfda botanikani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlash; 1. 5-sinf uchun yozilgan “Botanika

o’qitish metodikasi”ni tahlil qiling va boblar bo’yicha 

mavzularni o’rganishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 

2. Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va

faollashtirish yo’llarini o’rganing. 3. Mazkur darslarning borishini an’anaviy darsning borish bilan taqqoslang.   

i

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

 

 

 

 

 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok

eting 

 

2-O’FE 15-min

            Maqsad:  6-sinfda botanikani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlash; 1. 6-sinf uchun yozilgan “Botanika

o’qitish metodikasi”ni tahlil qiling va boblar bo’yicha 

mavzularni o’rganishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 

2.            Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo’llarini o’rganing. 

3.            Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini an’anaviy darslardagi faoliyat bilan taqqoslang. 

 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

 

 

 

 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok

eting 

 

3-O’FE 15-min

            Maqsad: “Poya” bobini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash; 

1. Mazkur bobni o’rganishda foydalanish tavsiya etilgan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 2.

“SHakli o’zgargan er osti novdalar Piyozbosh. Tugunak. Ildizpoya” mavzusidagi dars ishlanmasin tahlil qiling. 

3. O’quvchilarning kichik guruhlari uchun 

 

 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

 

 

 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savol-

 

 

tuzilgan o’quv topshiriqlarini tahlil qiling. Uni o’quvchilar bajara oladimi?   

 

javobda faol ishtirok eting 

 

4-O’FE 25-min

 Maqsad: “YOpiq urug’li o’simliklar bo’limi” bobin tahlil qilish va darslarda foydalanilga

texnologiyalarni aniqlash; 

1. Mazkur bobni o’rganishda foydalanish tavsiya etilgan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 2.

“YOpiq urug’li o’simliklar bo’limi”ni tahlil qiling va dars ishlanmalarini o’rganing.  

3. Mazkur darslarning borishi, o’quvchilarning bilis faoliyatini an’anaviy dars bilan taqqoslang. 

O’xshashlik va farqini aniqlab 1-jadvalni to’ldiring

n h

.

 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok

eting 

 

5-O’FE 5-min 

               Maqsad: Modul dasturini yakunlash. 

1.                Modul dasturining didaktik maqsadini o’qib chiqing.  

2.                Mazkur maqsadga qay darajada erishdingiz?

3.                Laboratoriya mashg’ulotidagi faoliyatingizn 5 balli tizimda baholang. 

4.                Agar o’z faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan bo’lsangiz metodik qo’llanmalarda tavsiya etilgan 

mavzular bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

5.                Agar o’z faoliyatingizdan qoniqish hosil qilmagan bo’lsangiz modul dasturi yordamida qayta ishlang.  

i

 

 

 

 

Baho keyingi grafaga qo’yiladi 

 

 

 

Mustaqil ish topshirig’ingizn e’lon  qiling  

 

i

1-jadval 

Q/s 

Taqqoslanadigan jihatlar 

An’anaviy dars 

Pedagogik texnologiyaga

asoslangan  dars 

Farqi 

1. 

Darsning borishi (bosqichlari) 

 

 

 

2. 

O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish 

 

 

 

3. 

O’qituvchining faoliyati 

 

 

 

4. 

Pedagogik munosabatlar tipi 

 

 

 

 

Uyga vazifa: Metodik qo’llanmalarda mustaqil loyihalash tavsiya etilgan  darslar bo’yicha bitta dars ishlanmasini ishlash.  

 

10-LABORATORIYA MASHG’ULOTI  

MAVZU: “BIR UJAYRALILAR, YA’NI SODDA AYVONLAR” MAVZUSINI

O’QITISH METODIKASI.

 Laboratoriya mashulotining masadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan tuzilgan DTS, o’uv dasturini, darslikda berilgan “ Bir ujayralilar, ya’ni sodda ayvonlar mavzusini talil ilish, MSNIlar tuzishga o’rgatish; 

Mashg'ulot davomida talaba:  

Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartidagi “ Bir ujayralilar, ya’ni sodda ayvonlar” mavzusini o’itish uchun bilim, ko’nikma va malakalarni ajratishniiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti mazmunining o’uv dasturi bilan uzviyligini tushunishi;  1. Bir  ujayrali ya’ni  sodda ayvonlar  mavzusining  mazmuni, ujayra  aida tushunchani rivojlantirish  yo’llari, sodda  ayvonlar kulturasini tayyorlash,  laboratoriya  mashulotlarini  o’tkazish  metodikasi. Sodda ayvonlar  ustida kuzatish  va  tajribalar o’tkazish.  Zarur jiozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’uv dasturi, “Zoologiya” darsligi, laboratoriya jiozlari  

Laboratoriya mashulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasining kichik gurularda ishlashga mo’ljallangan modul dasturi. 

  

Talabalarni laboratoriya mashulotining masadi, borishi, mustail bajariladigan o’uv topshirilari bilan tanishtirish. Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va moiyati bilan tanishtirish. 

“Bir  ujayrali ya’ni  sodda ayvonlar” mavzusini o’itish metodikasini o’rganish. “ Bir  ujayrali ya’ni  sodda ayvonlar” tipi bo’yicha MSNI lar tuzishni o’rganish. Laboratoriya mashulotini yakunlash. 

11-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  

MAVZU: “BO’G’IM OYOQLILAR TIPI” MAVZUSINI O’RGANISH METODIKASI.

 Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan tuzilgan DTS, o’quv  dasturini, darslikda berilgan “Bo’g’im oyoqlilar” tipini  tahlil qilish, MSNIlar tuzishga o’rgatish; Mashg’ulot davomida talaba:  

     Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartidagi

“Bo’g’im oyoqlilar tipi” bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni ajratishni, ular asosida MSNIlar

tuzishni bilishi; 

     Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti mazmunining o’quv dasturi bilan  uzviyligini tushunishi; 

     “Bo’g’im oyoqlilar” tipidagi darslar tizimini to’g’ri belgilashi, mavzuli-reja tuzish ko’nikmasini egallashi;  

     O’quv dasturida “Bo’g’im oyoqlilar” tipi bo’yicha belgilangan laboratoriya mashg’uloti va ekskursiyalarni o’tkazish, ularda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilashi lozim. Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, “Zoologiya” darsligi, laboratoriya va ekskursiya jihozlari 

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda ishlashga mo’ljallangan modul dasturi. Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.      Tashkiliy qism. 

2.      Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.      Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va mohiyati bilan tanishtirish. 

4.      “Bo’g’im oyoqlilar” tipini o’qitish metodikasini o’rganish. 

5.      “Bo’g’im oyoqlilar” tipi bo’yicha MSNI lar tuzishni o’rganish. 

6.      Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

 

“Bo’g’im oyoqlilar” tipi umurtqasiz hayvonlar ichida eng takomillashgan organizmlar bo’lib, o’quv dasturida ularni o’rganish uchun 12 soat vaqt ajratilgan. Soatlarni mavzularga quyidagicha taqsimlash mumkin: 

 

Dars  № 

Mavzu  

Ajratilgan soat 

18-19 

Qichqichbaqasimonlar sinfi 

20-21 

O’rgimchaksimonlar sinfi 

22-29 

Hasharotlar sinfi 

8 soat, shundan 1-soat laboratoriya mashg’uloti, 1-soat ekskursiya 

  

TALABALARNING KICHIK  GURUHLARDA MUSTAQIL ISHLASHLARI UCHUN

MODUL DASTURI 

Modul dasturining didaktik maqsadi: Siz talabalar bilan kichik guruhlarda mustaqil ishlab,

“Bo’g’im oyoqlilar” tipini o’qitish metodikasini, mazkur tipdagi mavzu bo’yicha mavzulireja tuzishni o’rganishingiz, “Bo’g’im oyoqlilar” tipi bo’yicha laboratoriya mashg’uloti va ekskursiyalar o’tkazish, ularda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish ko’nikmalarini egallashingiz, bob bo’yicha MSNI lar tuzishni o’rganib, o’z metodik tayyorgarligingizni orttirishingiz zurur. 

 

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqlarni bajaris bo’yicha ko’rsatmalar

Izoh  

1-O’FE 

Maqsad: Zoologiya darsligidan o’rin olgan “Bo’g’im oyoqlilar” tipini o’qitish metodikasini o’rganish. Zoologiya darsligi, o’quv dasturi va tarqatma materiallarni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.               “Zoologiya” darsligidagi “Bo’g’im oyoqlilar” tipini ko’rib chiqing. U qaysi mavzularni o’z ichiga oladi? 

2.               O’quv dasturini tahlil qiling. Mavzularni o’rganish 

 

 

 

 

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

 

 

 

uchun ajratilgan soatlarni aniqlang. 

3. Zoologiya darslarining mavzuli-rejasini ko’rib chiqing, laboratoriya mashg’uloti va ekskursiyalarni aniqlang.  

 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

2-O’FE 

Maqsad: “Bo’g’im oyoqlilar” tipini o’rganish uchun mavzuli-reja tuzish. 

Berilgan tarqatma materialni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.               Zoologiyadan tuzilgan mavzuli-reja o’zida nimalarni mujassamlashtiradi? 

2.               Zoologiya mavzuli rejasida “Bo’g’im oyoqlilar tipini o’rganish qaysi chorakka to’g’ri keladi?  

3.               Mazkur mavzuli-rejada mavzularning ketmaketligi aniqlang. U darslikka mos keladimi? 

 

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

3-O’FE 

Maqsad: “Hasharotlar tashqi tuzilishi” laboratoriya mashg’ulotini o’rganish. 

Darslikda berilgan laboratoriya mashg’ulotining borishini o’rganing va quyidagi savollarga javob topin 1.          Zoologiya darsligidagi “Hasharotlar tashqi tuzilishi” laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish uchun tavsiya etilgan jihozlar, o’quvchilar uchun berilgan o’quv topshiriqlarini ko’rib chiqing.  2.           Berilgan topshiriqlar etarlimi?  

3.               Laboratoriya mashg’ulotining borishiga qanday o’zgartirishlar kiritish lozim? 

4.               Mazkur chorak uchun belgilangan MSNI larni ko’rib chiqing. Undagi topshiriqlarda DTS talablari to’liq qamrab olinganmi?  

g

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

4-O’FE 

Maqsad: “Umurtqasiz hayvonlarning asosiy turlari va ularning hayoti bilan tanishish” ekskursiyani o’tkazish metodikasini o’rganish. 

1. Mazkur ekskursiyaning didaktik maqsadi va darslar tizimidagi o’rnini aniqlang. 

2.Ekskursiyani o’tkazish joyini, kerakli jihozlarni aniqlang. 

3.               Ekskursiyada o’quvchilarning bajaradigan o’qu topshiriklarini tuzing. 

4.               Ekskursiyada kolleksiya tayyorlash uchun tavsi tayyorlang.   

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

v y

 

5-O’FE 

Maqsad: Modul dasturini yakunlash. 

1. Modul dasturining didaktik maqsadini o’qib chiqing Siz unga qay darajada erishdingiz? 2. O’z o’quv faoliyatingizni tahlil qiling va 5 balli tizimda baholang. 3.   O’z o’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilga bo’lsangiz, mazkur tipdan o’rin olgan birorta mavzu bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang.  

4.       Agar o’z o’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilmagan bo’lsangiz, modul dasturi yordamida takrora ishlang. 

 

Baho keyingi grafag qo’yiladi  n

n

 

a

 

Kelgusi mashg’ulot uchun topshiriq: 

 

 

 

1.               “Sut emizuvchilar” sinfini o’qitish metodikasin ishlab chiqing. 

2.               Mazkur bobdagi laboratoriya mashg’uloti va MSNIlarni tahlil qiling  

i

 

 

  

12-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU: “SUT EMIZUVCHILAR SINFI”NI O’RGANISH METODIKASI. DARSLAR TIZIMI.

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining zoologiyadan tuzilgan DTS, o’quv dasturini, darslikda berilgan “Sut emizuvchilar” sinfidagi mavzularni  tahlil qilish, MSNIlar tuzishga o’rgatish;  Mashg’ulot davomida talaba:  

1.     Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartidagi “Sut emizuvchilar” sinfi bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni ajratishni, ular asosida MSNIlar tuzishni bilishi; 

2.     Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti mazmunining o’quv dasturi bilan uzviyligini tushunishi; 

3.     “Sut emizuvchilar” sinfidagi darslar tizimini to’g’ri belgilashi, mavzuli-reja tuzish ko’nikmasini egallashi;  

4.     O’quv dasturida “Sut emizuvchilar” sinfi bo’yicha belgilangan laboratoriya mashg’uloti va ekskursiyalarni o’tkazish, ularda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilashi lozim. 

Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, “Zoologiya” darsligi, laboratoriya va ekskursiya jihozlari  

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda ishlashga mo’ljallangan modul dasturi. Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

2.      Tashkiliy qism. 

3.      Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

4.      Zoologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va mohiyati bilan tanishtirish. 

5.      “Sut emizuvchilar” sinfini o’qitish metodikasini o’rganish. 

6.      “Sut emizuvchilar” sinfi bo’yicha MSNI lar tuzishni o’rganish. 

7.      Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

 

 “Sut emizuvchilar” sinfi umurtqali hayvonlar ichida eng takomillashgan organizmlar bo’lib, o’quv dasturida ularni o’rganish uchun 12 soat vaqt ajratilgan. Berilgan tarqatma materiallar asosida mavzularni darslarga taqsimlashni quyidagi jadval asosida amalga oshiring: 

 

Dars raqami 

Mavzu  

Ajratilgan soat 

 

 

 

TALABALARNING KICHIK  GURUHLARDA MUSTAQIL ISHLASHLARI UCHUN MODUL DASTURI 

Modul dasturining didaktik maqsadi: Siz talabalar bilan kichik guruhlarda mustaqil ishlab, “Sut emizuvchilar” sinfini o’qitish metodikasini, mazkur tipdagi mavzu bo’yicha mavzulireja tuzishni o’rganishingiz, “Sut emizuvchilar” sinfi bo’yicha laboratoriya mashg’uloti va ekskursiyalar o’tkazish, ularda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish ko’nikmalarini egallashingiz, bob bo’yicha MSNI lar tuzishni o’rganib, o’z metodik tayyorgarligingizni orttirishingiz zurur. 

 

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqlarni bajaris bo’yicha ko’rsatmalar

Baho   

1-O’FE 

Maqsad: Zoologiya darsligidan o’rin olgan “Sut emizuvchilar” sinfini o’qitish metodikasini o’rganish. Zoologiya darsligi, o’quv dasturi va tarqatma materiallarni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1. Zoologiya darsligidagi “Sut emizuvchilar” sinfini ko’rib chiqing. U qaysi mavzularni o’z ichiga oladi? 2. O’quv dasturini tahlil qiling. Mavzularni o’rganish uchun ajratilgan soatlarni aniqlang. 

3. Zoologiya darslarining mavzuli-rejasini ko’rib chiqing, laboratoriya mashg’uloti va ekskursiyalarni aniqlang.  

 

 

 

 

Kichik guruh a’zo- lari bilan 

 hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

2-O’FE 

Maqsad: “Sut emizuvchilar” sinfini o’rganish uchun mavzuli-reja tuzish. 

Berilgan tarqatma materialni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.               Zoologiyadan tuzilgan mavzuli-reja o’zida nimalarni mujassamlashtiradi? 

2.               Zoologiya mavzuli rejasida “Sut emizuvchilar” sinfini o’rganish qaysi chorakka to’g’ri keladi?  3. Mazkur mavzuli-rejada mavzularning ketmaketligi aniqlang. U darslikka mos keladimi? 

 

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

3-O’FE 

Maqsad: “Sut emizuvchilar skeletining tuzilishi” 6laboratoriya mashg’ulotini o’rganish. 

Darslikda berilgan laboratoriya mashg’ulotining borishini o’rganing va quyidagi savollarga javob topin 1.       Zoologiya darsligidagi “Sut emizuvchilar skeletining tuzilishi”  laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish uchun tavsiya etilgan jihozlar, o’quvchilar uchun berilgan o’quv topshiriqlarini ko’rib chiqing. 

2.               Berilgan topshiriqlar etarlimi?  

3.               Laboratoriya mashg’ulotining borishiga qanday o’zgartirishlar kiritish lozim? 

4.               Mazkur chorak uchun belgilangan MSNI larni ko’rib chiqing. Undagi topshiriqlarda DTS talablari to’liq qamrab olinganmi?  

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

g        Talabalar bilan

o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

4-O’FE 

Maqsad: Umumlashtiruvchi darsni o’tkazish metodikas bilan tanishish.  

1.               Mazkur darsning didaktik maqsadi va darslar tizimidagi o’rnini aniqlang. 

2.               O’quvchilar mustaqil  bajaradigan o’quv topshiriklarini tuzing. 

3.               Darsni o’tkazish uchun tavsiya tayyorlang. 

4.               Mazkur darsni o’tkazish uchun o’qituvchi qand tayyorgarlik ko’rishi lozimligini aniqlang.    

Kichik guruh a’zo- lari bilan  hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

a

 

5-O’FE 

Maqsad: Modul dasturini yakunlash. 

1. Modul dasturining didaktik maqsadini o’qib chiqing Siz unga qay darajada erishdingiz? 2. O’z o’quv faoliyatingizni tahlil qiling va 5 balli tizimda baholang. 3.   O’z o’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilga bo’lsangiz, mazkur sinfdan o’rin olgan birorta mavzu bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang.  

4.       Agar o’z o’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilmagan bo’lsangiz, modul dasturi yordamida takrora ishlang. 

 

Baho keyingi grafag qo’yiladi  n

n

 

a

 

 

 

  

 

13-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU: ZOOLOGIYA DARSLARIDA O’QUVCHILARDA UMUMBIOLOGIK

TUSHUNCHALARNI SHAKLLANTIRISH 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni zoologiya darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo’llari bilan tanishtirish; 

Mashg’ulot davomida talaba:    

     Zoologiya o’qitish metodikasida berilgan darslarni tahlil qilishi va ularda foydalanilgan texnologiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi; 

     Mavzular bo’yicha berilgan dars ishlanmalari asosida har bir darsda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini anglashi; 

     Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini  faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini;  

     Darslarda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Zoologiya” darsligi, dastur, DTS, Zoologiya o’qitish metodikasi

qo’llanmasi;                

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:  

Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.  Tashkiliy qism. 

2.  Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.  7-sinf uchun yozilgan “Zoologiya o’qitish metodikasi”ni tahlil qilish      va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash. 

4.  “O’rgimchaklar sinfi” va “Baliqlar sinfi” bo’yicha dars ishlanmalari   ni tahlil qilish. 

 Siz avvalgi mashg’ulotlarda botanikani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalar bilan tanishgan edingiz. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning amaldagi ikkinchi bosqichi uzluksiz ta’lim tizimida o’qitiladigan barcha o’quv fanlarini sifatli o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlashni ko’zda tutganligi sababli,    7-sinfda “Zoologiya o’qitish metodikasi” metodik qo’llanmasida barcha darslar pedagogik texnologiyalar asosida loyihalangan.  Bugungi laboratoriya mashg’ulotida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 

1.      7-sinf uchun yozilgan “Zoologiya o’qitish metodikasi”ni tahlil qilish  va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash. 

2.      “O’rgimchaklar          sinfi”  mavzusini         tahlil  qilish  va           darslarda              foydalanilgan 

texnologiyalarni aniqlash; 

3.      “Baliqlar sinfi”ni tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash; 

4.      TALABALARNING KICHIK GURUHLARDA HAMKORLIKDA ISHLASHLARI  UCHUN MODUL DASTURI  

MODUL DASTURINING DIDAKTIK MAQSADI: Siz talabalar bilan hamkorlikda ishlab, botanikani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarning o’ziga xos xususiyatlarini bilishingiz, mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo’llarini o’rganishingiz, nutq va muloqot madaniyatingizni rivojlantirishingiz zarur. 

 

O’FE 

Mustaqil bajarish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish yuzasidan ko’rsatmalar 

baho 

 

1-O’FE 15-min 

Maqsad:  Zoologiyani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlash; 

1.                  Zoologiyani o’rganishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 

2.                  Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo’llarini aniqlang.   

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok eting 

 

2-O’FE 15-min 

Maqsad:  7-sinfda zoologiyani o’qitishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlash; 

1.                  7-sinf uchun yozilgan “Zoologiya o’qitish metodikasi”ni tahlil qiling va 

mavzularni o’rganishda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 

2.                  Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish yo’llarini o’rganing. 

3.                  Mazkur darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini an’anaviy darslardagi faoliyat bilan taqqoslang. 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok eting 

 

3-O’FE 15-min 

Maqsad: “O’rgimchaklar sinfi” mavzusini tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash; 

1. Bobni o’rganishda foydalanish tavsiya etilgan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 2. “O’rgimchaksimonlarning xilma-xilligi” mavzusidagi dars ishlanmasini tahlil qiling. 3.

O’quvchilarning kichik guruhlari uchun tuzilgan o’quv topshiriqlarini tahlil qiling. Uni o’quvchilar bajara oladimi?   

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok eting 

 

4-O’FE 25-min 

Maqsad: “Baliqlar sinfi”ni tahlil qilish va darslarda foydalanilgan texnologiyalarni aniqlash; 

1. Mazkur bobni o’rganishda foydalanish tavsiya etilgan pedagogik texnologiyalarni aniqlang. 2. “Zog’ora baliqlarning ichki

tuzilishi” mavzusini tahlil qiling va dars ishlanmasini o’rganing.  

3. Mazkur darslarning borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini an’anaviy dars bilan 

taqqoslang. O’xshashlik va farqini aniqlab 1jadvalni to’ldiring.  

 

Kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda ishlang 

 

Talabalar bilan o’tkaziladigan savoljavobda faol ishtirok eting 

 

5-O’FE 5-min 

Maqsad: Modul dasturini yakunlash. 

1.                  Modul dasturining didaktik maqsadini o’qib chiqing.  

2.                  Mazkur maqsadga qay darajada erishdingiz? 

3.                  Laboratoriya mashg’ulotidagi

faoliyatingizni 5 balli tizimda baholang. 

4.                  Agar o’z faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan bo’lsangiz metodik qo’llanmalarda

tavsiya etilgan mavzular bo’yicha dars Agar o’z faoliyatingizdan qoniqish hosil qilmagan bo’lsangiz modul dasturi yordamida qayta ishlang.  

 

 Baho keyingi grafaga qo’yiladi 

 Mustaqil ish topshirig’ingizni e’lon 

qiling  

 

1-jadval 

Q/s 

Taqqoslanadigan 

jihatlar 

An’anaviy dars 

Pedagogik texnologiyaga asoslangan dars 

 

Farqi  

1. 

Darsning borishi (bosqichlari) 

 

 

 

2. 

O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish 

 

 

 

3. 

O’qituvchining faoliyati 

 

 

 

4. 

Pedagogik munosabatlar tipi 

 

 

 

 

Quyida mazkur darslarning ishlanmalari ilova qilinmoqda. 

Uyga vazifa: Metodik qo’llanmalarda mustaqil loyihalash tavsiya etilgan  darslar bo’yicha bitta dars ishlanmasini ishlash.  

 

6-SEMESTR

1-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU: BIOLOGIYA (ZOOLOGIYA) DARSLARIDA O’TV, MULTIMEDIA, TARQATMA VA DIDAKTIK MATERIALLARDAN FOYDALANISH METODIKASI.

 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Zoologiyani o’qitishda O’TV, mulьtimedia, tarqatma va didaktik materiallardan foydalanish metodikasini o’rgatish orqali talabalarda pedagogik faoliyat uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish; Mashg’ulot davomida talaba: O’qitish jarayonida ta’lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarini uyg’unlashtirish zarurligini anglashi:Zoologiya”ni o’qitishda foydalaniladigan O’TV, mulьtimedia, didaktik va tarqatma materiallarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni, ahamiyati va didaktik funksiyalarini bilishi; O’quv kinofilьmlari, videofilьm, diafilьm, diapozitivlardan foydalanilgan darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilashi lozim. Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, “Zoologiya” darsligi, kompьyuter, “Ukraina - 5” kinoproektori, LETI – 60 diaproektori, “Alьfa - 3” diaproektori, mavzular bo’yicha o’quv kinofilьmi, diafilьm, diapozitivlar, mulьtimedia. aboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda ishlashga mo’ljallangan modul dasturi. Laboratoriya mashg’ulotining borishi: Tashkiliy qism.  1.         Ta

labalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil  bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. Zoologiyani o’qitishda foydalaniladigan O’TV, didaktik va tarqatma      materiallarning mazmuni va mohiyati, ularning ta’lim-tarbiya        jarayonida tutgan o’rni, ahamiyati va didaktik funksiyalari bilan tanishtirish. 

“Yirtqichlar turkumi” ni o’qitishda o’quv kinofilьmidan foydalanish     ni o’rganish. 

“Kurak oyoqlilar turkumi”ni o’qitishda diafilьmdan foydalanishni       o’rganish. 

2. Zoologiyani o’qitishda didaktik va tarqatma materiallardan      foydalanishni o’rganish. 7. Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

O’quvchilar tomonidan muayyan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish, ularni tarbiyalash va rivojlantirish jarayoni o’qitishning barcha shakllaridan uyg’un ravishda foydalanish orqali amalga oshiriladi. O’qitish tizimi shakllari keyingi yillarda ta’lim mazmunining yangilanishi, o’quv-tarbiyaviy jarayonga qo’yilgan yangi talablar va o’qitish vositalarining takomillashuvi orqali rivojlanmoqda. Ma’lumki, biologiyani o’qitishda foydalaniladigan o’qitish vositalarining tabiiy, tasviriy, verbalь xillari bo’lib, ularning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni beqiyos. Ta’lim-tarbiya jarayoni oldiga barkamol shaxsni voyaga etkazish kabi vazifa yuklatilgan bir sharoitda, biologiyani o’qitishda yuqorida ko’rsatilgan o’qitish vositalari bilan bir qatorda o’quv kinofilьmlari, diafilьmlar, diapozitivlar, mulьtimedia, didaktik va tarqatma materiallardan o’z o’rnida foydalanishni amalga oshirish zarur. Qisqacha aytganda, zoologiyani o’qitishda ta’lim mazmuniga bog’liq holda o’qituvchi nafaqat tabiiy, tasviriy, balki yuqorida qayd etilgan o’qitishning texnik vositalari ko’magida foydalaniladigan o’quv kinofilьmi, diafilьm, diapozitiv, mulьtimedialardan, shuningdek, didaktik va tarqatma materiallarni uyg’un ravishda qo’llash yo’llarini belgilashi lozim. Didaktik tarqatma materiallar mazmuni jihatidan yangi mavzuni o’zlashtirish, bilimlarni mustahkamlash, o’quvchilarning bilimlarini nazorat qilish uchun mo’ljallangan bo’ladi. Jumladan, baliqlar va suvda ham quruqda yashovchilarning tashqi tuzilishini taqqoslashda quyidagi didaktik kartochkadan foydalanish tavsiya etiladi: 

 

Rasmni            diqqat  bilan              ko’rib chiqing baliqlar va suvda ham quruqda yashovchilarning              tashqi  tuzilishini taqqoslang.              Ularning          tuzilishidagi farqlarni aniqlang. 

  

O’quv kinofilьmlari mazmun jihatidan hayvonlarning tuzilishi, hayot echirishi, yashash muhiti va mavsumiy o’zgarishlarga moslanishi, tabiat va inson hayotidagi ahamiyati haqidagi ma’lumotlarni o’zida mujassamlashtiradi. Mazkur ko’rgazma vositasida hayvonlarning tuzilishi, harakati, yashash tarzi ularning harakati, shuningdek, diktorning ovozi bilan o’quvchilar ongiga etkaziladi. O’quv kinofilьmlari rus tilida izohlangan bo’lib, uni o’qituvchi o’z ovozi bilan o’zbek tilida etkazishi maqsadga muvofiq. Keyingi yillarda biologiyaga oid videofilьmlar suratga olina boshlandi. Mazkur ko’rgazma vositasi o’zbek tilida bo’lib, ularni to’g’ridan-to’g’ri foydalanish imkoniyati mavjud. Lekin, ular mazmun jihatdan keng qamrovli bo’lib, o’qituvchi darsga tayyorgarlik davrida ko’zdan kechirishi, mazmun jihatdan o’quv dasturi mazmuniga mosligini aniqlashi, zarur hollarda fragmentlarga ajratishi, darsda foydalanish yo’llarini belgilashi lozim.  Darsda o’quv kinofilьmlari, videofilьmlar foydalanishning quyidagi ahamiyati mavjud:  O’quv kinofilьmlari, videofilьmlar asosiy, ba’zan qo’shimcha axborot manbai kabi didaktik vazifani bajaradi. O’quvchilarda o’rganilayotgan ob’ektning o’ziga xos xususiyatlari, yashash muhiti, harakati, moslanishlari haqida tasavvur hosil bo’lishi; O’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan bilimlarning keng qamrovli, mustahkam bo’lishi;  O’quvchilarning aqliy faoliyati jalb etiladi, ob’ekt, hodisa va voqealarni taqqoslash, bilimlarni konkretlashtirish, umumlashtirish, tizimga solish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish; O’quvchilarda tabiatga nisbatan ongli munosabat, ekologik madaniyat tarkib toptirish imkonini beradi. O’qituvchi darsda o’quv kinofilьmlari, videofilьmlardan foydalanish maqsadida quyidagi tayyorgarlik ishlarini amalga oshirishi: O’quv kinofilьmlari, videofilьmlarini mazmun jihatdan o’quv dasturi mazmuniga mosligi, asosiy tushuncha va bilimlarni aniqlashi, zarur hollarda fragmentlarga ajratishi, kirish suhbati rejasini tuzishi; O’quvchilarning e’tiborini qaysi masalalarga qaratish zarurligini belgilashi;  Mazkur ko’rgazma vositalari mazmuni yuzasidan savol-topshiriqlar tuzishi, shu asosida o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini loyihalashi; Filьm so’ngida o’tkaziladigan yakuniy suhbat savollarini tuzishi, mavzuni yakunlash yo’llarini belgilashi lozim.  “Yirtqichlar turkumi” ni o’qitishda o’quv kinofilьmidan foydalanish uchun o’qituvchi mazmunini o’rganishi, yuqorida qayd etilgan tayyorgarlik ishlarini amalga oshirish lozim. O’qituvchi “Yirtqichlar turkumi”ni o’rganishda avval o’quvchilarning o’quv motivlarini faollashtirish maqsadida ular bilan kirish suhbatini o’tkazadi. Mazkur suhbat savollari quyidagicha bo’lishi mumkin: “Yirtqichlar turkumi”ga qaysi hayvonlar kiritiladi? “Yirtqichlar turkumi” vakillarining tabiatda va inson hayotida qanday ahamiyati bor? Mazkur turkum vakillarining o’ziga xos belgilarini ayting. Nima uchun ular yirtqichlar deb ataladi? “Yirtqichlar turkumi” nima uchun “Sut emizuvchilar” sinfiga kiritiladi? Ulardagi yashash muhiti va mavsumiy o’zgarishlarga moslanishlar haqida nimalarni bilasiz? Ushbu savollar yuzasidan o’quvchilar o’z fikrlarini bildirganlaridan so’ng, o’quv kinofilьmi namoyish etiladi. Filьm yakunida o’quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat etish lozim: 

1.      Yirtqichlarni qaysi belgilariga ko’ra kemiruvchilardan farq qilish mumkin? 

2.      Qaysi belgilarga ko’ra yirtqichlar bitta turkumga kiritiladi?  

3.      “Yirtqichlar turkumi” vakillari qanday oilalarga ajratiladi? 

4.      Mushuksimonlar oilasining o’ziga xos xususiyatlarini ayting. 

5.      Nima sababdan tulki va mushuk turli oilalarga kiritiladi? 

6.      Ayiqsimonlar oilasining vakillari, ularning o’ziga xos belgilarini aniqlang. 

O’zlashtirgan bilimlaringiz asosida quyidagi jadvalni to’ldiring.  “Yirtqichlar turkumi” oilalari 

№ 

Oilaning nomi 

Vakillari  

Xarakterli belgilari 

 

 

 

 

O’qituvchi mavzu mazmunini yana bir bor eslatib, yakunlaydi, xulosa chiqaradi va uy vazifasini belgilaydi. O’quv diafilьmlari muayyan mavzuga bag’ishlangan, ularda tasviriy ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. O’qituvchi ulardan darsning deyarli hamma bosqichlarida o’tgan mavzuni so’rash, yangi mavzuni tushuntirish, mustahkamlash, yakunlash va xulosalashda fragmentlar tarzida foydalanishi mumkin.  Diapozitivlar o’zida muayyan mavzuga oid tasvirni ifodalagan slaydlar to’plami bo’lib, ulardan o’qituvchi darsning deyarli hamma bosqichlarida fragment tarzida foydalanishi mumkin.  SHuni qayd etish kerakki, o’qituvchi darsda o’quv diafilьmlari va diapozitivlardan foydalanganda ham, xuddi o’quv kinofilьmlaridan foydalangandagi kabi tayyorgarlik ishlarini olib borishi lozim. Mulьtimedia–ko’rgazma vositalarining yangi avlodi bo’lib, unda o’rganilayotgan ob’ekt uch o’lchamli ko’lamda, ovoz, animasiya bilan uyg’unlashgan bo’ladi.  “Qushlar sinfi”ni o’rganishda qushlarning uchishga moslashganligini mulьtimedia asosida yoritish mumkin. Unda qush qanotining tuzilishi, uni harakatga keltiruvchi muskullar, havo xaltachalari, qanotning harakati, patlar va tarlarning tuzilishi uch o’lchamli, ovoz, dinamik harakat bilan birgalikda namoyish etiladi. “Zoologiya”ni o’qitishda yuqorida qayd etilgan ko’rgazma vositalari bilan bir qatorda, didaktik va tarqatma materiallardan ham foydalaniladi. Didaktik va tarqatma materiallar jumlasiga tirik hayvonlar, ho’l preparatlar, mikropreparatlar, hasharotlar kolleksiyasi, mollyuskalar chig’anog’i, umurtqali hayvonlar skeleti, tulumi, qushlarning chuchelasi va o’qituvchi tomonidan tayyorlangan mavzular yuzasidan savoltopshiriq kabilarni kiritish mumkin. Didaktik va tarqatma materiallar o’quvchilarning tafakkuri, dunyoqarashini rivojlantirish, ular tomonidan umumbiologik, zoologik tushuncha va bilimlarni o’zlashtirish, amaliy va mehnat ko’nikmalarini hosil imkoniyatini beradi. SHuningdek, mazkur materiallar o’quvchilar tomonidan “Zoologiya” o’quv fani mazmunidagi hayvonlarning tuzilishi va hayotiy faoliyati haqidagi anatomik, morfologik, ekologik, sistematik, gigienik, embriologik va evolyusion tushunchalarni muvaffaqiyatli o’zlashtirish, tajriba qo’yish va kuzatishlar o’tkazish ko’nikmalarini rivojlantiradi.

Masalan, “Tangacha qanotlilar turkumi”ni o’rganishda karam kapalagining kolleksiyasi, rivojlanish sikliga oid to’plam va o’qituvchi tomonidan tuzilgan quyidagi savol-topshiriqlar didaktik va tarqatma materiallar vazifasini bajaradi. O’qituvchi karam kapalagining kolleksiyasi, rivojlanish sikliga oid to’plamni o’quvchilarning kichik guruhlariga tarqatib, ularga quyidagi topshiriqlarni bajarishni tavsiya etadi: “Karam kapalagi” kolleksiyasini ko’rib chiqing. Ularning o’ziga xos belgilarini aniqlang.  6. Tana shakli, qoplami, hajmi, qanotlarining tuzilishi va rangi, og’iz pparatining tuzilishi, mo’ylovlarining uzunligini aniqlang “Karam kapalagining ko’payish sikli”ga oid to’plamni ko’rib chiqing va asosiy bosqichlarini aniqlang. Karam kapalagining lichinkasi bilan etuk formasi tuzilishidagi o’xshashlik va farqni aniqlang. 

O’quvchilar savol-topshiriqlarni bajarib bo’lganlaridan so’ng, kichik guruhlar o’rtasida o’quv munozarasi va bahsi o’tkaziladi. Xulosa qilib aytganda, “Zoologiya”ni o’qitishda mavzu mazmuniga bog’liq holda o’qitish vositalari, metodlari uzviyligini amalga oshirish lozim.   

  

TALABALARNING KICHIK  GURUHLARDA MUSTAQIL ISHLASHLARI

UCHUN MODUL DASTURI 

Modul dasturining didaktik maqsadi: Siz talabalar bilan kichik guruhlarda mustaqil ishlab, “Zoologiya”ni o’qitishda o’quv kinofilьmi, videofilьm, diafilьm, diapozitiv, mulьtimedia, didaktik va tarqatma materiallardan foydalanish  metodikasi, mazkur ko’rgazma vositalari asosida o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish ko’nikmalarini egallashingiz, o’z metodik tayyorgarligingizni orttirishingiz zarur. 

 

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqlarni bajarish bo’yicha ko’rsatmalar 

 

Izoh  

1-O’FE 

Maqsad: “Zoologiya”ni o’qitishda ta’lim mazmuni,  o’qitish metod va vositalarining uzviyligini ta’minlash yo’llarini o’rganish. 

Tarqatma materiallarni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.                  “Zoologiya”ni o’qitishda foydalaniladigan o’qitish vositalarining turlarini aniqlang. 

2.                  “Zoologiya”ni o’qitishda ta’lim mazmuni, o’qitish metodi va vositalarining uzviyligini ta’minlashning ahamiyatini aniqlang.  

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

 

2-O’FE 

Maqsad: “Zoologiya”ni o’qitishda o’quv kinofilьmi va videofilьmlardan foydalanish  metodikasini o’rganish. 

Berilgan tarqatma materialni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.                  Zoologiyani o’qitishda o’quv kinofilьmi va videofilьmdan foydalanishning qanday ahamiyatini aniqlang.  

2.                  “Yirtqichlar turkumi”ni o’rganishda o’quv kinofilьmidan foydalanish uchun o’qituvchining tayyorgarlik ishlarini aniqlang. 

3.                  O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini o’rganing.  

 

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

3-O’FE 

Maqsad: “Zoologiya”ni o’qitishda  diafilьm, diapozitiv, mulьtimedia, didaktik va tarqatma materiallardan foydalanish  metodikasini o’rganish. Berilgan tarqatma materialni o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

1.                  Zoologiyani o’qitishda diafilьm va  diapozitivlardan foydalanish yuzasidan tavsiyalarni ko’rib chiqing. 

2.                  O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini o’rganing. 

3.                  O’qitish jarayonida mulьtimedialardan foydalanish yuzasidan tavsiya yarating.  

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

4-O’FE 

Maqsad: “Zoologiya”ni o’qitishda didaktik va tarqatma materiallardan foydalanish  metodikasini o’rganish. 

1.                  Zoologiyani o’qitishda didaktik va tarqatma materiallardan foydalanish yuzasidan tavsiyani ko’rib chiqing. 

2.                  O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini o’rganing. 

3.                  Muayyan mavzuda didaktik va tarqatma

materiallardan  foydalanish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqing. 

Kichik guruh a’zo-

lari bilan 

hamkorlikda ishlang 

Talabalar bilan o’tkaziladigan 

savol-javobda faol ishtirok eting 

 

5-O’FE 

Maqsad: Modul dasturini yakunlash. 

1. Modul dasturining didaktik maqsadini o’qib chiqing. Siz unga qay darajada erishdingiz? O’z o’quv faoliyatingizni tahlil qiling va 5 balli tizimda baholang. 

3. O’z o’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan bo’lsangiz, birorta mavzu bo’yicha didaktik va tarqatma material tayyorlang.  

 

 

Baho keyingi grafaga qo’yiladi 

 

 

Kelgusi mashg’ulot uchun topshiriq:  1. “Zoologiya”ni o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish yuzasidan axborot tayyorlang. 

 

 

2-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. MAVZU: “ODAM VA UNING SALOMATLIGI” O’QUV KURSIDAN YILLIK

TAQVIM-REJA, MAVZULI-REJA TUZISH, DARS ISHLANMALARINI TUZISH 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi: Talabalarni “Odam va uning salomatligi”dan yillik taqvim-reja, mavzuli reja, dars ishlanmalarini tuzishga o’rgatish; Mashg’ulot davomida talaba:   Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun “Odam va uning salomatligi”dan tuzilgan o’quv dasturi va darsliklarining mantiqiy tuzilishini; “Odam va uning salomatligi”dan taqvim-reja tuzish yo’llarini bilishi; “Odam va uning salomatligi”dan mavzuli rejaning mazmuni va mohiyatini anglashi; “Odam va uning salomatligi”dagi har bir bobdagi mavzular darslar tizimi ekanligini anglashi va ular o’rtasidagi mantiqiy bog’lanishlarni amalga oshirish;  “Odam va uning salomatligi”ni o’qitishda foydalaniladigan dars tiplari va turlarini ajrata olish; Dars ishlanmalarini loyihalashda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalarini uyg’unlashtirish ko’nikmalarini egallashi lozim.  Zarur jihozlar va qurollar: “Odam va uning salomatligi”dan taqvim-reja”, “Odam va uning salomatligi”dan  mavzuli-reja” jadvallari, dastur, darslik,  chizg’ich, qalam, daftar. Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi: Tashkiliy qism. Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. “Odam va uning salomatligi”dan dastur va darslikning mantiqiy     tuzilishini o’rganish.  “Odam va uning salomatligi”dan yillik taqvim-reja va mavzuli-     rejaning mazmuni, mohiyatini va uni tuzishni o’rganish.  “Odam va uning salomatligi”dan o’qitishda foydalaniladigan darslarni       loyihalash. Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash  Umumiy o’rta ta’lim maktablarida “Odam va uning salomatligi”ni o’qitishning asosiy shakli dars sanaladi. Darsda o’quv fani yuzasidan asosiy o’quv materiali o’rganiladi, lekin dars o’qitishning boshqa shakllari bo’lgan darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg’ulotlar va ekskursiyalar bilan uzviy bog’liq. Darsdan tashqari ishlar masalan, uyda va tirik tabiat burchagida olib borilgan kuzatishlar va o’tkazilgan tajribalar natijalari, ekskursiyada o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlari kengaytiriladi, mustahkamlanadi va bu bilimlardan darsda o’rganilayotgan mavzu mazmuniga bog’liq holda foydalaniladi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarning “Odam va uning salomatligi” o’quv fanidan o’zlashtirgan bilim va ko’nikmalarini mustahkamlash, kengaytirish, rivojlantirish, kasbga ongli ravishda yo’llashga xizmat qiladi. Demak, “Odam va uning salomatligi”ni o’qitishda dars, darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg’ulotlar va ekskursiyalardan o’z o’rnida rejali va  samarali tashkil etilishi, ya’ni o’qitishga tizimli yondoshuvni amalga oshirilishi lozim. O’qituvchi ushbu mashg’ulotlarni bir-biri bilan uzviy ravishda tashkil etish asnosida samaradorlikka erishish, o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, umumiy biologik va xususiy tushunchalar hamda o’quv-amaliy ko’nikmalarni izchil ravishda tarkib toptirish, mantiqiy fikr yuritishga o’rgatishni nazarda tutadi.  

 

3-LABORATORIYA MASHG’ULOTI

MAVZU: “OVQAT HAZM QILISH” MAVZUSINI O’RGANISHDA FIZIOLOGIK

TAJRIBALAR O’TKAZISH USULI LABORATORIYA MASHG’ULOTINING MAQSADI:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining maktablarining “Odam va uning salomatligi” o’quv fani dasturidagi “Ovqat hazm qilish” mavzusini o’rganishda fiziologik tajribalar o’tkazish usuli bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:  

1.     Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “Odam va uning salomatligi” o’quv fani dasturidagi “Ovqat hazm qilish” mavzusini o’rganishda fiziologik tajribalar o’tkazish usuli bilan tanishishi; 

2.     “Odam             va        uning   salomatligi”     o’quv   fani      dasturidagi      laboratoriya

mashg’ulotlarning didaktik maqsadi, tarkib toptiriladigan ko’nikmalarni ajrata olishi; 

3.     Mazkur ko’nikmalarning mavzularda shakllantiriladigan tushunchalar  bilan  uzviyligini tushunishi; 

                                          Odam     va    uning     salomatligi”    o’quv    fani    dasturidagi     laboratoriya

mashg’ulotlarni o’tkazishda laboratoriya jihozlari bilan ishlash  ko’nikmalarini egallashi, shu bob bo’yicha o’quvchilarning bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganishi, ularni nazorat qilish va baholash ko’nikmalarini amalda qo’llay olishi lozim. 

Zarur       jihozlar:          Biologiyadan   tuzilgan           davlat ta’lim   standarti,      o’quv                     dasturi, 8sinf uchun “Odam va uning salomatligi”  darsligi, “Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturining   uzviyligi” jadvali. 

Laboratoriya       mashg’ulotida            foydalaniladigan       pedagogik      texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi. Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.     Tashkiliy qism. 

2.     Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish.  

3.     Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining maktablarining “Odam va uning salomatligi” o’quv fani dasturidagi “Ovqat hazm qilish” mavzusini o’rganishda fiziologik tajribalar o’tkazish usuli bilan tanishtirish. 

4.     “Ovqat hazm qilish”  bobi bo’yicha o’quvchilarning bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganish, ularni nazorat qilish va baholash ko’nikmalarini amalda qo’llay olishni o’rganish. 5.  Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

“Odam va uning salomatligi” o’quv fani dasturidagi “Ovqat hazm qilish” mavzusini o’rganish uchun 6 soat vaqt ajratilgan bo’lib, ularni darslarga qo’yidagicha taqsimlash mumkin: 

                                               №        Dars mavzusi 

1.      Ovqat hazm qilishning ahamiyati, organlar, fermentlar va ularning vazifalari 

2.      Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi va vazifasi 

3.      Jigar va me’da osti bezi 

4.      Ovqat hazm qilishning boshqarilishi 

5.      Ovqat hazm qilish organlarining gigienasi. Me’da ichak kasalliklari va ularning oldini olish. 6.  So’lak fermentlarining kraxmalga ta’siri 6-laboratoriya mashg’uloti 

O’qituvchi mazkur bobni o’qitishda darslar tizimini to’g’ri tasavvur qilishi, o’quvchilarning    o’zlashtirishi   kerak   bo’lgan            bilimlarga        urg’u   berishi,      tarkib toptiriladigan ko’nikmalarga e’tibor qaratishi lozim. 

Ushbu bobni o’rganish yakunida «So’lak fermentlarining kraxmalga ta’siri» 6laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish rejalashtirilgan.  

Ushbu laboratoriya mashg’ulotida fiziologik tushunchalar ustun o’rinni egallaydi.  Laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish uchun o’qituvchi kerakli jihozlarni aniqlashi va tayyorlashi lozim.  

Bular jumlasiga shtativ, 3ta probirka, termometr, suyuq kraxmal kleystri, so’lak (10ml), yog’ning suvdagi kuchsiz etirmasi, xlorid kislotaning 0,1% li eritmasi, suv hammomi, muz solingan idishlarni kiritish mumkin. O’qituvchi laboratoriya mashg’ulotida o’quvchilar bajarishi lozim bo’lgan ishlar yuzasidan topshiriqlar tayyorlaydi. Mazkur topshiriqlar qo’yidagicha bo’lishi mumkin: 

«So’lak fermentlarining kraxmalga ta’siri» 6-laboratoriya mashg’ulotida o’quvchilar bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar  

1.                 Og’iz bo’shlig’ida ovqat hazm qilish jarayonini tushuntiring. 

2.                 Og’iz bo’shlig’ida joylashgan so’lak bezlarining nomlarini ayting. 

3.                 So’lak tarkibida qanday moddalar mavjudligini aniqlang. Ular qaysi organik birikmaga ta’sir ko’rsatishini ayting 

4.                 Sizga berilgan 3 ta probirkaga tomizg’ich yordamida 3 mldan kraxmal kleysteridan quying. 5. Har bir probirkaga teng miqdorda suv bilan aralashtirilgan so’lak eritmasidan 3 mldan quying. 

6.      1-probirkani 37 gradusli suv hammomiga qo’ying. 

7.      2-probirkaga 2-3 tomchi xlorid kislota eritmasidan tomizib, u ham suv hammomiga qo’yiladi. 

8.      3-probirka muz solingan idishga joylashtiriladi. Oradan 30 minut o’tgach, uchala probirkaga 2-3 tomchidan yod eritmasi tomiziladi. 

9.      Kuzatilgan hodisani quyidagi jadvalga yozing. 

                       Probirkalar                    Solingan moddalar         SHaroit Kuzatilgan natija 

                       1-                                                                                                                       

                       2-                                                                                                                       

                       3-                                                                                                                       

10.  Tajriba natijalariga asoslanib, xulosa yasang. 

O’quvchilar o’tkazilgan tajriba natijasiga ko’ra so’lak fermentlari muayyan sharoit, haroratda kraxmalni parchalashi yuzasidan xulosa yasaydilar. 

Laboratoriya mashg’ulotini qisman-tadqiqot metodidan foydalangan holda tashkil etish tavsiya etiladi. 

Laboratoriya mashg’ulotining boshida torshiriqdan o’rin olgan savollar yordamida o’quvchilarning bob bo’yicha o’zlashtirgan bilimlari faollashtiriladi.

Muamoli vaziyatni vujudga keltirish maqsadida o’quvchilarga muammoli savol bilan murojaat etiladi: 

1. Ovqat tarkibidagi qaysi modda so’lak ta’sirida kimyoviy o’zgarishga uchraydi? Uni qanday tadqiq etsa bo’ladi? 

O’quvchilar o’zlarining o’zlashtirgan bilim zahiralaridan foydalanib, muammoli vaziyatdan chiqishga harakat qilishadi. Laboratoriya mashg’ulotning bu tarzda boshlanishi o’quvchilarning bilimlarini faollashtirishi barobarida ishni ongli bajarishi va to’g’ri xulosa yasash imkonini beradi.   

SHundan so’ng, laboratoriya ishini bajarishga kirishiladi. Laboratoriya ishini o’tkazishda kutilishi lozim bo’lgan 30 minutdan o’qituvchi unumli foydalanishi, o’quvchilarga quyidagi didaktik kartochkalarni tarqatishi va kichik guruhlar o’rtasida o’quv bahsi uyushtirishi lozim. 

Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi va funksiyasi  

1-jadval 

      Organlar  Tuzilishidagi o’ziga xosliklar             Vazifasi                         

 

Ovqat hazm qilish organlarida hazm bo’lish jarayoni  

2-jadval 

Ovqat hazm qilish Ovqat qanday Qanday modda ishlab Ovqat mahsulotiga organlari  o’zgarishlarga chiqiladi?   qanday ta’sir

                                                                                       uchraydi?                                                                    ko’rsatadi? 

                                     

 

Ovqat hazm qilish organlarini tadqiq etish metodlari  

3-jadval 

                                Metodning nomi                          Metodning tavsifi                   Qanday yutuqqa erishilgan? 

O’quvchilarda ijodiy faoliyat tajribalarini rivojlantirish uchun quyidagi savollar beriladi: 

1. Nima sababdan ovqat mahsulotlari (sut yoki tovuq sho’rva)ni shpris yordamida qonga yuborilsa, odamning o’limiga sababchi bo’ladi? Mazkur mahsulotlar ovqat hazm qilish kanali orqali qabul qilinsa, hujayralar tomonidan o’zlashtiriladi va xavfsiz bo’ladi. Siz bunday holatni qanday izohlaysiz?  

1-jadval 

Taqqoslanadigan jihatlar 

Darsning borishi 

O’quvchilarning

bilish faoliyati 

O’qituvchining

faoliyati 

YUtug’i yoki kamchiligi 

An’anaviy dars 

 

 

 

 

Pedagogik texnologiyaga asoslangan dars 

 

 

 

 

Xulosa  

 

 

 

 

 

 

4-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU: BIOLOGIYA (ODAM VA UNING SALOMATLIGI)DAN

LABORATORIYA MASHG’ULOTLARI. O’QUVCHILARNING 

MUSTAQIL ISHLARINI TASHKIL ETISH YO’LLARI 

           

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni «Odam va uning salomatligi» laboratoriya mashg’ulotlarining mazmuni va metodikasi, o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish yo’llari bilan tanishtirish; Mashg’ulot davomida talaba:   «Odam va uning salomatligi» laboratoriya mashg’ulotlarining mazmuni bilan tanishishi, ularning mustaqil ishini tashkil etish metodikasini anglashi, muayyan bilim, ko’nikmalarni egallashi; O’quv  dasturida  o’rin  olgan  mavzular  bo’yicha

 belgilangan  laboratori mashg’ulotlarida o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini anglashi; O’quvchilarning mustaqil ishlarini samarali tashkil etish orqali bilish faoliyatini  faollashtirish va boshqarish ko’nikmalarini;  Laboratoriya mashg’ulotlarida ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Odam va uning salomatligi” darsligi, dastur, S,

laboratoriya mashg’ulotlarni o’tkazish uchun zarur jihozlar.            

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodi.  Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.                 Tashkiliy qism. 

Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

2.                 1-laboratoriya mashg’uloti. «Epitelial  (qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va nerv to’qimalarning tuzilishi» mavzusi bo’yicha o’tkaziladigan laboratoriya mashg’ulotining mazmuni va metodikasi bilan tanishish; 

3.                 «Odam va uning salomatligi»  bo’yicha o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish yo’llari bilan tanishish; 

4.                 Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

 Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun mo’ljallangan «Odam va uning salomatligi» o’quv fani bo’yicha yangi tahrirdagi o’quv dasturida berilgan mazmunni darslar davomida  o’quvchilar ongiga singdirish bilan bir qatorda quyidagi laboratoriya mashg’ulotlarini o’tkazish, o’quvchilarda muayyan ko’nikmalarni tarkib toptirish ko’zda tutilgan: 

                        № Boblar  Laboratoriya mashg’ulotlarining mavzusi 

1.      Odam organizmining umumiy 1-laboratoriya mashg’uloti. «Epitelial  (qoplovchi), obzori biriktiruvchi, muskul va nerv to’qimalarning tuzilishi» 

2.      Tayanch          –          harakatlanish 2- laboratoriya mashg’uloti. 

                                     sistemasi                                         1. Muskullarning dinamik va statik ishini

kuzatish. 2. Tayanch – harakatlanish sistemasi shikastlangan birinchi yordam ko’rsatish 

3.      Qon   3-          laboratoriya  mashg’uloti.  Qonning  shaklli  elementlarini o’rganish 

4.      Qon aylanish sistemasi 4- laboratoriya mashg’uloti. Jismoniy mashqning yurakqon tomirlar sistemasiga ta’sirini baholash  

5.      Nafas olish     5- laboratoriya mashg’uloti. 

1.  Ko’krak qafasining harakatini kuzatish. 

2.  Nafas bilan chiqariladigan havodagi karbonat angidridni aniqlovchi tajriba.  

6.      Ovqat hazm qilish      6- laboratoriya mashg’uloti. So’lak fermentlarining kraxmalga ta’siri. 

7.      Modda va energiya almashinuvi  7- laboratoriya mashg’uloti. Sutkalik ovqat rasionini aniqlash. 

8.      Nerv sistemasi            8- laboratoriya mashg’uloti.  

Tizza refleksini kuzatish. 

9.      Sezgi organlari           9- laboratoriya mashg’uloti. 

1.  Ko’rish o’tkirligini aniqlash. 

2.  Ko’z qorachig’i reflekslarini aniqlash.   

O’qituvchi laboratoriya mashg’ulotlarining ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni,  uning maqsadi, mazmuni, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llari, ular bajaradigan ishlar, o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikmalarni, ko’nikmalarni tarkib toptirish bosqichlarini yaxshi bilishi lozim. 

Ma’lumki, o’quvchilarda ko’nikmalarni tarkib toptirish bosqichlari: ko’nikma tarkibiga kiradigan ish usullarini aniqlash, ish usullarini ketma –ket bajarish, ish usullarini takror bajarish, ish usullarini amaliyotga qo’llashni o’z ichiga oladi. 

O’qituvchi har bir laboratoriya mashg’ulotlarining maqsadi, vazifasi, mazmunini hisobga olgan holda, o’quvchilarda tarkib toptiriladigan ko’nikmalarni aniqlashi lozim.  

Laboratoriya mashg’ulotlarida mazmun, vosita va metodlarning uyg’unligiga erishish o’qitish jarayoni samaradorligini orttirish omili ekanligini chuqur anglashi zarur. 

«Odam va uning salomatligi» o’quv fani bo’yicha tashkil etiladigan laboratoriya mashg’ulotlari quyidagi didaktik maqsadlarni amalga oshirish: 

5.     O’quvchilarning darslar davomida egallagan nazariy bilimlarini amaliyotga qo’llash, ularni mustaqil hayotga tayyorlash, o’zi va o’zgalarning salomatligini asrash, sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini tarkib toptirish; 

6.     O’quvchilarda biologik, tibbiyotga doir, shuningdek, amaliy, mehnat ko’nikmalarini tarkib toptirish; 

7.     O’quvchilarda laboratoriya va tibbiy  jihozlardan o’z o’rnida foydalanish, zarur hollarda birinchi yordam ko’rsatish ko’nikmalarini egallashga zamin tayyorlaydi. 

O’qituvchi «Odam organizmi haqida umumiy ma’lumot» bobini o’rganish davomida o’quv dasturida rejalashtirilgan «Epitelial  (qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va nerv to’qimalarning tuzilishi» mavzusidagi 1-laboratoriya mashg’uloti o’tkazish uchun tayyorgarlik ko’rishi, o’quvchilarning botanika va zoologiyadan o’zlashtirgan bilimlarini faollashtirib borishi lozim. Jumladan, o’quvchilarning o’simliklar va hayvonlarning to’qimalari, ularning guruhlari, tuzilishidagi o’ziga xosliklar, tuzilishi va funksiya birligi haqidagi bilimlarini faollashtirishi, umumlashtirishi lozim. 

O’qituvchi laboratoriya mashg’ulotlarini talab darajasida o’tkazishi uchun jiddiy tayyorgarlik ko’rishi, jumladan, zarur jihozlar, o’quvchilar bajarishi lozim bo’lgan ishlar bo’yicha ko’rsatmalar tayyorlashi lozim. Masalan, «Epitelial  (qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va nerv to’qimalarning tuzilishi» mavzusidagi 1-laboratoriya mashg’ulotini quyidagicha o’tkazish tavsiya etiladi.  

5.      Tashkiliy qism. 

6.      O’quvchilarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, o’quvchilar bajaradigan topshiriqlarning mazmuni bilan tanishtirish. 

7.      O’quvchilarning o’simliklar va hayvonlarning to’qimalari, ularning guruhlari, tuzilishidagi o’ziga xosliklar, tuzilishi va funksiya birligi haqidagi bilimlarini faollashtirish; 

8.      Laboratoriya mashg’uloti bo’yicha o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish. 

9.      Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

O’qituvchi laboratoriya mashg’ulotining tashkiliy qismi o’tkazgandan so’ng, o’quvchilarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, bajariladigan topshiriqlar mazmuni bilan tanishtiradi. 

O’quvchilarning o’simliklar va hayvonlarning to’qimalari, ularning guruhlari, tuzilishidagi o’ziga xosliklar, tuzilishi va funksiya birligi haqidagi bilimlarini faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhga ajratib, guruhlarga quyidagi didaktik kartochkalarni tarqatadi: O’simliklarning to’qimalarining guruhlari, tuzilishidagi o’ziga xosliklar, tuzilishi va funksiyasi 

1-jadval 

To’qimalarining  Tuzilishidagi  o’ziga Funksiyasi Qaysi organlarda guruhlari xosliklar uchraydi 

                               

Hayvon to’qimalarining guruhlari, tuzilishidagi o’ziga xosliklar, tuzilishi va funksiyasi 

2-jadval 

To’qimalarining  Tuzilishidagi  o’ziga Funksiyasi Qaysi organlarda guruhlari xosliklar uchraydi O’quvchilarning kichik guruhlari mazkur jadvallarni to’ldirib bo’lganlaridan so’ng, ular o’rtasida o’quv bahsi o’tkaziladi. 

O’quvchilarning “Odam va uning salomatligi” o’quv fanida to’qimalar bo’yicha olgan bilimlarini mustahkamlash maqsadida odam to’qimalari haqidagi quyidagi jadval tarqatiladi. 

Odam organizmidagi to’qimalarning guruhlari 

3-jadval 

To’qimalarining  Tuzilishidagi  o’ziga Funksiyasi Qaysi organlarda guruhlari xosliklar uchraydi 

 Ushbu jadval bo’yicha o’quvchilarning bilimlari mustahkamlanadi, tizimga solinadi va umumlashtiriladi. Mazkur jarayon o’quvchilarning ko’nikmalar tarkibiga kiradigan ish usullarini egallashga zamin tayyorlaydi. 

Laboratoriya mashg’uloti kattalashtiruvchi asbob mikroskop vositasida o’tkazilishi zarurligini nazarda tutgan holda o’quvchilarning mikroskop bilan ishlash ko’nikmalarini nazorat qilish lozim. 

SHundan so’ng, laboratoriya mashg’uloti uchun zarur jihozlar va o’quvchilar bajaradigan topshiriqlar tarqatiladi: 

«Epitelial  (qoplovchi), biriktiruvchi, muskul va nerv to’qimalarning tuzilishi» mavzusidagi 1-laboratoriya mashg’uloti bo’yicha o’quvchilar uchun topshiriqlar  

Mikroskopni ish jarayoniga tayyorlang, yorug’likni to’plang, buyum stolchasini gorizontal holatga keltiring. Epiteliy to’qimasidan tayyorlangan mikropreparatni ko’rib chiqing, tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlarni aniqlang. Ko’rgan tasviringizni darslikdagi epiteliy to’qimaning rasmi bilan taqqoslang. Biriktiruvchi to’qimadan tayyorlangan mikropreparatni ko’rib chiqing, tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlarni aniqlang. Ko’rgan tasviringizni darslikdagi biritiruvchi to’qimaning rasmi bilan taqqoslang. Muskul to’qimasidan tayyorlangan mikropreparatni ko’rib chiqing, tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlarni aniqlang, muskul tolalari va ularga birikkan nerv hujayralarining o’simtalarini belgilang. Silliq va ko’ndalang targ’il muskullarning farqini ayting. Ko’rgan tasviringizni darslikdagi muskul to’qimaning rasmi bilan taqqoslang. Nerv to’qimasidan tayyorlangan mikropreparatni ko’rib chiqing, uning tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlarni aniqlang, nerv hujayralari – neyrogliyani aniqlang. Ko’rgan tasviringizni darslikdagi nerv hujayralarining rasmi bilan taqqoslang. To’qimalarning tuzilishidagi farqlarni ajrating va rasmini chizing. O’qituvchi laboratoriya mashg’ulotini 3-jadval asosida yakunlaydi. “Odam va uning salomatligi” o’quv fanini o’qitishda o’quvchilarning mustaqil ishini tashkil etish muhim o’rin tutadi. Mazkur o’quv fanida quyidagi manbalar bo’yicha: Tabiiy ob’ektlar vositasida o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish. Tasviriy ko’rgazma vositalarida yordamida o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish. Darslik vositasida o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish; Qo’shimcha adabiyotlar vositasida o’quvchilarning o’quvchilarning ustaqil ishlarini tashkil etish. Ekran vositalari yordamida o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish; Kompьyuter texnologiyasi vositasida o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish mumkin. “Odam va uning salomatligi” o’quv fanini o’qitishda laboratoriya mashg’ulotlari va o’quvchilarning mustaqil ishlarini samarali tashkil etish ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini orttirishga zamin tayyorlaydi. 

LABORATORIYA MASHG’ULOTIDA TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARI UCHUN TOPSHIRIQLAR

“Odam va uning salomatligi” o’quv fanini o’qitishda laboratoriya mashg’ulotlari va o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish bo’yicha tavsiya etilgan mashg’ulot matnini ko’rib chiqing va quyidagi topshiriqlarni bajaring:  1.       

Odam va uning salomatligi” o’quv fani dasturida belgilangan laboratoriya mashg’ulotlarini aniqlang.  2.     

Qonning shaklli elementlarini o’rganish” mavzusida 3- laboratoriya mashg’ulotini o’tkazish bo’yicha metodik tavsiya tayyorlang.  3.         M

azkur  metodik tavsiyadan o’quvchilarning bilimlarini faollashtirish bo’yicha o’quv topshiriqlari, laboratoriya mashg’uloti davomida o’quvchilar bajaradigan topshiriqlar, kichik guruhlar o’rtasida o’quv bahsi o’tkazish uchun muammoli savollar o’rin olishi lozim. 

                                         4.                                                                                                                             

Odam va uning salomatligi” o’quv fanini o’qitishda o’quvchilarning mustaqil ishini manbalar bo’yicha tashkil etish yuzasidan tavsiya ishlab chiqing. 

 

5-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU:  BIOLOGIYA (ODAM VA UNING SALOMATLIGI)

O’QUV KURSINI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN

KO’RGAZMALI VA DIDAKTIK VOSITALAR   

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:Talabalarni «Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali va didaktik

vositalarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni bilan tanishtirish;  Mashg’ulot davomida talaba:    

1.     «Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali va didaktik vositalarning turlari bilan tanishishi; 

2.     «Odam va uning salomatligi»ni o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali va didaktik vositalarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rnini anglashi;  

3.     Ta’lim-tarbiya jarayonida ko’rgazmali va didaktik vositalardan foydalanish metodikasini anglashi, muayyan bilim, ko’nikmalarni egallashi; 

4.     Ko’rgazmali va didaktik vositalardan foydalanish jarayonida  o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish yo’llarini anglashi; 

5.     Ko’rgazmali va didaktik vositalardan samarali va o’z o’rnida foydalanishga doir, shuningdek,  o’qitishda ta’lim mazmuni, metodlari va vositalaridan uyg’un ravishda foydalanish ko’nikmalarini egallashi lozim.  

Zarur jihozlar va qurollar: “Odam va uning salomatligi” darsligi, dastur, DTS, ko’rgazmali vositalar: tabiiy, tasviriy, va didaktik tarqatma materiallar.               

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodi.  

 Laboratoriya mashg’ulotining borishi:  

1.  Tashkiliy qism. 

2.  Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil      bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.  «Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali va didaktik vositalarning turlari. 

 «Odam va uning salomatligi»ni o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali va didaktik vositalarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni. 

4.  Talabalarning kichik guruhlarda ijodiy izlanishlarini tashkil etish.  5.

Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. 

Ta’lim-tarbiya      jarayonini        tashkil etishning         asosiy prinsiplaridan biri ko’rgazmalilik bo’lib, mazkur prinsip o’qitish jarayonida  ko’rgazmali va didaktik vositalardan foydalanishni taqozo etadi. 

«Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitishda quyidagi ko’rgazmali vositalardan foydalaniladi:  

Tabiiy ko’rgazma vositalari

1.             Mikro va makropreparatlar; 

2.             Osteologik preparatlar; Tasviriy ko’rgazma vositalari

1.      Jadvallar, sxemalar, laydlar; 

2.      Model va mulyajlar; Ekran

vositalari

1.      O’quv kinofilmlari; 

2.      Diapozitiv va diafilmlar; 

3.      Videofilmlar;  

Kompyuter texnologiyasi mahsullari

Ta’lim beruvchi, modellashtirilgan va nazorat dasturlari; Mulьtimedia va elektron darsliklar. 

«Odam va uning salomatligi» o’quv fanini o’qitishda mikropreparatlardan o’z o’rnida va samarali foydalanish o’quvchilar tomonidan anatomik tushunchalarni o’zlashtirishga imkon yaratadi. Masalan, baqa qonidan tayyorlangan mikropreparat qonning shaklli elementlari bo’lgan eritrositlar, leykositlar va trombositlarni aniqlash, odam qonidan tayyorlangan mikropreparat qonning shaklli elementlari bo’lgan eritrositlar, leykositlar va trombositlarni aniqlash va ular o’rtasidagi farqni aniqlash imkonini beradi. 

Makropreparatlar odam organlari va organlar sistemasini o’rganish va o’quvchilarda tasavvurni hosil qilish, morfologik tushunchalarni o’zlashtirishga yordam beradi.  

Osteologik preparatlar masalan, “Suyakning tuzilishi” bo’yicha to’plam o’quvchilarga odam organizmidagi suyaklarning tuzilishi va funksiyasi birligini anglashiga imkon yaratadi. 

Tasviriy ko’rgazma vositalari jadvallar, sxemalar, slaydlar mavzu mazmunini o’zida mujassamlashtirgan bo’lib, ulardan yangi mavzuni o’rganish jarayonida, uy vazifasini so’rash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazorat qilishi va baholashda foydalanish tavsiya etiladi. 

Mulyaj va modellar ko’lami, shakli, rangi jihatidan odam organlariga yaqin nusxasi bo’lganligi sababli, ulardan yangi mavzuni o’rganish jarayonida, uy vazifasini so’rash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazorat qilishi va baholashda foydalanish mumkin. 

Masalan, Janubiy Koreyadan keltirilgan qon aylanish tizimi modeli elektr quvvati bilan ishlab, o’zida katta va kichik qon aylanish, yurak, yurak klapanlarining ishini aniq tasavvur qilish imkonini beradi. Tokka ulangan mazkur modelda arteriya qon tomirida  arterial qon qizil rangda, vena qon tomirida venoz qon ko’k rangda bo’lib, ularning harakat tezliklarini ham kuzatish mumkin. 

Mazkur model odamda qon aylanish sistemasi organlarining ishi, qon aylanish doiralari haqida tasavvur hosil qilish imkonini beradi.    

Ekran vositalari bo’lgan  o’quv kinofilьmlari va videofilьmlardagi  shakl, hajm, ovoz, ob’ektlarning harakati o’quvchilarda qiziqish uyg’otadi va bilimlarning chuqur o’zlashtirish imkonini beradi. 

Diapozitiv va diafilьmlar muayyan mavzu mazmunini o’zida mujassamlashtirganligi  sababli ulardan yangi mavzuni o’rganish jarayonida, uy vazifasini so’rash, o’zlashtirilgan bilimlarni nazorat qilishi va baholashda foydalanish tavsiya etiladi. 

 Kompьyuter texnologiyasi mahsullari bo’lgan ta’lim beruvchi dasturlar muayyan mavzular bo’yicha maxsus programma asosida yaratilgan bo’lib, undan o’qituvchi o’qitish maqsadlariga muvofiq holda foydalanadi. Modellashtirilgan dasturlar odam organizmida boradigan hayotiy jarayonlarni aks ettiradi. Masalan, “Hujayrada oqsil biosintezi” mazkur jarayonning bosqichlari, ularda hujayra organoidlarining funksiyalarini tasvirlaydi.  

Ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash muhim o’rin tutadi, shuni anglagan holda o’qituvchi mazkur jarayonda  EHM ning nazorat dasturlaridan foydlanadi. Mulьtimediada ob’ektning hajmi, rangi, dinamik harakati, animasiya va ovoz uyg’unlashgan bo’lib, o’qituvchi undan  yangi mavzuni o’rganish jarayonida, o’quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etishda foydalanishi mumkin. Masalan, “VIZIYAL ANATOMIY” mulьtimediasida odam organizmidagi barcha organlar sistemasining tuzilishi, funksiyasi va ularda boradigan jarayonlar aks ettirilgan, dinamik harakat, animasiya va ovoz uyg’unlashtirilgan. “Odam va uning salomatligi” o’quv fani bo’yicha elektron darslik hali yaratilmagan. Elektron darslik ham mulьtimediaga o’xshash funksiyani bajaradi, ular o’rtasidagi asosiy farq elektron darslikda mavzu matni animasiyalar vositasida izohlanadi. “Odam va uning salomatligi” o’quv fani o’qitishda didaktik materiallar muhim ahamiyatga ega. Didaktik materiallar “Odam va uning salomatligi” o’quv fani o’qituvchi tomonidan tayyorlanib, ularni quyidagi guruhlar: O’quvchilarning yangi o’quv materialini mustaqil o’rganishi uchun didaktik  materiallar; Bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash uchun foydalaniladigan didaktik  materiallar quyidagicha bo’lishi mumkin, bu erda o’quvchilar yorug’lik va elektron mikroskopdagi tasvirini taqqoslab, tasvirlangan organoidlarni aniqlaydi. Rasmli didaktik kartochkalar o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini mustahkamlash imkonini beradi. 

 

 

3. Bilim, ko’nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashda foydalaniladigan didaktik  materiallarga ajratish mumkin; 

Didaktik materiallar mazmuni jihatidan turlicha: savollarga javob berish, jadvalni to’ldirish, rasmdagi organlarning nomini topish, nuqtalar o’rniga atamalarni qo’yish va h.k bo’lishi mumkin. 

                                         Masalan,    “Bosh     miya    bo’limlari”     mavzusi     bo’yicha     o’quvchilarning                               bilimlarini

mustahkamlash uchun quyidagi jadval beriladi:  Bosh miya bo’limlari va ularning funksiyalari    Bosh miya bo’limlari Joylashgan o’rni Asosiy funksiyalari O’quvchilar ushbu jadvalni to’ldirish barobarida bilimlarini takrorlaydi, mustahkamlaydi. 

 

 

 

6-LABORATORIYA MASHG’ULOTI. 

 

MAVZU: UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTABLARINING BIOLOGIYA (SITOLOGIYA VA GENETIKA ASOSLARI)

DAN DTS, O’QUV DASTURI VA DARSLIK TAHLILI. 

 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan DTS, o’quv dasturi bilan tanishtirish, darsliklarda berilgan mavzularni tahlil qilishga o’rgatish; Mashg’ulot davomida talaba:  

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va mohiyati, ularni ishlab chiqish va joriy etish asoslarini anglashi; 

“Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)dan tuzilgan davlat ta’lim standarti mazmunining o’quv dasturi bilan uzviyligini tushunishi; 

“Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan tuzilgan davlat ta’lim standartida o’quvchilarning bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganishi, ularni nazorat qilish va baholash ko’nikmalari;  

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan DTS, o’quv dasturi va darsliklarni tahlil qilish ko’nikmasini egallashi;  

“Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan tuzilgan davlat ta’lim standartini amaliyotga joriy etish yo’llarini belgilashi lozim. Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv                      dasturi, 9sinf uchun “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)  darsligi, “Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturining uzviyligi” jadvali. 

Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: хamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik guruhlarda ishlash metodi. 

Laboratoriya mashg’ulotining borishi: Tashkiliy qism. 

Talabalarni laboratoriya mashg’ulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan  tuzilgan davlat ta’lim standartining mazmuni va mohiyati bilan tanishtirish. “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)  dan  tuzilgan davlat ta’lim standartida berilgan o’quvchilarning egallagan bilim va ko’nikmasiga qo’yilgan minimal  va maksimal talablarni o’rganish. Umumiy o’rta ta’lim maktablarining “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan o’quv dasturi va darsliklarni tahlil qilish. Laboratoriya mashg’ulotini yakunlash. Avvalgi mashg’ulotlarda qayd etilganidek, umumiy o’rta ta’lim maktablarining biologiyadan davlat ta’lim standarti o’quv fani bo’yicha o’quvchilarga beriladigan bilimlar miqdori, ular egallaydigan ko’nikma va malakalarning hajmini (BKM-bilim, ko’nikma va malaka) ko’rsatuvchi me’yor bo’lib, u umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiya ta’limi mazmunining negizini belgilovchi ko’rsatkichlar hamda o’quvchilarning biologik tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar majmuasidan iborat bo’lgan rasmiy hujjat bo’lib hisoblanadi. Biologik ta’limning muhim tarkibiy qismi bo’lgan “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlariga asosiy talablar etib quyidagilar belgilangan: Hujayra nazariyasi, hujayra qobig’i, sitoplazma, yadro, mitoxondriya, ribosoma, plastidalar, lizosomalar, Golьji apparati, xromosomalar, hujayra markazi, mikronaychalarning asosiy funksiyalari;  Prokariot va eukariotlarning tuzilishi, o’simlik va hayvon hujayralarining o’xshashlik va farqlari; Hujayra evolyusiyasi; Hujayradagi asosiy anorganik va organik moddalar: oqsillar, lipidlar, uglevodlar tuzilishi, funksiyasi, DNK replikasiyasi; Moddalarning energetik va plastik almashinuvi, energiyaning bir turdan ikkinchi turga o’tishi, fotosintez, oqsillar biosintezining mohiyati; Moddalar almashinuvi reaksiyalarining matrisa va fermentativ xarakteri; Hujayraning mitoz, meyoz bo’linish jarayonlari, ularning biologik ahamiyati, jinssiz va jinsiy ko’payish xillari, urug’lanish, shaxsiy rivojlanishning embrional va  postembrional davrlari; CHatishtirish tiplari, asosiy genetik simvollar va atamalar, belgi va xossalarning nasldan-naslga berilish qonuniyatlari, ularning sitologik asoslari; Irsiyatning xromosoma nazariyasi, jins bilan bog’liq irsiylanishi, genetikaning seleksiya, tibbiyot, evolyusion nazariyasini bilishlari lozim. “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) o’quv fanini o’qitish davomida  o’quvchilar quyidagi ko’nikma va malakalarni  egallashi lozimligi belgilangan: Vaqtincha mikropreparatlar tayyorlash, ularni  hamda doimiy mikropreparatlarni  mikroskop orqali ko’rishni;

Hujayraning asosiy komponentlarini aniqlay olishni; Eng oddiy sitologik tajribalar o’tkaza olish, moddalar aylanishini sxemasini tuzish; Hujayraning mitoz va meyoz bo’linishidagi tafovutlarni, bosqichlarini, murtak varaqalarini farqlay olish ko’nikmasiga ega bo’lishlari;Genetikadan masalalar echishni, modifikasion va mutasion o’zgaruvchan-likni farqlay olishni, variasion qator tuzishni, modifikasion o’zgaruv-chanlikni  statistik usullar yordamida aniqlashni; O’simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar seleksiya metodlarini; Genetika nuqtai nazaridan  chekishning, alkogol va boshqa narkotik moddalar iste’mol qilishning zararini asoslab berishlari  kerak.  “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) o’quv fani umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinfida haftasiga 2 soatdan jami

68-soat hajmida o’qitish rejalashtirilgan. O’quv dasturida mavzularni o’rganishga ajratilgan soatlarni boblar bo’yicha quyidagicha taqsimlash mumkin:  

      №                          Boblar                              Soat  

1.      Kirish                                                                                     1 

2.      Organik olamning turli tumanligi                               8 

3.      Sitologiya asoslari                                                      12 

4.      Hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari               17 

5.      Organizmlarning ko’payishi va individual rivojlanishi          10 

6.      Genetika asoslari                                                                    16 

7.      Seleksiya asoslari                                                                   4 

                                                                                               Jami 68 soat 

Umumiy o’rta ta’lim maktablarining 9-sinf «Biologiya» (Sitologiya va genetika asoslari) darsligi A.Zikiryaev va boshqalar tomonidan tayyorlangan bo’lib, uning asosiy bo’limlari: «Kirish», «Organik olamning xilma-xilligi», «Sitologiya asoslari», «Hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari», «Organizmlarning ko’payishi va individual rivojlanishi», «Genetika asoslari”, “Seleksiya asoslari” hisoblanadi.  

Darslik 14 bobdan 49 paragrafdan tashkil topgan, dizayni, rangli rasmlardan iborat. Uning birinchi «Organik olamning xilma-xilligi» bo’limida organik olamning xilma-xilligi, ya’ni hayotning hujayrasiz va hujayraviy shakllari, o’simliklar, zamburug’lar, hayvonlar dunyosi haqida ma’lumot berilgan. 

  «Sitologiya asoslari» bo’limida hujayra nazariyasi, uning tashqi va ichki tuzilishi, organoidlarning tuzilishi va funksiyasi birligi, hujayra evolyusiyasi, hujayraning kimyoviy tarkibi – anorganik moddalar, organik moddalar, oqsillar, uglevodlar, yog’lar, nuklein kislotalar, moddalar va energiya almashinuvi haqida ma’lumotlar berilgan.  rganizmlarning ko’payishi  va individual rivojlanishi bo’limida esa organizmlarning jinssiz, jinsiy ko’payishi, hujayralarning mitoz, meyoz bo’linishi, organizmlarning embrional, postembrional rivojlanishi haqida bilimlar keltirilgan. Genetika va seleksiya asoslari bo’limida esa genetik tushunchalar, irsiyat qonunlari, o’zgaruvchanlik qonunlari, odam genetikasi, uning o’rganish metodlari, o’simliklar, xayvonlar, mikroorganizmlar seleksiyasi to’g’risidagi ma’lumotlar yoritilgan.  Darslikda 75 ta rangli rasm berilgan bo’lib, har bir paragraf so’ngida bilimni tekshirish uchun savollar, test topshiriqlar berilgan.  Darslik birinchi marotaba nashr qilinganligi sababli, unda bir qancha kamchiliklar mavjud. Avvalo uning tuzilishi monografik shaklda ifodalanganligini aytib o’tish joiz. Darslikda boblar ko’paytirib yuborilgan, boblar sonini emas, aksincha paragraf sonini ko’paytirish zarur. 

Xulosa qilib aytganda, “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan tuzilgan

DTS, o’quv dasturi va darslik mazkur o’quv fanini o’qitish uchun didaktik vosita bo’lib xizmat qiladi. 

 

TALABALARNING BILIMLARINI MUSTAHKAMLASH UCHUN

O’QUV TOPSHIRIQLARI

O’FE   

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari 

Topshiriqni bajarish bo’yicha ko’rsatma 

 

Baho 

1-O’FE 

Maqsad: “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)dan tuzilgan DTS ni tahlil qilish. Laboratoriya mashg’uloti matnini o’rganing va quyidagi savollarga javob toping: 

4.               Biologiyadan tuzilgan DTS da “Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatkichlar” va 

“O’quvchilarning      tayyorgarlik     darajasiga qo’yiladigan talablar” qanday yo’nalishlarni o’z ichiga oladi? Mazkur yo’nalishlarning mazmuni va mohiyatini tushuntiring. 

5.               “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari) dan tuzilgan DTS da “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yilgan talablar”ni o’rganing. 

6.               Mazkur talablarni ta’lim-tarbiya jarayonida amalga oshirish yo’llarini belgilang va 1-jadvalni to’ldiring.  

 

  

 

 

 

Talabalarning kichik guruhi bilan 

hamkorlikda ishlang 

Kichik guruhlar o’rtasida o’tkaziladigan o’quv bahsida faol ishtirok eting  

 

2-O’FE 

Maqsad: “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)dan tuzilgan o’quv dasturi va darslikni tahlil qilish.O’quv dasturi va darsliklarni quyidagi tartibda ko’rib chiqing: 

7.               O’quv dasturidagi mavzularning ketmaketligida uzviylik mavjudmi? 

8.               Darslikdagi mavzular ketma-ketligi o’quv dasturiga mos ravishda berilganmi? 

9.               Darslikni tahlil qiling uning yutug’i va kamchiliklarini ko’rsating.  

Talabalarning kichik guruhi bilan 

hamkorlikda ishlang 

Kichik guruhlar o’rtasida o’tkaziladigan o’quv bahsida faol

            ishtirok eting 

 

 

1

-jadval “Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)dan tuzilgan DTS tahlili 

 

№ 

O’quvchilarning   bilimiga qo’yilgan talablar 

Qaysi mavzularda tarkib toptirilgan 

Qaysi mavzularda rivojlantiriladi 

Hujayra  tuzilishi 

 

 

Hujayra organoidlari: 

 

 

 

YAdro  

 

 

 

Sitoplazma  va uning organoidlari: 

 

 

Plastidalar  

 

 

 

Mitoxondriya  

 

 

 

Lizosomalar  

 

 

 

Hujayra  markazi 

 

 

Prokariot va eukariotlarning tuzilishi 

 

 

O’simlik va hayvon hujayralarining o’xshashlik va farqlari 

 

 

Moddalarning energetik va plastik almashinuvi 

 

 

Hujayraning mitoz, meyoz bo’linish jarayonlari 

 

 

Belgilarning nasldan-naslga berilish qonuniyatlari 

 

 

Uyga vazifa: Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan dars turlari bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang. 

 

  

7-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  

MAVZU: BIOLOGIYANI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN DARS TURLARI.  DARS ISHLANMALARINI ISHLASH. 

 

Laboratoriya mashg’ulotining maqsadi:   

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyani o’qitishda foydalaniladigan dars tiplari va turlari bilan tanishtirish, darslarning o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilishga o’rgatish; Mashg’ulot davomida talaba:  

1.     Umumiy o’rta ta’lim maktablarida biologiyani o’qitishda foydalaniladigan dars tiplari va turlarining o’ziga xos xususiyatlarini   anglashi; Biologiyadan tuzilgan o’quv dasturidagi mavzular darslar tizimi ekanligi, ular mazmun jihatdan uzviyligini tushunishi;  

2.     Dars tiplari va turlarining didaktik maqsadlariga ko’ra tanlay olish ko’nikmasi;   

3.     Biologiyani  o’qitishda foydalaniladigan dars turlari bo’yicha dars ishlanmalarini loyihalash ko’nikmasini egallashi;   

Biologiyani  o’qitishda foydalaniladigan dars turlari: kirish, mavzu mazmunini yoritishga xizmat qiladigan va umumlashtiruvchi darslarda o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish yo’llarini belgilashi lozim. 

Zarur jihozlar: Biologiyadan tuzilgan DTS, o’quv  dasturi, 9-sinf uchun

“Biologiya” (Sitologiya va genetika asoslari)  darsligi, “Hujayraning tuzilishi”, “O’simlik hujayrasining tuzilishi” jadvali 

 

8-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  

MAVZU: BIOLOGIYA  SITOLOGIYA VA GENETIKA DARSLARIDA

SHAKLLANTIRILADIGAN UMUMIY BIOLOGIK VA XUSUSIY

TUSHUNCHALAR

 

 

1.                    Darslikning asosiy bo‘limlari  organik olamning xilma-xilligi, sitologiya asoslari, organizmlarning ko‘payishi va individual rivojlanishi, genetika, seleksiya asoslari hisoblanadi. Darslik 14 bobdan 49 paragrafdan tashkil topgan

2.                    Darslikda hujayraning tashqi, ichki tuzilishi ayniqsa organoidlarning

tuzilishi, funksiyasi, hujayraning kimyoviy tarkibi – anorganik moddalar, organik moddalar, oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, nuklein kislotalar, moddalar va energiya almashinuvi haqida ma’lumotlar berilgan. Organizmlarning ko‘payishi  va individual rivojlanishi bo‘limida esa jinssiz, jinsiy ko‘payish, hujayralarning mitoz, meyoz bo‘linishi, organizmlarning embrional, postembrional rivojlanishi haqida bilimlar keltirilgan. Genetika va seleksiya asoslari bo‘limida esa genetik tushunchalar, irsiyat qonunlari, o‘zgaruvchanlik qonunlari, odam genetikasi, uning o‘rganish metodlari, o‘simliklar, xayvonlar,   mikroorganizmlar seleksiyasi   to‘g‘risidagi          ma’lumotlar yoritilgan. Darslikda 75 rasmlar berilgan. Ularning ko‘pchiligi rangli rasmlardir.  Har bir paragraf so‘ngida bilimni tekshirish uchun savollar, test topshiriqlar berilgan. 

                                                                                                                                      Darslik      birinchi      marotaba    nashr

qilinganligi sababli unda bir qancha etishmovchiliklar mavjud. Darslikda bir-biriga zid fikrlar uchraydi. Bir tomondan darslik mualliflari tiriklikning molekula darajasini e’tirof etib, hayotning  xujayrasiz shakllariga misol qilib viruslarni oladilar va ularning tuzilishi, hayot siklini tushuntiradilar. Ikkinchi tomondan esa “viruslar tirik organizm hisoblanmaydi, chunki ular hayotning xususiyatlarini o‘zida namoyon qilmaydi” deb o‘zlariga o‘zlari qarshi fikrda bo‘ladilar. 

3.                    Akademik litsey, kasb – xunar kollej

o‘quvchilari uchun yozilgan biologiya darsligi (mualliflar A.Abdukarimov, A. G‘ofurov, K. Nishonboev, J.Xamidov, B.Toshmuxamedov,O.Eshonqulov) 8 bobdan iborat bo‘lib, unda umum biologik qonunlar, nazariyalar, genetik injeneriya va biotexnologiya, evolyusion ta’limot, evolyusion dalillar, Erda xayotning paydo bo‘lishi va tarixiy taraqqiyoti, odamning paydo bo‘lishi, ekologiya asoslari, biosfera va uning evolyusiyasi kabi yirik mavzular bor. Darslik 80 soatga mo‘ljallangan, 39 paragrafdan tashkil topgan. Boshqa biologiya darsliklaridan farqli ravishda ushbu darslikda o‘quvchilarning mustaqil bilim egallashlarini nazarda tutib, uyga beriladigan vazifalar o‘tiladigan mavzudan keyin emas uning boshida qayd etilgan. Bu xar bir o‘quvchi o‘tiladigan dars mavzusini mustaqil ravishda o‘qib darsga ma’lum darajada tayyorgarlik bilan kelishini ta’min etadi.                 

 

TALABALARNING O‘ZLASHTIRGAN BILIMLARINI NAZORAT QILISH TOPSHIRIQLARI

1.  Darsliklarga qo‘yilgan talablarni aniqlang.

2.  Darslikning asosiy komponentlari nimalardan iborat?

3.  Botanika darsligining tuzilishini va mazmunini aniqlang.

4.  Zoologiya va botanika darsligidan nimalari bilan tafovut qiladi?

5.  Zoologiya darsligida bilimlarni yoritish qanday prinsipga asoslangan?

6.  Odam va uning salomatlik darsligini tahlil qiling.

7.  9-sinf biologiya darsligida qanday asosiy mavzular yoritilgan?

8.  Maktab botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi va biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) darsliklarining tuzilishi va mazmuni bilan tanishib chiqing va tubandagi jadvalni to‘ldiring.

 

9-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.  

MAVZU: ORGANIK OLAM TURLI – TUMANLIGINI O\RGANISH METODIKASI

 

Evolyutsiya dalillarini o'rganish oʻquvchilarni makroevolyutsion jarayonning metodlari va dalillari bilan tanishtirish, evolyutsiyaning yo'nalishlari va omillari, organizmlar o'rtasidagi qon-qarindoshlikning, ularning bir tarmoqdan kelib chiqqanligini tasavvur qilishga imkon yaratadi.

 

Ushbu bobni o'rganishda «Evolyutsiyani oʻrganish metodlari  oʻquv kinofilmidan foydalanish maqsadga muvofiq. <<Evolyutsiya dalillari» bobini oʻrganish uchun 6 soat vaqt ajratil gan boʻlib ularni mashg'ulotlarga quyidagicha taqsimlash mumkin

 

Dars mavzusi: Evolyutsiyani isbotlashda molekulyar biologiya fan dalillari. Darsning ta'limiy maqsadi: O'quvchilarni evolyutsiyani isbotlash da molekulyar biologiya fan dalillari bilan tanishtirish.

 

Darsning tarbiyaviy maqsadi: O'quvchilarni evolyutsiyani isbotlash da molekulyar biologiya fan dalillari bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O'quvchilarning organik olam evolyutsiyasi haqidagi bilimlari, darslik ustida mustaqil ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish.

 

Darsni jihozlash: Molekulyar biologiya fan dalillari aks etgan jadvallar. Darsda foydalaniladigan

texnologiya: Hamkorlikda oʻqitish tex nologiyasi (kichik guruhlarda oʻqitish metodi)

 

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar:

 

Molekulyar biologiya va uning rivojlanishi, hozirgi bosqichda qoʻlga kiritilgan yutuqlar, nuqtali mutatsiyalar va qaynoq nuqtalar, nuklein kislotalar, oqsillar evolyutsiyasi, evolyutsiyaning molekulyar soatlari 

Darsning borishi:

1.      Tashkiliy qism

2.      O'qituvchi yangi mavzuni koʻrgazmali vositalar yordamida bayon etganidan so'ng, o'quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadi. V. O'quvchilarni kichik guruhlarga ajratish hamda o'quv topshiriq larini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish.

3.      O'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan materiallar yuzasidan o'quv topshiriklari

4.      Topshirikni bajarish yuzasidan ko'rsatmalar

5.      Darslikdagi matnni diqqat bilan o'qib, quyidagi Fikringizni asoslang. savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: Molekulalarga ta'rif bering.

6.      Kelib chiqishi yaqin va uzoq bo'lgan turlar makromolekulalari o'rtasidagi farqlar qanday paydo bo'ladi?

7.      O'quvchilar bilan o'tkaziladigan savol javobda faol ishtirok organizmlar DNKsidagi eting.

8.      Molekulyar biologiya o'zgarishlarni qanday anglaydi?

9.      Oqsil molekulasidagi aminokislotalar izchilligini o'rganish boʻyicha qilingan ishlarni o'rganib chiqing. Darslikdagi 17-,18-jadvalni o'rganib chiqing.

 

 

 

10.  Nuqtali mutatsiyaga ta'rif bering. Qaynoq» nuqtalar deb nimaga aytiladi?

11.  Evolyutsiyaning molekulyar soatlarini o'rganing.

 

10-LABORATORIYA MASHG’ULOTI.

MAVZU: XAYOT JARAYONLARINING KIMYOVIY ASOSLARI MAVZUSINI O’RGANISH Darsning mavzusi: Hayot tushunchasi, Hayotning paydo bo'lishi haqidagi asosiy nazariyalar.

Darsning ta'limiy maqsadi: O'quvchilarni hayotning asosiy xossa lari, hayotning paydo bo'lishi to'qrisidagi qarashlar, hayotning biokimyoviy nazariyasi bilan tanishtirish.

 

Darsning tarbiyaviy maqsadi: O'quvchilarni hayotning asosiy xos salari, hayotning paydo bo'lishi to'qrisidagi qarashlar, hayotning biokimyoviy nazariyasi bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish.

 

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O'quvchilarning hayotning paydo bo'lishi haqidagi bilimlari, mustaqil ishlash, mustaqil fikr yuritishko'nikmalarini rivojlantirish.

 

Darsni jihozlash: Gelmont, Redi. Paster tajribalariga oid koʻrgazmali rasmlar, Yerda hayotning rivojlanishi jadvali. Darsda foydalanilgan texnologiya: Hamkorlikda oʻqitish texnologiyasi (komandada oʻqitish metodi).

 

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: Hayot tushunchasi, hayot ning kelib chiqishi haqidagi asosiy nazariyalar. Van Gelmont, L. Paster va Redi tajribalarining mohiyati. Darsning borishi:

 

Tashkiliy qism

 

II.      O'tgan mavzu yuzasidan oʻquvchilar bilimini nazorat qilish va baholash.

 

III.   O'quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish.

 

IV.  Yangi mavzuni o'rganish: a) o'quvchilarni komandaga ajratib bir necha kichik guruhlarni tashkil etish hamda har bir komanda a'zolari tomonidan belgilangan oʻquv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish; Komandalar uchun oʻquv topshiriqlari:

Topshiriqning didaktik maqsadi: Siz komanda a'zolari bilan hamkorlikda ishlab hayot tushunchasining ta'rifini oʻrganish, hayot paydo boʻlishi toʻqrisidagi tushuncha va nazariyalar, oʻtkazilgan taj ribalar bilan tanishishingiz, vazifalarni bajarishingiz zarur.

O'quv materiali yuzasidan topshiriqlar

Darslikdagi matnni diqqat bilan o'qing va quyi- dagi savollarga javob toping. Topshiriqni bajarish bo'yicha ko'rsatma

 

O'quvchilar guruhi bilan hamkorlikda ish Hayot tushunchasining hozirgi zamon ta'rifini lang. Izohlab bering

 

 

 

 

 

 

 

 

AMALIY MASHG’ULOTLAR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 - AMALIY MASHG’ULOT  

Botanikadan amaliy mashg’ulotlar  

Vaqti: 80 minut  

Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

O`quv mashg’ulotining shakli:  

Amaliy mashg’ulot  

  

  

Amaliy mashg’ulotining rejasi:  

 Botanikadan amaliy mashg’ulotlarining maqsadi, borishi. 

 Botanikadan amaliy mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasi. 

  Botanikadan amaliy mashg’ulotlarining mustaqil bajariladigan o`quv topshiriqlari 

  

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  

    Talabalarga botanikadan amaliy mashg’ulotlarni tahlil qilishga o`rgatish. 

Pedagogik vazifalar  

Botanikadan          amaliy            mashg’ulotlarining maqsadi, borishi bilan tanishtiish. 

Botanikadan amaliy mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasini o’rgatish.  

 Botanikadan amaliy mashg’ulotlarining mustaqil bajariladigan o`quv

topshiriqlari bilan tanishtiish 

O`quv faoliyatining natijalari  Talaba:  

Botanikadan amaliy mashg’ulotlarining maqsadi, borishi bilan tanishadi. 

Botanikadan amaliy mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasini o’rganadi.   Botanikadan amaliy mashg’ulotlarining mustaqil bajariladigan o`quv topshiriqlari bilan tanishadi. 

O`qitish uslubi va texnikasi  

Blits  surov, bumerang, blits - o`yin 

O`qitish vositalari  

Proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar, doska, bo`r 

O`qitish shakli  

Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

O`qitish shart-sharoiti  

Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

Botanika o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy  

2 - AMALIY MASHG’ULOT  

Botanikadan amaliy mashg’ulotlar  

Vaqti: 80 minut  

Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

O`quv mashg’ulotining shakli:  

Amaliy mashg’uloti  

  

  

Amaliy  mashg’ulotining rejasi:  

Botanika o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy mashg’ulotlar 

 Botanika o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy ko’nikmalarni tarkib toptirish 

 

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  

    Talabalarga       botanika      o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy ko’nikmalarni tarkib toptirishni tuzishga o`rgatish 

Pedagogik vazifalar  

Botanika      o`qitishda           o`quvchiilarda amaliy           mashg’ulotlar                  bilan tanishtirish 

 Botanika o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy ko’nikmalarni tarkib toptirish yo’llari bilan tanishtirish. 

O`quv faoliyatining natijalari

                              Talaba:  

 Botanika o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy mashg’ulotlar bilan tanishadi. 

 Botanika o`qitishda o`quvchiilarda  amaliy ko’nikmalarni tarkib toptirish yo’llari bilan tanishadi. 

O`qitish uslubi va texnikasi  

 Blits  surov, bumerang, blits - o`yin 

O`qitish vositalari  

Proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar, doska, bo`r 

O`qitish shakli  

Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

O`qitish shart-sharoiti  

Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

  

 

3 - AMALIY MASHG’ULOT  

Xona o`simliklarini ko`paytirish va parvarishlash  

Vaqti: 80 minut  

Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

O`quv mashg’ulotining shakli:  

Amaliy mashg’uloti  

  

Amaliy mashg’ulotining rejasi:  

Xona o`simliklarining ko`paytirish  

Xona o`simliklarining ko`paytirish parvarishlash 

 

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  

    Talabalarga  xona o`simliklarining ko`paytirish va parvarishlashni o`rgatish 

Pedagogik vazifalar  

Xona o`simliklarining ko`paytirish yo’llari bilan tanishtirish. 

Xona  o`simliklarining  ko`paytirish parvarishlash yo’llari bilan

O`quv faoliyatining natijalari   Talaba:  

Xona  o`simliklarining  ko`paytirish            yo’llari        bilan tanishadi. 

Xona o`simliklarining ko`paytirish parvarishlash

tanistirish. 

yo’llari bilan tanishadi. 

O`qitish uslubi va texnikasi  

Blits  surov, bumerang, blits - o`yin 

O`qitish vositalari  

Proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar, doska, bo`r 

O`qitish shakli  

Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

O`qitish shart-sharoiti  

Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

 

 

1 – topshiriq. Biologik diktant 

4 – ILOVA  

Bob va mavzular  

Hujayra tuzilishidagi o`ziga xos xususiyatlar  

O`simlik to`qimalaridagi o`ziga xos xususiyatlar  

Ildiz  

 

 

Poya  

 

 

Barg  

 

 

 

4 - AMALIY MASHG’ULOT  

Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlar  

Vaqti: 80 minut  

Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

O`quv mashg’ulotining shakli:  

Amaliy mashg’ulot  

  

  

Amaliy mashg’ulotining rejasi:  

Zoologiyada amaliy mashg’ulotlarining maqsadi, borishi. 

Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasi. 

 Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarining mustaqil bajariladigan o`quv topshiriqlari 

  

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  

    Talabalarga zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarni tahlil qilishga o`rgatish. 

Pedagogik vazifalar  

Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarining maqsadi, borishi bilan tanishtiish. 

Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasini o’rgatish.    Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarining mustaqil bajariladigan o`quv topshiriqlari bilan tanishtiish 

O`quv faoliyatining natijalari   Talaba:  

Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarining maqsadi,

 

borishi bilan tanishadi. 

Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazish metodikasini o’rganadi. 

 Zoologiyadan amaliy mashg’ulotlarining mustaqil bajariladigan o`quv topshiriqlari bilan tanishadi. 

O`qitish uslubi va texnikasi  

Blits  surov, bumerang, blits  - o`yin 

O`qitish vositalari  

Proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar, doska, bo`r 

O`qitish shakli  

Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

O`qitish shart-sharoiti  

Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

  

  

 O`zbekistonda ipakchlik, baliqchlik, chorvachilik,  

5 - AMALIY MASHG’ULOT

yilqichilikning rivojlanish  

Vaqti: 2 soat  

Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

O`quv mashg’ulotining shakli:  

Amaliy mashg’uloti  

  

  

Amaliy mashg’ulotining rejasi:  

 O`zbekistonda ipakchlikni. taraqqiy etishi O`zbekistonda baliqchlik rivojlanishi. 

Chorvachilik va yilqichilikning rivojlanishi. 

 

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  

         Talabalarga  O`zbekistonda ipakchlik, baliqchlik, chorvachilik, yilqichilikning rivojlanish haqida tushuntirish. 

Pedagogik vazifalar  

O`zbekistonda ipakchlikni taraqqiy etishining o’ziga xos xusussiyatlari bilan tanishtirish. 

O`zbekistonda baliqchlik rivojlanishining o’ziga xos xusussiyatlari bilan tanishtirish.  Chorvachilik  va         yilqichilikning rivojlanishining o’ziga xos xusussiyatlari bilan tanishtirish. 

O`quv faoliyatining natijalari  Talaba:  

O`zbekistonda ipakchlikni taraqqiy etishining o’ziga xos xusussiyatlari bilan tanishadi. 

 O`zbekistonda baliqchlik rivojlanishining o’ziga xos xusussiyatlari bilan tanishadi. 

Chorvachilik va yilqichilikning rivojlanishining o’ziga xos xusussiyatlari bilan tanishadi. 

O`qitish uslubi va texnikasi  

Blit s surov, bumerang, blits - o`yin 

O`qitish vositalari  

Proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar, doska, bo`r 

O`qitish shakli  

Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

O`qitish shart-sharoiti  

Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

  

Tirik tabiat burchagida hayvonlarni saqlash va parvarishlash  

 

6 - AMALIY MASHG’ULOT  

                       Vaqti: 2 soat                                                      Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

                       O`quv mashg’ulotining shakli:                        Amaliy mashg’uloti  

      Tirik tabiat burchagida hayvonlarni saqlashning o`ziga xos             xususiyatlari. 

Amaliy  mashg’ulotining rejasi:                        Tirik tabiat burchagida hayvonlarni parvarishlashning o`ziga xos xususiyatlari. 

                                                                                                           Talabalarga  tirik tabiat burchagida hayvonlarni

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  saqlash va parvarishlashning o`ziga xos xususiyatlari haqida tushuntirish. 

Pedagogik vazifalar  O`quv faoliyatining natijalari  Tirik tabiat burchagida hayvonlarni Talaba:  

saqlashning o`ziga xos xususiyatlarini Tirik tabiat burchagida hayvonlarni saqlashning o`ziga tushuntiradi.  xos xususiyatlarini izohlaydi. 

Tirik  tabiat  burchagida  hayvonlarni Tirik tabiat burchagida hayvonlarni parvarishlashning parvarishlashning o`ziga xos xususiyatlarini o`ziga xos xususiyatlarini o’rganadi. 

o’rgatadi. 

                         O`qitish uslubi va texnikasi                              Blits surov, bumerang, blits - o`yin 

                         O`qitish vositalari                                             “Botanika” darsligi, dastur, DTS, “Bir va ikki pallali

o`simliklarning o`xshashligi va farqlari”, 

“O`simliklarning oilalari” jadvali, gerbariylar, xona o`simliklari.                

                         O`qitish shakli                                             Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

                         O`qitish shart-sharoiti                                      Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

  

Odam va uning salomatligini o`qitishda  

7 - AMALIY MASHG’ULOT  

sog’lom turmush tarzini tarkib  toptirish  

Vaqti: 4 soat  

Talabalar soni: 23 – 26 nafar  

O`quv mashg’ulotining shakli:  

Amaliy mashg’uloti  

  

  

Amaliy  mashg’ulotining rejasi:  

Odam va uning salomatligini o`qitishda sog’lom turmush tarzini tarkib toptirishning o’ziga xos xussusiyatlari. 

Odam va uning salomatligini o`qitishda sog’lom turmush tarzining tarkib  toptirish yo’lari. 

  

O`quv mashg’ulotining maqsadi:  

         Talabalarga odam va uning salomatligini o`qitishda sog’lom turmush tarzining tarkib toptirish haqida tushuntirish. 

Pedagogik vazifalar  

Odam  va  uning  salomatligini  o`qitishda sog’lom turmush tarzini tarkib  toptirishning o’ziga xos xussusiyatlarini tushuntiradi. 

Odam va uning salomatligini o`qitishda sog’lom turmush tarzining tarkib  toptirish yo’larini o’rgatadi. 

O`quv faoliyatining natijalari 

 Talaba:              

Odam va uning salomatligini o`qitishda sog’lom turmush tarzini tarkib  toptirishning o’ziga xos xussusiyatlarini izohlaydi. 

Odam va uning salomatligini o`qitishda sog’lom turmush tarzining tarkib  toptirish yo’larini o’rganadi. 

O`qitish uslubi va texnikasi  

Blits surov, bumerang, blits - o`yin 

O`qitish vositalari  

 Botanika o`qitish metodikasi” metodik qo`llanmasi, o`quv dasturi, DTS.  “Ekskursiyalarda o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish” bo`yicha tarqatma materiallar.        

O`qitish shakli  

Xamkorlikda o`qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda)  

O`qitish           shart-sharoiti 7- amaliy mashuloti.  

Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya 

  

Mavzu: Odam va uning salomatligini o’qitishda sog’lom turmush tarzining tarkib toptirish. Amaliy mashulotining maqsadi: maktablarining  Odam va uning salomatligi darslarida o’quvchilarda sog’lom turmush tarsi ko’nikmalarini tarkib toptirish yo’llari haqida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish;  Zarur jiozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, Odam va uning salomatligi darsligi,   STTini tarkib toptirishga oid  jadvali. 

Amaliy mashulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: hamkorlikda           o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

  

Amaliy mashulotining borishi:  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy  mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshirilari bilan tanishtirish. 

3 amaliy mashg’ulot uyzasidan o’quv munozarada faol ishtirok etish. 

4.             amaliy       mashulotini  yakunlash. 

Amaliy mashulotining maqsadi;  

odam va uning salomatligi-odam anatomiyasi, fiziologiyasi va gigienasi  haqidagi  fan ekanligi;  -sihat-salomatlikning har bir  odam va jamiyat uchun ahamiyati; -odam salomatligining muhit sharoitiga, nasliga bog’liqligi; -hukumatimizning aholi sog’ligini muhofaza qilishga, yosh avlodni sog’lomlashtirishga qaratilgan tadbirlari; -anatomiya va fiziologiya fani rivojiga hissa qo’shgan olimlar va ularning bajargan ishlari haqida.  amalda bajara olishi kerak:  -odam salomatligining muhit sharoitiga, nasliga bog’liqligini anglagan holda sog’lom turmush tarzini to’g’ri tashkil etish; -hukumatimizning aholi sog’ligini muhofaza qilishga, yosh avlodni sog’lomlashtirishga qaratilgan tadbirlarda faol ishtirok etish. Nazariy tushuncha: Ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, vatanparvarlik, ma’naviy-axloqiy, gigienik, jinsiy, jismoniy, estetik jihatdan tarbiyalashga hamda ularning mehnat tarbiyasiga e’tiborni kuchaytirish;O’qitishni axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish; Uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlarida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonida tahsil oluvchilarning shaxsga yo’naltirilgan texnologiyani qo’llash orqali ularni har tomonlama rivojlantirishni amalga oshirish;  Biologiyani o’qitishning barcha shakllarida yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini tarkib toptirishni nazarda tutish; Yoshlarni turli illatlar va tuban “ommaviy madaniyat” hurujlaridan himoya qilishga doir chora-tadbirlar ishlab chiqish.      O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi, “Bola huquqlari kafolatlari to’g’risida”gi qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dastur”larining qabul qilinishi hamda “Sog’lom avlod”, “Yoshlar yili” va “Barkamol avlod yili” davlat dasturlarining qabul qilinishi insonni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, o’quvchilarda sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini yanada kuchaytirish zarurligi ta’kidlangan.

 Test savollariga javob bering.  

  1.Odam va uning salomlatligi fani nimani o’rgatadi?  

A.  Odamning paydo o’lishi. 

B.   Organizmning tuzilishi. S.

Har      qaysi to’qimaa’zolarning faoliyati. 

D. O’sish va rivojlanish qonuniyatlari, sog’lom bo’lishi, uzoq umr ko’rishi uchun zarur bo’lgan sharoitlarni yaratish va sog’lom turmush tarziga rioya qilish. E. Barcha javoblar to’g’ri. 

  2.Ibn Sinoning “Kitob al-qonun fit tibb”(“Tib qonunlari”)kitobi nechanchi yillarda rus va o’zbek tillarida nashr etilgan?  A. 1956, 1959,1962 yillarda. 

B. 1956, 1962, 1983 yillarda. 

S.1955,1962,1983 yillarda.  

D. 1956,1965,1982 yillarda. 

E.1956,1961,1983 yillarda. 

  3.Odamda           uchraydigan    kasalliklar       va        ularni davolashni      o’rgangan       buyuk vatandoshlarimiz qaysi javobda to’g’ri berilgan?  A.Ptolomey, Abu Bakr Buxoriy, Ismoil Buxoriy. 

B. Abu Bakr Buxoriy, Abu Mansur Buxoriy, Ismoil Jo’rjoniy, Xorosoniy. 

S. Abu Bakr Buxoriy,  Ptolomey, Ismoil Jo’rjoniy. 

D.  Ptolomey, Abu Bakr Buxoriy,  Xorosoniy. 

E.   Abu Bakr Buxoriy, Ptolomey,  Ibn Sino. 

  4.O’simlik, hayvon va mineral moddalardan tayyorlangan mingdan ortiq dorilar haqida qaysi asarda ma’lumot berilgan?  

A. Beruniy “Saydana”. B. Ibn Sino “Tib qonunlari”. S. Jo’rjoniy “Al-kimyo”. D. Xorosoniy “Dastur al-ilaj”. E. A va B javoblar to’g’ri. 

  5. Nechanchi yilda “Sog’lom avlod”Davlat dasturi tasdiqlandi?  

A. 2001yil, 15-fevralda. B. 2000yil, 15-fevralda. S. 2005yil, 12-fevralda. 

                       D. 2008yil, 10fevralda. E. 2000yil, 10 fevralda.                                               

1.Barkamol           shaxs   deganda           nimani tushunasiz?__________________________________________________________ 2.Jamiyatimizda aholi sog’ligini muhofaza qilishga, yosh avlodni sog’lomlashtirishga qaratilgan qanday chora- tadbirlar olib 

borilmoqda?__________________________________________________________

 3.O’z salomatlik to’g’risida faol g’amxo’rlik qilish nimani  anglatadi?____________________________________________________________

Sog’lom turmush tarzini tashkil etuvchi omillarni belgilang.  

1.Shaxsiy gigienaga rioya etish. 

2.Jismoniy            tarbiya             bilan shug’ullanish.       3.Ba’zida         s’irtli ichimliklar ichish. 

4. Tamaki va giyohvand moddalar chekish.  5.Uyali aloqa telefonlardan me’yoridan ortiq ga’lashish, musiqa eshitish va h.  8-MALIY MASHG’ULOT

  

Odam va uning salomatligini o’qitishda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish.

  

                       Mashg’ulot vaqti-2 soat                                         Talabalar soni: 24ta  

Mashg’ulot shakli  

Amaliy  

Zarur jiozlar:  

  

  

  

 

Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv “Odam va uning salomatligi” darsliklari  didaktik tarqatma materiallar. 

Amaliy mashg’ulotining maqsadi:  

 

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining Odam va uning salomatligi darslarida o’quvchilarda  darsdan tashqari ishlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish. 

 

pedagogik vazifalar: Talababalarni odam va uning salomatligini o’qitishda darsdan tashqari ishlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish. 

 

O’quv faoliyati natijalari: odam va uning salomatligini o’qitishda  mustaqil fikrlash olgan bilimlarni amaliyotga qo’llay olish  

 

amaliy mashulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya:  

hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

 

Ta’lim berish vositalari  

O’quv qo’llanma,  ko’rgazmali vositalar, slayd, kam’’yuter 

Ta’lim berish sharoiti  

amaliy mashulotida o’tishga  moslashtirilgan auditoriya 

Monitoring va baholash  

Og’zaki nazorat: savol-javob 

  

  

8- Amaliy mashulot.  

Mavzu: Odam va uning salomatligi darslarida o’quvchilarda  darsdan tashqari ishlarni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish. Amaliy mashulotining maqsadi: Odam va uning salomatligi darslarida o’quvchilarda Darsdan tashqari ishlarning xususiyatlarini tushintiradi. 

Biologiya xonasi va tirik tabiat burchagidagi darsdan tashqari ishlar bilan tanishtiradi.  Tabiatdagi darsdan tashqari ishlarni o’rgatadi. 

Zarur jiozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, Odam va uning salomatligi darsligi,   STTini tarkib to’tirishga oid  jadvali. 

Amaliy mashulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya: hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

 

Amaliy mashulotining borishi:  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy  mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv to’shirilari bilan tanishtirish. 

3                amaliy mashg’ulot uyzasidan o’quv munozarada faol ishtirok etish. 

4                amaliy  mashulotini yakunlash. Darsdan tasharqi ishlarning xususiyatlari. Darsdan tasharqi ishlar O’qituvchining individual yoki gru’’ali toshirilari asosida darsdan keyin kursni o’rganish bilan bog’liq bo’lgan majburiy tarzda amaliy ishlarni bajarishni tashkil etish shakli. Darsdan tasharqi ishlar: biologiya xonasida, tirik tabiat burchagida, o’quv tajriba uchastkasida bajarqiladi. O’quvchilarning darsdan tasharqi ishlarining zururligi shundan iboratki, o’simliklar va xayvonlar ustida olib borqiladigan ko’gina uzo muddatli kuzatishlar o’quv jadvaliga sig’maydi. Ayrim xollarda turli asboblar va mikrosko etishmasligi, sinfda turli toshirilarni bajarqilishiga to’sinlik qiladi. Biologiya kursini o’rganish davomida har bir o’quvchi mikrosko bilan ishlash ko’nikma malakasiga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun O’qituvchi navbat bilan 3-5 o’quvchini dars oldidan yoki darsdan so’ng mikrosko bilan ishlashini tashkil etish kerak. O’quvchilar 3-5 tadan guruhlarga bo’linib mayda xayvonlar ustida O’qituvchi toshirig’i bo’yicha keyinchalik darslarda foydalanqiladigan uzo muddatlibiologik kuzatish va tajribalar olib boradilar. Har bir o’quvchi yil davomida bir yoki ikkita darsdan tasharqi ish bajaradi, ularning bajarqilishiga O’qituvchi baho o’yadi. Darsdan tasharqi ishlar mazmuniga ko’ra uyga berqiladigan tajribalarga yain hisoblanadi. Lekin fari shundaki uy ishlar ancha oddiyro bo’lib, sinf o’quvchilari uchun bir vatda berqiladi.

Darsdan tasharqi ishlarning uy ishlaridan, fari ba’zan dastlabki xarakterda bo’ladi, ya’ni sinfda o’rganishdan bir necha kun, hafta va xatto bir necha oy ilgari berqiladi.  Masalan botanikadan   suv o’simliklari bilan tajribalar 2oy      bargda kraxmal izlari hosil bo’lishi -2 oy oya bo’ylab suvning ko’tarqilishi –2-3 kun 

Xayvonlar ustida olib borqiladigan tajribalar uzo muddatli bo’ladi. Odam va uning salomatligi kursidan morfologik, gistologik va medistina xarakteridagi ishlar ma’lum mavzular o’rganilgandan so’ng bilimni mustahkamlash uchun o’tkazqiladi. Ko’gina fiziologik tajribalar, sharqtli refleks hosil qilish, avitaminoz va boshqalar oldindan bajarqiladi. Ularning natijalarini darsda ko’rsatish imkoni bo’ladi. Darsdan tasharqi vatda o’quvchilar o’tkazayotgan barcha tajribalarning borishi haqida xabardor bo’lgan O’qituvchi darsda tajribaning borishi, turli bosichlardagi o’zgarishlarni namoyish qilishi, o’tkazilayotgan tajribalar haqida o’quvchilar axborotini yangi mavzular bayoniga kiritish imkoniga ega bo’ladi. 

                                                                                                                                        1 – ILOVA  

9- AMALIY MASHG’ULOT  

Salomatlikni saqlashda       xalq     tabobatidan foydalanish yo’llari.  

  

Mashg’ulot vaqti-4 soat  

Talabalar soni: 23-26 ta  

Mashg’ulot shakli  

Amaliy  

Zarur jiozlar:  

  

  

  

 

Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv  “Odam va uning salomatligi” darsliklari  didaktik tarqatma materiallar. 

Amaliy mashg’ulotining maqsadi:  

 

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining  Odam va uning salomatligi darslarida o’quvchilarda sog’lom turmush tarsi ko’nikmalarini tarkib to’tirish yo’llari haqida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish, o’qitishni barcha shakllarida salomatlikni saqlashda xalq tabobatidan foydalanish 

 

pedagogik vazifalar:  

Talababalarni odam va uning salomatligini o’qitishda salomatlikni saqlashda xalq tabobatidan foydalanish 

 yo’llarini o’rgatish  

 

O’quv faoliyati natijalari:   odam va uning salomatligini o’qitishda sog’lom turmush tarzi ko’nikmani tarkid to’tirish uchun xalq  tabobatidan  olgan bilimlarni amaliyotga qo’llay olish  

 

Amaliy mashulotida foydalaniladigan           hamkorlikda  o’qitish  texnologiyasining           kichik pedagogik texnologiya:          gurularda ishlash metodi. 

 

Ta’lim berish vositalari 

O’quv qo’llanma,  ko’rgazmali vositalar, slayd, kam’’yuter 

        Ta’lim berish sharoiti 

amaliy mashulotida o’tishga  moslashtirilgan 

auditoriya 

        Monitoring va baholash 

  

 9-amaliy mashuloti.  

Og’zaki nazorat: savol-javob 

Mavzu: Salomatlikni saqlashda xalq tabobatidan foydalanish yo’llari.  

Amaliy mashulotining maqsadi: maktablarining  Odam va uning salomatligi darslarida o’quvchilarda sog’lom turmush tarsi ko’nikmalarini tarkib to’tirish yo’llari haqida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish.  

Zarur jiozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi, Odam va uning salomatligi darsligi,   STTini tarkib to’tirishga oid  jadvali.  

                         Amaliy      mashulotida  foydalaniladigan       pedagogik      texnologiya:

                               hamkorlikda  o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

  

Amaliy mashulotining borishi:  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy  mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv to’shirilari bilan tanishtirish.  3 amaliy mashg’ulot uyzasidan o’quv munozarada faol ishtirok etish. 

4.  amaliy  mashulotini yakunlash. 

 

Amaliy mashulotining maqsadi;  odam va uning salomatligi-odam anatomiyasi, fiziologiyasi va gigienasi  haqidagi  fan

ekanligi; 

-sihat-salomatlikning har bir  odam va jamiyat uchun ahamiyati; 

-odam salomatligining muhit sharoitiga, nasliga bog’liqligi; 

-hukumatimizning aholi sog’ligini muhofaza qilishga, yosh avlodni sog’lomlashtirishga qaratilgan tadbirlari; 

-anatomiya va fiziologiya fani rivojiga hissa qo’shgan olimlar va ularning bajargan ishlari haqida.  Amalda bajara olishi kerak:   

-odam salomatligining muhit sharoitiga, nasliga bog’liqligini anglagan holda sog’lom turmush tarzini to’g’ri tashkil etish; 

-hukumatimizning aholi sog’ligini muhofaza qilishga, yosh avlodni sog’lomlashtirishga qaratilgan tadbirlarda faol ishtirok etish. 

 

 

10- AMALIY MASHG’ULOT  Biologiya (sitologiya va genetika asoslarini o’qitishda) amaliy mashg’ulotlarning o’tkazish  

  

                        Mashg’ulot vaqti-4 soat               Talabalar soni: 23-26 ta  

Mashg’ulot shakli            Amaliy              Zarur jiozlar:              

Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv 

“Biologiya” darsliklari  didaktik tarqatma materiallar.  Amaliy mashg’ulotining maqsadi:   Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining  biologiya darslarida o’quvchilarda amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish. 

 

pedagogik vazifalar:Talababalarni biologiya darslarida o’quvchilarda amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish. 

 

  

O’quv faoliyati natijalari:  biologiya darslarida o’quvchilarda amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni olgan bilimlarni amaliyotga qo’llay olish  

 

amaliy mashulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya:  

hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

 

Ta’lim berish vositalari  

O’quv qo’llanma,  ko’rgazmali vositalar, slayd, kam’’yuter 

Ta’lim berish sharoiti  

amaliy mashulotida o’tishga  moslashtirilgan auditoriya 

Monitoring va baholash  

Og’zaki nazorat: savol-javob 

amaliy mashulotining borishi:  

  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv to’shirilari bilan tanishtirish. 

3          amaliy mashg’ulot      uyzasidan             o’quv munozarada faol ishtirok etish. 

4.  amaliy  mashulotini yakunlash. 

 

Mavzu: Biologiya (sitologiya va genetika asoslarini o’qitishda) amaliy mashg’ulotlarning o’tkazish  

  

Amaliy mashulotining maqsadi: Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining  biologiya darslarida o’quvchilarda amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish maqsadida “O’simlik va hayvon hujayralarini o’rganish” mavzusida laboratoriya mashg’ulotini ishlanmasini tuzish. Zarur jiozlar: Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv dasturi,  Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv “Biologiya” darsliklari  didaktik tarqatma materiallar. Amaliy mashulotida foydalaniladigan pedagogik       texnologiya:

hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

  

Amaliy mashulotining borishi:  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy  mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv to’shirilari bilan tanishtirish. 

3.“O’simlik va hayvon hujayralarini o’rganish” mavzusida laboratoriya mashg’ulotini ishlanmasini tuzish. 

Amaliy mashulotining maqsadi;  

“O’simlik va hayvon hujayralarini o’rganish” mavzusida laboratoriya mashg’ulotini ishlanmasini tuzish. 

Darsning ta’limiy maqsadi:  o’simlik va hayvon hujayralarini laboratoriya mashg’uloti davomida mustaqil o’rganish. 

Tarbiyaviy maqsad: Talabalarni o’simlik va hayvon hujayralarini o’rganish jarayonida ekologik, estetik, gigienik ko’nikmalarini shakllantirish. 

Rivojlantiruvchi maqsad: Talabalarni bilim, ko’nikma va malaklarni tarkib tortirish, darslik va qo’shimcha fdabiyotlar bilan mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish. Darsning jihozi: mikroskop, buyum va qoplovchi oyna, filg’tr qog’oz, darslik. 

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda ishlash metodi). 

I.

Tashkiliy qism. 

II.     O'quvchilarni darsning maqsadi, borishi bilan tanishtirish. 

III.  O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish.  

1 – to’shiriq.  Nazorat savollariga javob  bering.   

O'quvchilarning kichik guruhlari navbat bilan konvertlarga joylashgan savollarni tanlab oladi va javob beradi. O'yin qoidasiga ko'ra har bir savolga to'liq to'g'ri javobga 1 bal qo'yilib, to'liqmas to'g'ri javobga mos ravishda 0,5 bal qo'yiladi. Savollarga javob berilmaganda yoki javob to'liq bo'lmaganda, hohlagan kichik guruh to'ldirishi va qolgan ballni qo'lga kiritishi mumkin.  

Har bir kichik guruhga sardor tayinlanib, o'quvchilarning to'‘lagan ballari quyidagicha hisobga olib boriladi.  

  

Kichik guruh raqami  

  

  

Guruh  

a'zolarining ishi   

  

  

Savol raqami   

 

To'‘lagan bali  

javob berish   

to'ldirish orqali   

jami   

  

  

  

  

  

                         Guruh                       sardorining                       ismi                       sharifi:

_____________________________________  

 

                           11- AMALIY                     Biologiya     (sitologiya     va     genetika     asoslarini

MASHG’ULOT       o’qitishda) nazariy va amaliy mashg’ulotlarning birligini amalga oshirish yo’llari  

Mashg’ulot vaqti-4 soat  Talabalar soni: 23-26 ta  

Mashg’ulot shakli   Amaliy            Zarur jiozlar:         

Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv “Biologiya” darsliklari  didaktik tarqatma materiallar.  Amaliy mashg’ulotining maqsadi:   Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining  biologiya darslarida o’quvchilarda nazariy va  amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish. 

 

pedagogik vazifalar:Talababalarni biologiya darslarida o’quvchilarda nazariy va amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish. 

 

  

O’quv faoliyati natijalari:  biologiya darslarida o’quvchilarda  nazariy va amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni  amaliyotga qo’llay olish  

 

Amaliy mashulotida foydalaniladigan Pedagogik texnologiya:  

hamkorlikda o’qitish texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

 

Ta’lim berish vositalari  

O’quv qo’llanma,  ko’rgazmali vositalar, slayd, kam’’yuter 

Ta’lim berish sharoiti  

amaliy mashulotida o’tishga  moslashtirilgan auditoriya 

Monitoring va baholash  

Og’zaki nazorat: savol-javob 

amaliy mashulotining borishi:  

  

  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv to’shirilari bilan tanishtirish. 

3          amaliy             mashg’ulot      uyzasidan              o’quv munozarada faol ishtirok etish. 

4.  amaliy  mashulotini yakunlash. 

  11-amaliy mashg’ulotning didaktik maqsadi:   

Biologiya (tsitologiya      va        genetika           asoslarini         o’qitishda)       nazariy      va        amaliy mashg’ulotlarining birligini amalga oshirishda fanning mazmuni asosida beriladigan nazariy tushunchalar, amaliy mashg’ulotlar jarayonida tarkib toptiruvchi bilim, ko’nikma va malakalarni aniqlash, metod, vosita va texnologiyalarni tanlash. 

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasi (kichik guruhlarda ishlash metodi). 

Darsda foydalaniladigan jihozlar: Biologiya darsligi, DTS, didiaktik tarqatmalar, ko’rgazmali qurollar. 

Amaliy mashg’ulotning borishi:  

1.Tashkiliy qism.  2.Talabalarni amaliy mashg’ulotining masadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv topshiriqlari bilan tanishtirish. 

3.O’quvchilar faoliyatini yangi mavzuni o’rganishga qaratish va modulning didaktik maqsadi bilan tanishtirish. 

4. Modul dasturi yordamida talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish. 

Mazkur mavzu mazmunini 4ta tugallangan mantiqiy mazmuniga ega modul(blok yoki qism)ga ajratish mumkin.  

Talabalarni mustaqil ishlashlari uchun tuzilgan modul dasturi.  

                                                                                                                                                                       1 – ilova  

O’FE  

O’quv materialini mustaqil o’zlashtirish uchun o’quv topshiriqlari  

Topshiriqlarni bajarish bo’yicha ko’rsatma  

  

Izoh  

1-O’FE 

Maqsad: Biologiya (tsitologiya va genetika asoslarini)bo’limini tahlil qiling.  

1. TSitologiya va genetika asoslari bo’limida qanday 

 

Kichik gruhlarda faol ishtirok eting. 

 

 

mavzular o’rin olgan? 

2.                  “TSitologiya” bo’limini o’rganish uchun mavzulireja tuzing. 

3.                  Har bir mavzuda qaysi nazariy tushunchalar ustun ekanligini aniqlang 

4.Fiziologik, anatomik mazmundani mavzularni aniqlang.  

 

 

2-O’FE 

Maqsad: Nazariy tushunchalar  mazmundagi dars ishlanmasini loyihalashni o’rganish. 

1. “O’simlik hujayrasining o’ziga xos tuzilishi” mavzusi bo’yicha dars ishlanmasini loyihalang.  2. Darsning borishi, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo’llarini belgilang. 

 

Kichik gruhlarda faol ishtirok eting. 

 

3-O’FE 

Maqsad: Genetika bo’limidan o’rin olgan “Genlarning o’zaro tahsiri” mavzusini o’qitish metodikasini ishlab chiqing.   

1.                  Darslikdan mazkur mavzuni mazmuni asosida maqsadini aniqlang.  

2.                  Ushbu mavzuni iyoritishda beriladigan nazariy tushunchalar va ularni yetkazish yo’llarini aniqlang.  3. Dars jarayonida qanday ko’nikmalar tarkib toptirilishini aniqlang. 

Kichik gruhlarda faol ishtirok eting. 

 

4-O’FE 

Maqsad: “TSitologiya” va “Genetika” bo’limidan amaliy mazmundagi darsni aniqlang. 

1.                  “Genetika” amaliy mashg’ulot davomida beriladigan masala va mashqlar yechish yo’llarini aniqlang.  

2.                  “O’simlik va hayvon hujayralarini o’rganish” mavzusidagi laboratoriya mashg’ulotiga dars ishlanma tuzing. 

 

Kichik gruhlarda faol ishtirok eting. 

 

5-O’FE 

Modulni yakunlash.  Modul dasturining didaktik maqsadini o’qib chiqing. Siz unga qay darajada erishdingiz? 

Agar o’z o’quv faoliyatingizdan erishilgan natija sizni qanoatlantirmasa, modul dasturi yordamida mavzuni qayta o’rganing. 

 

 

 

                            12- AMALIY                             Mendel qonunlari bo’yicha tajribalar qo’yish metodikasi  

MASHG’ULOT  

                            Mashg’ulot vaqti-2 soat            Talabalar soni: 24ta  

                            Mashg’ulot shakli                     Amaliy  

                         Zarur jiozlar:                                  

  Biologiyadan tuzilgan davlat ta’lim standarti, o’quv “Biologiya  darsliklari  didaktik tarqatma materiallar. 

  

Amaliy mashg’ulotining maqsadi:  

Talabalarni umumiy o’rta ta’lim maktablarining  biologiya o’quv fani bo’yicha tajribalar qo’yish eo’llarini o’rgatish. 

 

pedagogik vazifalar:Talababalarni biologiya darslarida o’quvchilarda nazariy va amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni tarkib to’tirish. 

 

  

O’quv faoliyati natijalari:  biologiya darslarida o’quvchilarda  nazariy va amaliy mashg’ulotlarni otkazish asosida bilim, ko’nikma va malakalarni  amaliyotga qo’llay olish  

 

Amaliy mashulotida foydalaniladigan pedagogik texnologiya:  

Modulli ta’lim texnologiyasining kichik gurularda ishlash metodi. 

 

Ta’lim berish vositalari  

O’quv qo’llanma,  ko’rgazmali vositalar, slayd, kam’’yuter 

Ta’lim berish sharoiti  

amaliy mashulotida o’tishga  moslashtirilgan auditoriya 

Monitoring va baholash  

Og’zaki nazorat: savol-javob 

Amaliy mashulotining borishi:  

  

1.Tashkiliy qism.  

2.Talabalarni amaliy mashulotining maqsadi, borishi, mustaqil bajariladigan o’quv to’shirilari bilan tanishtirish. 

3          amaliy             mashg’ulot      uyzasidan              o’quv munozarada faol ishtirok etish. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-SEMINAR:

 Umumiy o’rta ta’lim maktablari va o’rta maxsus ta’lim muassasalari uchun biologiyadan tuzilgan DTS, o’quv dasturi, darsliklar va metodik qo’llanmalarni o’rganish va ular o’rtasidagi uzviylik.  

Reja:  1. Biologiyani o’qitish shakllari. 

2.  Darsning darsdan tashqari ishlar bilan o’zaro uzviy bog’liqligi. 

3.  Darsning ekskursiya bilan o’zaro uzviy bog’liqligi. 

4.  Darsning sinfdan tashqari mashg’ulotlar bilan o’zaro uzviy bog’liqligi 

Biologiyani o’qitish shakllari: dars, ekskursiya, uy ishlari, darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari mashg’ulotlar muayyan tizimni hosil qilib, ular o’quvchilar tomonidan belgilangan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirish, bilish faoliyati usullarini egallash va o’qitish samaradorligini orttirishga xizmat qiladi.    Dars o’qitishning asosiy shakli bo’lib, unda biologiya o’quv dasturidan o’rin olgan o’quv materialining asosiy qismi o’rganiladi. Darsda o’qituvchi ta’lim mazmuni, o’qitish metodi va vositalarining uyg’unligi  orqali o’qitish maqsadlariga erishishni nazarda tutadi. Lekin, hamma masalalarni ham darsda o’rganish imkoni bo’lmaydi, masalan uzoq muddatli kuzatish ishlarini talab etadigan tajribalarni o’tkazishda darsdan tashqari ishlardan foydalaniladi.  Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning uch turi mavjud: 

     Yakka tartibda individual tarzda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlar.   

     Guruhlarda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlar. 

     Ommaviy tarzda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlar. 

Yakka tartibda individual tarzda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’qituvchi o’quvchilar tomonidan muayyan mavzularda kuzatishlar o’tkazish, tajriba qo’yish, qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlash, ma’ruzalar tayyorlash va ularni jihozlash ishlarini rejalashtiradi.    

Guruhlarda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarda turli sinflarda “Yosh biologlar” to’garagi, fakultativ mashg’ulotlar, tanlovlarga tayyorgarlik ko’rish, tirik tabiat burchagida ishlar tashkil etiladi. Ommaviy tarzda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlarda asosan, turli mavzularda kechalar va bayramlar, biolog-olimlar bilan uchrashuvlar tashkil etish bilan bir qatorda ko’qalamzorlashtirish ishlari, ijtimoiy foydali mehnatni amalga oshirish nazarda tutiladi. 

Sinfdan tashqari mashg’ulotlar dasturdagi o’quv materiali asosida tashkil etiladi, lekin uni takrorlamasligi kerak. O’qituvchi o’rganilayotgan o’quv fani mazmuni, mahalliy sharoit, o’quvchilarning qiziqishi va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, sinfdan tashqari mashg’ulotlarning mavzularini tanlaydi. 

Talabalarning bilimlarini nazorat qilish savollari:  

6.                    Metodist-olimlar tomonidan o’qitish jarayoniga berilgan ta’riflarni taqqoslang. 

7.                    Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan o’qitish shakllarini aniqlang. 

8.                    Darsning darsdan tashqari ishlar bilan o’zaro uzviy bog’liqligini isbotlang. 

9.                    Darsning ekskursiya bilan o’zaro uzviy bog’liqligini isbotlang. 

10.                Darsning sinfdan tashqari mashg’ulotlar bilan o’zaro uzviy bog’liqligini misollar yordamida isbotlang. 

Foydalanilgan adabiyotlar:  

1.          G’ofurov A.T va boshqalar. Biologiyani o’qitishning umumiy metodikasi. (O’quv-metodik qo’llanma). TDPU., T.: - 2005 

2.          G’ofurov A.T. va boshqalar. Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya) Akademik litsey va kasbhunar kollejlari o’quvchilari uchun darslik. – T.: “SHarq”, 2003. – 288 bet. 

3.          Yo’ldoshev J.G’. Zamonaviy dars. Malaka oshirish: muammolar, izlanishlar, yechimlar. A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI. – T.:, 2007. – 200 bet. 

4.          Kuchmenko V.S., Sumatoxin S.V. Biologiya: Jivotnыe: 7 klass: Metodicheskoe posobie. – M.: Ventana-Graf, 2005. – 176s. 

 

2-SEMINAR: 

Biologiyadan yaratilgan elektron darsliklarni o’rganish va biologiya darslarida foydalanish bo’yicha dars ishlanmalarini loyihalash.  Reja:  1. Biologiyadan yaratilgan elektron darsliklarni o’rganish 

                                   2. Biologiya darslarida foydalanish bo’yicha dars ishlanmalarini loyihalash 

 Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan vositalar biologik ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalari, o’rganiladigan mavzu mazmuniga muvofiq, o’qituvchi tomonidan mazkur jarayonning samaradorligini orttirish maqsadida qo’llaniladi. 

 Biologiya darslarida o’qituvchi o’rganiladigan mavzu mazmunini to’la yoritadigan o’qitish vositalarini unga muvofiq esa, o’qitish metodlarini tanlaydi, shu asosda darsda o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etadi va boshqaradi. 

O’qitish vositalari mamlakatda ta’limni tubdan isloh qilish printsiplari, fan-texnika, ishlab chiqarish rivojlangan sari ularning turlari ham ko’payib bordi.  

Demak, ta’lim muassasalarida o’qitish vositalarining turlari ham muayyan darajada o’zgarib, yangilanib boradi, yangi avlod o’qitish vositalari vujudga keladi.  

O’qitish vositalarining yangi avlod guruhiga: kompьyuter texnologiyasining ta’lim beruvchi, modellashtirilgan va nazorat dasturlari, slaydlar, mulьtimedialarni kiritish mumkin. 

Biologiya o’qituvchisining asosiy vazifasi o’rganiladigan mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda eng yuqori samara beradigan o’qitish vositalarini tanlashi, buning uchun o’qitish vositalarining yangi avlodining turlari, ular bilan ishlash metodikasini egallagan bo’lishi darkor.  

O’qitish samaradorligini oshirishda amaliy mashg’ulot va namoyish qilinadigan tajribalarni o’tkazishga yordam beruvchi xususan mikroskop, lupa, shtativ, reaktivlar asboblar isituvchi asboblar, pintset, preparoval ninalar, o’qitishning texnik vositalari – kodoskoplar, televizorlar, kompьyuterlar, ovoz yozuvchi va eshittiruvchi – apparatlar, magnitofonlar ham o’qitish vositalariga kiradi. 

Texnik vositalari orasida audiovizual va boshqa tabiiy tasviriy vositalar shu bilan ustunlik qiladiki, ular o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarning barcha bosqichlarini izchillik bilan ko’rsata oladi. Teleko’rsatuv va videofilьmlardan biologiya o’qitishda foydalanish tirik tabiatdagi voqea, hodisalarni sinfda o’rganish sifatini bir necha marta oshirish imkonini beradi.  

Talabalarning bilimlarini nazorat qilish savollari:  

7.           Elektron darsliklarni ahamiyati nimalardan iborat? 

8.           Ko’rgazmali qurollar qanday turlarga bo’linadi?  

9.           Ko’rgazmali o’qitish vositasi va qurol orasida qanday farq bor? 

10.       Asosiy va yordamchi ko’rgazmali qurollarga nimalar kiradi? 

11.       Tabiiy ko’rgazmali qurollarni tushuntiring. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar:  

1.   Tolipova J.O. Biologiyani o’qitishda pedagogik texnologiyalar. Pedagogika oliy o’quv yurti talabalari uchun darslik. “CHo’lpon” T.: 2011 - 128 bet 

2.   Tolipova J.O. va boshqalar. Botanika o’qitish metodikasi.  5-sinf. T., “O’zbekiston”, 2003 yil – 96 bet. 

3.   Tolipova J.O va boshqalar. Botanika o’qitish metodikasi. 6-sinf.  T., “O’zbekiston” 2003 yil – 

128 bet 

4.     Tolipova J.O., G’ofurov A. T. Biologiyani o’qitish metodikasi. (10-sinf) Toshkent.: SHarq.- 2004, - 96 bet. 

5.     Tolipova J.O., G’ofurov A. T. Biologiyani o’qitish metodikasi. (11-sinf) Toshkent.: SHarq.- 2004,  - 128 bet. 

 

3-SEMINAR: 

Biologiya o’qitish metodikasining dolzar muammolariga bag’ishlangan anjumanlar uchun ma’ruza va taqdimot materiallari tayyorlash.  

Reja: 1. Biologiya o’qitish metodikasining muammolari 

2.     Biologiya o’qitish metodikasining dolzarb muammolariga bag’ishlangan anjumanlar uchun ma’ruza tayyorlash 

3.     Biologiya o’qitish metodikasining dolzarb muammolariga bag’ishlangan anjumanlar uchun taqdimot materiallari tayyorlash  

Respublikamizda olib borilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlarning muvaffaqiyati uzluksiz ta’lim tizimining barcha turlarida ta’lim-tarbiya jarayoni tashkil etiladigan o’qitish printsiplari ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari va uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplariga qanchalik mos kelishi va ularni amaliyotga joriy etishga safarbar etilganligiga bog’liq. 

Ma’lumki, o’qitish printsiplari - o’qitish tizimining tuzilishi, mohiyati, uning qonunlari va qonuniyatlari haqidagi, shuningdek, faoliyatni tashkil etadigan, amaliyotni boshqarishda namoyon bo’ladigan bilimlar majmuasi sanaladi. 

Respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy o’zgarishlar biologik ta’lim jarayonida ilmiylik, sistemalilik, fundamentallik, izchillik, ko’rgazmalilik, onglilik, mustaqillik, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning metodologik printsipi, nazariyani amaliyot bilan bog’lash, samaradorlik, tushunarlilik, mantiqiy ketma-ketlik, uzviylik,  ta’limni tabaqalashtirish va individuallashtirish, individual va guruhlarda o’qitishni uyg’unlashtirish, o’qitish maqsadi, mazmuni, vositalari va shakllarining ijtimoiy muhitga bog’liqligi, o’qitish maqsadi, vositalari va natijalar birligi, baholash va o’z-o’zini baholash printsipi  bilan bir qatorda, ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi  printsiplarga ham amal qilinishi zarurligini ko’rsatdi. Talabalarning bilimlarini nazorat qilish savollari:  

9.                    Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlang. 

10.                Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy printsiplarini aniqlang. 

11.                Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatish printsiplarini ko’rsating. 

12.                Biologik ta’limda qo’llaniladigan o’qitish printsipini aniqlang. 

13.                Biologiyani o’qitishda foydalaniladigan qonuniyatlar va ularning mohiyatini aniqlang. 

14.                Uzluksiz ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmalarini aniqlang. 

15.                Uzluksiz ta’lim tizimi oldidagi ijtimoiy buyurtmalarni aniqlang. 

Biologik ta’limning yaxlitliligini isbotlang. 

Foydalanilgan adabiyotlar:  

1.          Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. «O’zbekiston» nashriyoti, 2000 y 59 bet 

2.          Azimov I va boshqalar. Biologiya (9-sinf) metodik qo’llanma T., 2002 yil Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 

3.          Borzova Z.V., Dagaev A.M. Didakticheskie materialы po biologii: Metodicheskoe posobie. – M.: TTS Sfera, 2005. – 400 s. 

4.          G’ofurov A.T va boshqalar. Biologiyani o’qitishning umumiy metodikasi. (O’quv-metodik qo’llanma). TDPU., T.: - 2005 

5.          G’ofurov A.T. va boshqalar. Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya) Akademik litsey va kasbhunar kollejlari o’quvchilari uchun darslik. – T.: “SHarq”, 2003. – 288 bet. 

6.          Yo’ldoshev J.G’. Zamonaviy dars. Malaka oshirish: muammolar, izlanishlar, yechimlar. A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI. – T.:, 2007. – 200 bet. 

 

4-SEMINAR:

 Biologiya o’qitish metodikasining xususiy masalalarini metodik qo’llanmalar orqali o’rganish va ma’ruzalar tayyorlash.

Reja:

6.           Bilim va tushunchalar. 

7.           O’quvchilarda biologik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari. 

8.           Biologik tushunchalarning turlari. 

9.           O’quvchilarda biologik tushunchalarni rivojlantirish yo’llari. 

10.       Xususiy va umumiy biologik tushunchalar. 

 

Xususiy tushunchalar ichida faqat bitta mavzuda rivojlantiriladigan tushunchalar lokal tushunchalar deyiladi. Lokal tushunchalar sirasiga «Poyalarning xilma-xilligi» mavzusidagi poyaning turlari tik o’suvchi, o’rmalovchi, chirmashuvchi, palak otuvchi, ilashuvchi, qisqargan poyalar,

«O’g’itlar» mavzusidagi o’g’itlarning turlari kiradi. 

Xususiy tushunchalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  O’simlik hamda hayvonlarning organlari to’g’risidagi tushunchalar; 

  O’simlik hamda hayvon organizmida boradigan hayotiy jarayonlar to’g’risidagi tushunchalar;  Ekologik, sistematik va filogenetik bog’lanishlar to’g’risidagi tushunchalar; 

Biologiya o’quv fani mazmunida umumiy biologik tushunchalar asosiy o’rinni egallaydi. Barcha tirik organizmlarga xos bo’lgan biologik qonuniyatlar va ayrim biologik o’quv kurslarining xususiy tushunchalarini umumlashtiruvchi tushunchalar umumiy biologik tushunchalar deyiladi. 

Umumiy biologik tushunchalarga: 

  Hujayra tirik organizmlarning tuzilish, qurilish va hayotiy birligi; 

  Organlar tuzilishi va funktsiyasining birligi; 

  Organizm bilan muhitning o’zaro bog’liqligi; 

  Organizm – o’z-o’zini boshqaruvchi yaxlit sistema;        Moddalar va energiya almashinuvi; 

  Irsiyat, o’zgaruvchanlik va organizmlarning ko’payishi;  Organik olamning evolyutsion rivojlanishi kabilar kiradi. 

Umumiy biologik tushunchalar xususiy biologik tushunchalardan hosil bo’ladi va ularning har biri maktab biologiya o’quv fanlari mazmunida rivojlantirilib boriladi. 

TALABALARNING         O’ZLASHTIRGAN   BILIMLARINI           NAZORAT             QILISH TOPSHIRIQLARI 

6.       Bilim va tushunchaga ta’rif bering. 

7.       O’quvchilarda tushunchalarni shakllantirish bosqichlarini aniqlang. 

8.       Biologiyani o’qitishda umumiy biologik tushunchalarni rivojlantirish yo’llarini belgilang. 

9.       Botanika  darsligi mazmunidagi xususiy tushunchalarni boblar bo’yicha aniqlang. 

10.   Oddiy va murakkab tushunchalarga misol keltiring. 

  

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1.      Ponomareva I.N. Obщaya metodika obucheniya biologii: Ucheb. posobie dlya stud. ped. vuzov. –

M.: Izdatelьskiy tsentr “Akademiya”, 2003. 

2.      Tolipova J.O, G’ofurov A.T.-Biologiya ta’limi texnologiyalari.  Metodik qo’llanma “O’qituvchi” T.: 2002 

3.      Borzova Z.V., Dagaev A.M. Didakticheskie materialы po biologii: Metodicheskoe posobie. – M.: TTS Sfera, 2005. 

4.      G’ofurov A.T va boshqalar. Biologiyani o’qitishning umumiy metodikasi. (O’quv-metodik qo’llanma). TDPU., T.: - 2005 

 

 

5-SEMINAR:

 Biologiyadan darsdan tashqari ishlarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni.  

Reja:  1. Darsdan tashqari ishlarning ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rni. 

2.  Darslik bo’yicha uy vazifalari. 

3.  Uyda bajariladigan amaliy ishlar. 

4.  Darsdan tashqari ishlarning xususiyatlari. 

5.  Biologiya xonasi va tirik tabiat burchagidagi darsdan tashqari ishlar. 

6.  Tabiatdagi darsdan tashqari ishlar  

Biologiyadan tuzilgan DTS o’quvchilarning egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar me’yorlangan bo’lib, uni o’quvchilar dars davomida egallashlari ancha mushkul.  

SHu sababli, o’qituvchi o’qitishning zaruriy shakli bo’lgan uy vazifalari va darsdan tashqari ishlarda o’quvchilarning muayyan ko’nikma va malakalarni egallashlarini nazarda tutmog’i lozim. 

Jumladan, “Botanika” o’quv fani DTSda o’quvchilar tomonidan: 

               O’simliklarda boradigan hayotiy jarayonlarni aniqlash maqsadida kuzatishlar

o’tkazish, oddiy tajribalar qo’yish; 

               O’simliklarni parvarish qilish: 

               Qalamcha tayyorlash va qalamchadan ko’paytirish, payvandlash; 

               Tabiatda o’zini tutish qoidalariga rioya qilish; 

               Darslikdagi matn va rasmlar bilan ishlash; 

               Darslik mundarijasi yordamida mo’ljal olishni bilish, matn va rasmlar bilan ishlay olish, mavzuning asosiy mazmunini farqlay olish, savollarga javob berish, biologik atamalar lug’ati bilan ishlay olish ko’nikmasiga ega bo’lishi qayd etilgan. 

Mazkur ko’nikmalarni tarkib toptirishda darsdan tashqari ishlar muhim rol o’ynaydi. SHu sababli, yuqoridagi ko’nikmalarni o’quvchilarda tarkib toptirish uchun o’qituvchi uy vazifasi va darsdan tashqari ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. 

O’quvchilarning aksariyati darsliklardan to’g’ri foydalanishni bilmaydi, ba’zi o’quvchilar topshiriq va mavzularni darslikdan yodlab oladilar, ayrimlar mavzularni yuzaki o’rganadilar. Uyga berilgan topshiriqlar o’quvchining fikr yuritishini faollashtiradigan, unda mustaqil ishlashga qiziqish uyg’otgan taqdirdagina ko’zlagan maqsadga erishiladi. Buning uchun har qanday topshiriq savollar shaklida ifodalangan bo’lishi kerak, o’quvchilar sinfda gapirib berish uchun darslik tekstini qatorasiga yodlab olmasdan, undan kerakli materialni tanlab olib, ularga javob tayyorlaydilar. Bunga erishish uchun darslikdagi ushbu mavzuni yodlang yoki o’rganing degan iboralardan voz kechish kerakdir.  Talabalarning bilimlarini nazorat qilish savollari  

8.                    Darsdan tashqari mashg’ulotlar va uy vazifasining ta’lim-tarbiya jarayonida tutgan o’rnini aniqlang. 

9.                    Uy vazifalarni qanday xillarga bo’linadi? 

10.                Uy vazifalari berishda o’qituvchi nimalarga e’tibor berishi kerak? 

11.                Darslik bo’yicha uy vazifalarida nimalarga e’tibor berish kerak? 

12.                Uyda bajariladigan amaliy ishlar qanday bo’ladi?  

13.                Darsdan tashqari mashg’ulotlar qanday maqsadlarda tashkil etiladi? 

14.                Darsdan tashqari mashg’ulotlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati nimadan iborat? 

  

  

Foydalanilgan adabiyotlar:  

                                   1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. «O’zbekiston» nashriyoti, 2000 y 

59 bet 

2.     Azimov I va boshqalar. Biologiya (9-sinf) metodik qo’llanma T., 2002 yil Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 

3.     Borzova Z.V., Dagaev A.M. Didakticheskie materialы po biologii: Metodicheskoe posobie. – M.: TTS Sfera, 2005. – 400 s. 

4.     G’ofurov A.T va boshqalar. Biologiyani o’qitishning umumiy metodikasi. (O’quvmetodik qo’llanma). TDPU., T.: - 2005 

  

 

6-SEMINAR:

Biologiyani o’qitishda o’quvchilarning tahliliy-tanqidiy va mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini

tarkib toptirish yo’llari.  Reja:  

1.  Mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish. 

2.  Tanqidiy fikr yuritish. 

3.  Tahliliy fikr yuritish. 

Biologiyani o’qitishda o’qituvchi o’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish uchun avvalo: 

         O’quvchilarning darsda mustaqil ishlashlari uchun o’quv topshiriqlarini tuzishi, biologik ob’ektlar, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlarni o’rganish maqsadida tajriba va kuzatish o’tkazish yuzasidan ko’rsatmalar tayyorlashi: 

         O’quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning mustaqil ta’limi uchun qo’shimcha adabiyotlar va mulьtimedialarni tanlashi lozim.  

O’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish uchun, ta’limtarbiya jarayonida   rivojlantiruvchi           ta’lim   texnologiyasini           qo’llash      zarur.   Rivojlantiruvchi          ta’lim texnologiyasining asosiy g’oyasi o’quvchilarni har tomonlama rivojlantirish sanaladi. Mazkur texnologiyaning asosiy xususiyatlari: 

         o’quvchilarni o’z bilish faoliyatini sub’ektiga aylantirib, fikr yuritish mexanizmini shakllantiradi, rivojlantiradi. 

         o’quvchilarning bilish faoliyati emperik va nazariy bilish yaxlitligida tashkil etilib, o’qitish jarayonida bilimlarni deduktiv usulda o’rganish ustuvor bo’ladi. 

         o’qitish jarayonining asosini o’quvchilarning o’quv topshiriqlarini bajarish orqali vujudga keltiriladigan mustaqil faoliyat tashkil etadi. 

         o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga zamin tayyorlab, bu jarayonda tanqidiy va ijodiy fikr yuritishni shakllantirish ustuvor yo’nalish sanaladi. Fikr yuritishning bu ikki tipi bir-birini to’ldiradi va taqozo  etadi.  

Tanqidiy fikr yuritish  shaxsning voqea va hodisalar haqidagi munosabati va fikrini vujudga keltirib, uning tarkibiga quyidagilar kiradi: 

         Tahliliy fikr yuritish (axborotni tahlil qilish, zarur faktlarni tanlash, taqqoslash, faktlar va hodisalarni chog’ishtirish). 

O’quvchilarda tahliliy fikr yuritish ko’nikmalarini shakllantirish uchun biologiya o’qituvchisi har bir darsda avval o’rganilayotgan ob’ektlar bilan o’rganilgan ob’ekt o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlaydigan topshiriqlarni berishi kerak. 

         Bog’lanishli (assotsiativ) fikr yuritish (avval o’rganilgan bilimlar, faktlar orasidagi bog’lanishlarni aniqlash, tanish ob’ekt va hodisalarning yangi xususiyatlari va sifatlarini topish). 

Bog’lanishli fikr yuritish o’quvchilarning avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini kutilmagan, noodatiy vaziyatlarda qo’llab yangi bilim va ko’nimalarni o’zlashtirishlariga zamin tayyorlaydi. 

         Mustaqil fikr yuritish (muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, farazlarni ilgari surish, avval o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarni yangi vaziyatlarda qo’llab, yangi bilim, ko’nikma va malakalarni egallash, o’z fikrini dalillash). 

Mustaqil fikr yuritish shaxs hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. SHu sababli biologiyani o’qitishning barcha shakllarida, o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishga ahamiyat berish zarur. 

Mantiqiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi: 

V.   Muammoli vaziyatni anglash, uni hal etish yo’llarini aniqlash. 

VI. Muammoni hal etishning ichki va tashqi mantiqini hisobga olgan holda mantiqan dalillash.  

VII.                      Muammoni hal etish usullarining mantiqan ketma-ketligini aniqlash. 

VIII.                   O’z javoblarining to’g’riligini dallillash va javobning to’g’riligini tekshirib ko’rish.  

 

TALABALARNING O’Z-O’ZINI NAZORAT QILISH SAVOLLARI:       

                                      7.     O’quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlashni rivojlantirish yo’llarini o’rganing.  8.

                                              Biologiyani o’qitishda o’quv munozaralari, bahslar o’tkazish usullarini       o’rganing.  

9.          O’quvchilarda o’quv munozaralari va bahslarda ishtirok etish uchun zarur       bo’lgan ko’nikmalarini shakllantirish yo’llarini o’rganing.  

10.      O’quvchilarda fikrlarini asoslash, o’z - o’zini baholash, o’zaro nazorat  qilish ko’nikmalarini shakllantirish yo’llarini o’rganing.  

 

Foydalanilgan adabiyotlar:  

1.                        Tolipova J.O, G’ofurov A.T.-Biologiya ta’limi texnologiyalari.  Metodik qo’llanma

“O’qituvchi” 

T.: 2002 - 128 bet. 

2.                        Tolipova J.O. Biologiyani o’qitishda pedagogik texnologiyalar. Pedagogika oliy o’quv yurti talabalari uchun darslik. “CHo’lpon” T.: 2011 - 128 bet 

3.                        Tolipova J.O. va boshqalar. Botanika o’qitish metodikasi.  5-sinf. T., “O’zbekiston”, 2003 yil – 96 bet. 

4.                        Tolipova J.O va boshqalar. Botanika o’qitish metodikasi. 6-sinf.  T., “O’zbekiston” 2003 yil

– 128 bet 

5.          Tolipova J.O., G’ofurov A. T. Biologiyani o’qitish metodikasi. (10-sinf) Toshkent.: SHarq.- 2004, - 96 bet. 

6.          Tolipova J.O., G’ofurov A. T. Biologiyani o’qitish metodikasi. (11-sinf) Toshkent.: SHarq.- 2004,  - 128 bet. 

7.          Tolipova J.O., G’ofurov A.T. Biologiya o’qitish metodikasi. Akademik litsey va kasbhunar kollejlari biologiya o’qituvchilari uchun o’quv-metodik qo’llanma. – T.: Bilim, 2004, - 160 bet. 

8.          Tolipova J.O., G’ofurov A.T. Biologiya ta’limi texnologiyalari. T .  “O’qituvchi” 2002 yil. 

9.          SHefer             I.F.,      Matchonov      B.E.     Obщaya           metodika      prepodavaniya             biologii.

(Uchebnometodicheskaya posobie) TDPU., T.: - 2005 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-SEMINAR:

 Biologiyadan sinfdan tashqari mashxulotlarning taьlim tarbiya jarayonida tutgan o’rni

Reja;

1.      Yakka tartibda o’qitish 

2.      Darsdan  tashqari  ishlarning  ommaviy  shakli Biologiya  bo’yicha  darsdan  tashqari  ishlarning  samarali  variantlari  va  turli shakllaridan foydalanildi. Darsdan tashqari ishlar  turli shakllarda tashkil qilinsada, ularning  mazmun  va  maqsadi  o’quv-tarbiya  masalasiga qaratilishi  lozimligi ko’pgina metodik qo’llanmalarda o’z ifodasini topgan.  

Biologiya  o’qitish  metodikasida  darsdan  tashqari  ishlarning  quyidagi shakllariga to’liq to’xtalib va guruhga ajratishga bo’ladi.  

1.Guruh tarzidagi ishlar.  

2.Ommaviy ishlar. 

3.Umumiy foydali mehnat.  

4.Yakka tartibdagi ishlar.  

Ilmiy  tadqiqotimizning  maqsadiga  muvofiq  biologiya  darslarini  darsdan tashqari  mashg`ulotlar  bilan  bog`lab  borishda  3  ta  tashkiliy  shakl  bo’yicha ishladik.  

1) O’quvchilarning yakka (individual) ishlari;  2) O’quvchilarning guruhiy ishlari;  3) O’quvchilarning ommaviy ishlari.  

Sinfdan tashqari ishlar sistemasidagi ayrim ish shakllari o’ziga xos mazmunga ega bo’lishi bilan birga ular bir-birini to’latib boradi. Darsdan tashqari ishlarning yuqorida bayon etilgan shakllari bo’yicha va ularni dars bilan o’zaro bog`lab olib borilganda  ishning  mazmuniga  ko’ra  turli  metod  va  metodik  usullardan foydalanildi.    

Yakka tartibda o’qitish 

O’qitish  -  o’qituvchi  uchun  ham,  o’quvchi  uchun  ham  aktiv  faoliyatdan iborat  bo’lib,  u  o’quvchilarning  kuzatuvchanlik  va  fikrlash  qobiliyatini rivojlantiradigan, har bir bajarilgan ishdan xulosachiqarib oladigan va jamiyatga foyda keltirish ruhida tarbiyalaydigan jarayondir.  

O’quvchilar o’z tevarak atrofidagi ob`ektiv olamnitadqiq qilmaydilar, balki, uni o’z ixtiyorida mavjud bo’lgan ilmiy ma`lumotlarasosida sistemaga solingan va umumlashtirilgan holda o’rganadilar.  O’quvchilar  o’zlari  o’rganadigan  modda  va  jarayonlarning  aksariyatiga hayot  va  kunadlik  turmushda  ko’p  marta  duch  keladilar  hamda  bunday  narsa  va hodisalarni  birlamchi  tarzda  tasavvur  hosil  qiladilar.  o’qituvchi  o’quvchilarning hosil qilgan tasavvurlarini, aniq tushunchalar va real bilimlar darajasigacha o’sib etishini ta`minlamog`i lozim  va bunda o’qitishning  turli  metodlari va  usullaridan foydalanib  ishlaydi  Mustaqil  ishlar  metodi  o’quvchilar  tomonidan bajariladigan darsdan tashqari ishlarning deyarli hamma shakllariga daxldor bo’lib, mashg`ulotlar va topshiriqlarning samarali o’tkazilishida katta yordam beradi. O’quvchilar  bajaradigan  mustaqil  ishlarning  qaysi  turi  bo’lmasin, o’qituvchining  bergan  yo’llanmasi  asosida  amalga  oshiriladi.  SHuning  uchun  har qanday tanlangan va rejalashtirilgan mustaqil ish umumpedagogik qoidalarga rioya qilingan holda o’quvchilarning qiziqishiga muvofiq  bo’lishini ta`minlashni taqozo qiladi.  

Biologiya ta`limi bo’yicha darsdan tashqari ishlarni 3 ta asosiy shaklda tashkil qilish va sinfda o’tilgan darslar bilan bog`lab borishga amal qildik:   a) yakka tartibdagi ishlar;    b) guruhiy ishlar;  

 v) ommaviy tarzdagi ishlar.  

 Darsdan  tashqari  ishlarning  ommaviy  shakli  maktabning  deyarli  barcha hamma  o’quvchilarini  qamrab  olish  imkoniyatini  beradi.  Ommaviy  ishlarda faqatgina  Biologiya  kursini  o’qiyotgan  o’quvchilar  ishtirok  etib  qolmay,  balki boshqa  o’quvchilar  ham  ishtirok  etishlari  mumkin.  Bunday  tadbirlarning  ta`lim-tarbiyaviy samarasi hususida ilmiy-metodik adabiyotda uzilkesil va tugal fikr shu choqqacha aytilmagan. Bu  bob  buyicha  kuyidagi  o’mumiy  xulosalarga  ega  bulamiz,  ya`ni O’zbekiston  Respublikasi  o’z  mustaqilligiga  erishganidan  so’ng  ta`lim  tizimida ma`lum  islohotlar  amalga  oshirildi.  Lekin  umumiy  o’rta  ta`lim  maktablarida o’quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish, ayniqsa, biologiya o’qitishni yaxshilash bilan bog`liq ko’pgina muammolar hali-hanuz o’z echimini kutmoqda. Biologiya  darslari  bilan  darsdan  tashqari  mashg`ulotlarning  uzviyligini ta`minlash borasida ilmiy-pedagogik tadqiqotlar olib borilmagan. Biologiya  o’qitish  jarayonida  darsdan  tashqari  ishlarning  uzviyligi ta`minlanmaganligi va ularning samaradorligi past ekanligi kuzatildi Talabalarning o’zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish topshiriqlari 

1.      Darsdan  tashqari  ishlarning  ommaviy  shakllarining turlari qaysilar? 

2.      O’qitishdeb nimaga aytiladi? 

3.      Biologiya ta`limi bo’yicha darsdan tashqari ishlarni nechaga bo’linadi?  

 

Foydalanilgan adabiyotlar:  

                                   1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. «O’zbekiston» nashriyoti, 2000 y 

59 bet 

2.     Azimov I va boshqalar. Biologiya (9-sinf) metodik qo’llanma T., 2002 yil Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 

3.     Borzova Z.V., Dagaev A.M. Didakticheskie materialы po biologii: Metodicheskoe posobie. – M.: TTS Sfera, 2005. – 400 s. 

 

  

8-SEMINAR:

 Biologiyani o’qitishda o’quvchilarni ma’naviy-axloqiy, aqliy, iqtisodiy, gigienik, jinsiy va jismoniy tarbiyalash masalalari.  Reja:  

1.      Iqtisodiy tarbiya. 

2.      Gigienik ta’lim-tarbiya 

3.      Mehnat tarbiyasi Iqtisodiy tarbiya. Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga o’tishi, ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarga iqtisodiy tarbiya berish zaruratini keltirib chiqaradi. O’quvchilar botanika, zoologiya, Biologiya (TSitologiya va genetika asoslari), Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya asoslari) o’quv fanlarida o’simlik va hayvonlarning mahsuldorligi, dalalarning unumdorligini oshirish, tuproq va yerga nisbatan munosabatini tubdan o’zgartirish, olinadigan mahsulotlarni ham miqdor, ham sifat jihatdan orttirish masalalari bilan tanishadilar. O’qituvchi o’rganilayotgan mavzu mazmuniga bog’liq holda iqtisodiy tarbiyani amalga oshirishi zarur.  

Gigienik ta’lim-tarbiya o’quvchilarning sog’liqlarini saqlash va mustahkamlash shartsharoitlari va ularni vujudga keltirish haqidagi bilimlarga asoslanadi. Biologiyani o’qitishda gigienik tarbiya asosiy o’rinni egallaydi va mavzu mazmuniga bog’liq holda amalga oshiriladi. 

Masalan, botanikani o’rganishda o’simliklarning inson salomatligiga ko’rsatadigan ijobiy ta’siri, ularning atrof-muhitning mussafoligini saqlashdagi roli yoritiladi. Bakteriyalar bo’limi o’rganilganda, bakteriyalarning xilma-xilligi, xayotiy faoliyati, tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyatini o’rganish bilan bir qatorda, parazit bakteriyalar, ular tomonidan keltirib chiqariladigan kasalliklar, mazkur kasalliklarni yuqtirmaslik chora-tadbirlari haqida ma’lumot beriladi. 

Mehnat tarbiyasi. Barkamol shaxsni kamolga yetkazishda mehnat tarbiyasi muhim rolь o’ynaydi. SHu sababli ham uzluksiz ta’lim tizimi oldiga qo’yilgan muhim vazifa, fan va texnikaning hozirgi bosqichidagi rivoji, davlat va jamiyat ehtiyojlari, o’quvchilarning qiziqishlari, qobiliyatlariga muvofiq holda kasb tanlashga yo’llash, ularda mehnat va o’quv mehnati ko’nikmalarini shakllantirishga e’tibor qaratish zarurligi ko’rsatilgan. Mehnat tarbiyasi o’qitishning nazariya va amaliyotning uzviy bog’liqligi printsipini amalga oshirish, o’quvchilarda mehnat faoliyatiga nisbatan ijobiy motivlar, mehnat vositalari va qurollariga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirish, o’quvchilar o’rtasida o’zaro hamkorlikni vujudga keltirishga zamin tayyorlaydi. Talabalarning O’zlashtirgan Bilimlarini Nazorat Qilish Topshiriqlari 

9.          O’quvchilarda ilmiy dunyoqarash va tafakkurni shakllantirish yo’llarini o’rganing. 

10.      Biologiyani o’qitishda o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash uchun o’qituvchi nimalarga e’tiborini qaratish zarur deb o’ylaysiz? 

11.      O’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash bo’yicha berilgan tavsiyalarni o’rganing, Siz yana nimalarga e’tibor berishni taklif qilasiz? 

12.      Biologiyani o’qitishda o’quvchilarda ekologik madaniyat va tafakkurni rivojlantirishning zaruratini asoslab bering. 

13.      Biologiyani o’qitishda estetik tarbiyani amalga oshirishning imkoniyatlarini gapirib bering. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar:  

                                   1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. «O’zbekiston» nashriyoti, 2000 y 

59 bet 

2.     Azimov I va boshqalar. Biologiya (9-sinf) metodik qo’llanma T., 2002 yil Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 

3.     Borzova Z.V., Dagaev A.M. Didakticheskie materialы po biologii: Metodicheskoe posobie. – M.: TTS Sfera, 2005. – 400 s. 

4.     G’ofurov A.T va boshqalar. Biologiyani o’qitishning umumiy metodikasi. (O’quvmetodik qo’llanma). TDPU., T.: - 2005 

 

  

9-SEMINAR:BIOLOGIYANI O’QITISHDA FOYDALANILADIGAN KO’RGAZMALI

VOSITALARNING TURLARI VA ULARNI DARSDA UYG’UNLASHTIRISH MUAMMOLARI

Режа:

1.                        Кўргазма воситаларининг хиллари

2.                        Табиий кўргазмали воситалари;

3.                        Тасвирий кўргазмали воситалари;

4.                        Ўқитишнинг  овозли экран воситалари;

 

 

1. Кўргазмали  воситаларининг хиллари

Ўз таснифи ва аҳамиятига кўра биология ўқитишда қўлланиладиган кўргазмали воситалар асосий ва ёрдамчи хилларга ажратилади. 

Асосий гуруҳига - табиий, тасвирий, оғзаки воситалар, ёрдамчиларига – ўқитишни техник воситалари ва лаборатория асбоб ускуналар киради.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

      Кўргазма воситалар ўз навбатиди  йидаги хилларга ажратилади

 

 

Табиий кўргазма воситаси мактаб тажриба ер майдонидан махсус танланган ўсимликлар, хона ўсимликлари, тирик табиат бурчагидаги аквариумдаги балиқлар, терраиумдаги ҳайвонлар, инсектарийдаги ҳашаротлар, қафасдаги қушлар, қуритилган, фиксирланган кўргазма воситаларига, тулуплар, умуртқасиз ҳайвон коллекциялари, остеологик препаратлар, таксидермик материаллар, микро ва макропрепаратлар, тарқатма материаллар киради.

 Тирик ўсимлик ва ҳайвонларни дарс жараёнида намойиш қилиш учун аввалдан тайёргарлик кўриш лозим. Уларни танлашда ўқув дастури, маҳаллий шароит ва табиатни муҳофаза қилиш талаблари эътиборга олиниши керак. 

Гербарийлар – бу қуритилган ва тўғриланган, қаттиқ қоғозга маҳкамланган яхлит ўсимлик ёки унинг муайян органидир. Биологияни ўқитишда гербарийлардан тарқатма материал сифатида фойдаланилади. Гербарийлар мазмуни ва моҳиятига кўра: морфологик, систематик ёки экологик бўлиши мумкин. Ўқитувчи дарсда ўрганиладиган мавзу мазмунидаги тушунчаларнинг турига кўра муайян гербарийдан фойдаланиши 

 

 

          

 

 

Гербарий, коллекцияларни кўрсатаётганда шуни ёдда тутиш керакки, улар тирик организмлар тўғрисида тўлиқ тасаввур ҳосил қилмайди. Шуни эътиборга олиб улар бошқа кўргазма воситалар билан биргаликда намойиш этилиши лозим. 

Худди шундай ҳолатни фиксирланган ҳўл препаратларга нисбатан ҳам айтиш мумкин. Чунки улар узоқ вақт давомида ўзларини рангларини йўқотган бўладилар. 

Ҳўл  препаратлар – бу ўсимлик ва ҳайвоннинг ёки улар ораганларининг махсус эритма ёрдамида консерваланишидир. Улар шиша цилиндрик ва пластмасса идишларда (формалин ва спирт эритмаларида) бўлади.

Ҳўл препаратлар мазмунига кўра уч гуруҳга бўлинади:

Морфологик препаратлар – ўсимлик ёки ҳайвоннинг ташқи тузилиши ва органлари акс эттирилган бўлади.

Анатомик препаратларда – организм ёки баъзи органларнинг ички тузилиши акс эттирилган бўлади.

Эмбриологик препаратларда организмларнинг индивидуал ривожланиши ўз аксини топган бўлади.

Ҳўл препаратлардан тарқатма материал сифатида фойдаланиш мумкин. 

Табиий кўргазмали воситаларнинг бири микропрепаратлар ҳисобланади. Улар кичик организмлар - бактерия, замбуруғлар, бир ҳужайрали ҳайвонлар ва ўсимликларнинг ҳужайравий тузилишини ўзида ифода қилади. 

Микропрепаратлар тайёрланиши ва давомийлигига кўра 2 гуруҳга: вақтинчалик ва доимий микропрепаратларга бўлинади.

Вақтинчалик микропрепаратлар ўқитувчи ёки ўқувчилар томонидан бир дарс мобайнида тайёрланади. Шуни қайд этиш керакки, вақтинчалик микропрепаратларни тайёрлаш кўникмасини ҳамма ўқувчилар эгаллашлари керак. 

Доимий микропрепаратлар махсус муассасаларда тайёрланиб, ундан кўп марта фойдаланиш имконияти мавжуд. Вақтинчалик ва доимий микропрепаратлар ўқувчилар томонидан тирик организмларнинг ҳужайравий тузилишини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.

Коллекциялар – ўсимлик, ҳайвон ёки улар органларининг тўпламидан иборат. Коллекциялардан «Ўсимликларнинг гомологик ва аналогик органлари», «Ҳашоратлар» коллекциясидан яшаш муҳитига мослашиш, ҳимоя, огоҳлантирувчи ранг, шунингдек, идиоадаптацияларни ўрганиш мумкин.

Остеологик препаратлар деганда ҳайвонларнинг яхлит скелети ёки айрим суяклар тўплами тушунилади. Бу материаллардан «Органик олам эволюцияси далиллари» мавзусида гомологик органлар тушунтирилганда фойдаланилади.

Таксидермик материаллардан ҳайвонларнинг табиий шакли, ҳажми ва позаси ўрганилганда фойдаланилади. Уларга тулуп ва чучелалар мисол бўлади. Кўпгина табиий кўргазма воситалари лаборатория ва амалий машғулотларни ўтказиш учун зарур.

Тасвирий кўргазмали воситалари

Табиий равишда барча дарсларда ўсимликлар, ҳайвонлар ва бошқа табиий объектларни кўрсатиб бўлмайди. Кўпгина хайвон, ўсимликларни, тирик табиатнинг ривожланиш жараёнлари, қонуниятлар махсус тайёрланган тасвирли кўргазма қуроллар ёрдамида тушунтирилади.

 

 

 

Тасвирий кўргазмали восита ниҳоятда хилма-хил. Улардан муляжлар, статик, динамик моделлар, рангли жадваллар, расмлар, дидактик карточкаларни кўрсатиб ўтиш ўринлидир. Муляжлар – табиий объектларнинг аниқ кўчирилган нусхаси бўлиб, ундан ўқитувчи дарс мавзусини тушунтириш, мустаҳкамлаш, такрорлаш, билимларни назорат қилиш ва баҳолашда фойдаланиши мумкин.

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида Жанубий Кореядан келтирилган жиҳозлар ичида одам танасининг анатомик тузилиши, одам скелети, одам асаб тизими, кўзнинг тузилиши, юракнинг тузилиши, қулоқнинг тузилиши, нафас олиш тизими, қон айланиш, айириш органлари, овқат ҳазм қилиш, бош миянинг тузилиши, кўпайиш органларининг муляжлари мавжуд.

Ўқитувчи ушбу муляжлардан нафақат дарс мавзусини тушунтириш, мустаҳкамлаш, такрорлаш, билимларни назорат қилиш ва баҳолаш, балки ўқувчиларнинг мустақил ишларини ташкил этишда ҳам фойдаланиши мумкин. Бунинг учун ўқитувчи ўқувчиларнинг мустақил ишлари учун ўқув топшириқларини дидактик карточка сифатида тайёрлаши лозим.

Масалан, «Овқат ҳазм қилиш органлар системаси» мавзусини ўрганишда ўқувчиларга қуйидаги топшириқларни тавсия этиш мумкин:

1.           Овқат ҳазм қилиш органлар системасининг аҳамиятини аниқланг.

2.           Овқат ҳазм қилиш органлар системасига кирадиган органларни аниқланг. Уларнинг кетма-кетлигини схематик тасвирланг

3.           Муляжни кўриб чиқинг, ҳар бир органнинг тузилиши ва функциясини аниқланг.

4.           Ўрганилган материаллар асосида қуйидаги жадвални тўлдиринг.

 

«Овқат ҳазм қилиш органлар системаси»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Моделлар табиий объектларнинг тасвири бўлиб, унинг нусхаси эмас, балки асосий хусусиятларини схема тарзида ифодалайди. Моделлар ясси, ҳажмли, статик ва динамик бўлиши мумкин.

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида Жанубий Кореядан келтирилган жиҳозлар ичида ДНКнинг биологик модели, қон айланиш, органик бирикмаларнинг молекулалар тузилиши бўйича моделлар бор. 

                   

Ўқитувчи ушбу моделлардан нафақат дарс мавзусини тушунтириш, мустаҳкамлаш, такрорлаш, билимларни назорат қилиш ва баҳолаш, балки ўқувчиларнинг мустақил ишларини ташкил этишда ҳам фойдаланиши мумкин. Бунинг учун ўқитувчи ўқувчиларнинг мустақил ишлари учун ўқув топшириқларини дидактик карточка сифатида тайёрлаши лозим.

Масалан, «Нуклеин кислоталар» мавзусини ўрганишда ўқувчиларга қуйидаги топшириқларни тавсия этиш мумкин:

1.      Нуклеин кислоталарнинг турлари, уларнинг тузилиши ва функциясини аниқланг.

2.      ДНК тузилишидаги ўзига хосликни аниқланг.

3.      Сизга берилган нуклеотидларнинг моделидан фойдаланиб, ДНКнинг қўш занжирини тикланг.

4.      Ўрганилган материаллар асосида қуйидаги жадвални тўлдиринг.

 

Нуклеин кислоталарнинг турлари 

Нуклеин кислоталар 

Тузилиши 

Функцияси 

 

 

 

 

Динамик моделга «Одамнинг қон айланиш органлари»ни олиш мумкин.

Мазкур модел пластмасса ойна билан ёпилган ва электр токи ёрдамида ишлайди. Электр токига уланган модел юрак ва қон айланиш органларининг ишини тасвирлайди. Динамик ҳаракат қоннинг катта ва кичик қон айланиш доиралари бўйлаб ҳаракатланиши, бу жараёнда қон айланиш органларининг вазифаларини намойиш этади.

Динамик ҳаракатли моделлар ўқувчиларда тасаввурни ривожлантириб, билимларни мустаҳкам эгаллаш, ёдда узоқ вақт сақланишига замин тайёрлайди.

Биологияни ўқитишда жадваллардан кенг фойдаланилади. Жадваллар тузилишига кўра босма ёки рельефли бўлиши мумкин.

Рельефли жадваллар пластикадан тайёрланган бўлиб, ҳайвонлар рангли тасвирланган бўлади. Организм ва органларнинг контури унча чуқур бўлмаган чизиқлар билан чегараланган ва муайян рангга эга бўлади.  

Мазкур жадвалларга «Эл-Ҳолдинг» томонидан тайёрланган ҳайвонларнинг ички тузилиши тасвирланган рельефли жадваллари мисол бўлади. Уларни биология ўқув хонаси деворларига осиб қуйиш ёки енгил ва қулай бўлгани учун йиғиб қуйиш мумкин.

Ҳозирги кунда биологияни ўқитишда босма жадваллардан ҳам фойдаланилади. Биология ўқув фанлари бўйича босма жадваллар нашр қилинган. 

Биология ўқув хонасининг жиҳозланиши, компьютернинг мавжудлиги босма жадваллар ўрнига слайдлардан фойдаланиш имконини бермоқда.

Слайдларда тасвир юпқа, тиниқ пластик қоғозга туширилган бўлиб, уни компьютер ёрдамида экранга тушириш мумкин.

Қўшимча кўргазма воситага ҳар хил лаборатория асбоблари, ўқитишнинг техник воситалари, компьютер киради. 

Биологияни ўқитишда ёруғлик микроскопининг янги авлоди биологик микроскоплардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга.

Мазкур микроскоп электр токи манбаида ишлайди ва объектларни 500 мартага катталаштириб беради.

Микроскопдаги тасвирни оптик камера орқали компьютер ёрдамида экранга тушириш мумкин. Ўқитиш воситаларининг бундай афзаллиги, албатта ўқитиш самарадорлигига хизмат қилади.

Шундай қилиб, ўқитиш воситалари муайян системани ташкил этиб, ўрганиладиган мавзунинг мазмунини ёритиш, кузатиш, тажрибалар ўтказиш, ўқувчиларнинг мустақил ишларини ташкил этишда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. 

  

ТАЛАБАЛАРНИНГ ЎЗЛАШТИРГАН БИЛИМЛАРИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ

ТОПШИРИҚЛАРИ

Кўрсатмалик атамаси ўзида қандай тушунчаларни ифода қилади.

1.   Кўргазмали қуроллар қандай турларга бўлинади? 

2.   Кўргазмали ўқитиш воситаси ва қурол орасида қандай фарқ бор?

3.   Асосий ва ёрдамчи кўргазмали қуролларга нималар киради?

4.   Табиий кўргазмали қуролларни тушунтиринг. 5. Тасвирий кўргазмали қуролларга мисоллар келтиринг.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MUSTAQIL TA’LIM MASHG‘ULOTLAR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni  

Biologiya o`qitish metodikasi bo`yicha talabalarning mustaqil ishini tashkil etishda mazkur fanning xususiyatlari va bo`lg’usi talabalarning metodik tayyorgarligini amalga oshirishda tutgan o`rnini hisobga olgan holda mustaqil ishning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: 

               Umumiy o`rta ta’lim maktablari va o`rta maxsus ta’lim muassasalari uchun biologiyadan tuzilgan DTS, o`quv dasturi, darsliklar va metodik qn llanmalarni o'rganish va ular o'rtasidagi urviylikni tahlil etish

               Universitet portali va tarqatma materiallar asosida muayyan nazariy masalalarni mustaqil o'rganish va ma'ruza tayyorlash Biologiyadan yaratilgan elektron darsliklarni o'rganish va biologiya darslarida foydalanish bo'yicha dars ishlanmalarini loyihalash

               Biologiya darslarida foydalaniladigan slaydlar tayyorlash Biologiya o'qitish metodikasining dolzarb muammolariga bag'ishlangan anjumanlar uchun ma'ruza va taqdimot materiallari tayyorlash

               Biologiya o'qitish metodikasining xususiy masalalarini metodik qo'llanmalar orqali o'rganish va ma'ruzalar tayyorlash Botanika o'qitish metodikasi xususiy masalalari: jumladan,

               "Gul", "Meva va urug'lar" mavzusini o'rganish metodikasini ishlab chiqish Zoologiya o'qitish metodikasi xususiy masalalari: jumladan,

               Yassi, yumaloq, halqali chuvalchanglar tipini o'rganish metodikasi Odam va uning salomatligi o qitish metodikasi xususiy masalalari jumladan, Tayanch-harakatlanish sistemasi mavzusini o'rganish metodikasi Darslar tizimi

               Biologiya (Sitologiya va genetika asoslari) o'qitish metodikasi xususiy masalalari: jumladan, "Sitologiya asoslari" mavzusini o'rganishda laboratoriya mashg'ulotlarini o'tkazish usuli

               Biologiya (Evolyutsiya va ekologiya asoslari) o qitish metodikasi xususiy masalalari: jumladan, "Ekologiya asoslari mavzusini o'rganish metodikasi Darslar tizimi

               Biologiyani o'qitishda o quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish

               Biologiyani o`qitishda o'quvchiilaming tahliliy-tanqidiy va mantiqiy fikr yuritish ko'nikmalarini tarkib toptirish yo'llari 6 semestr

               Biologiyadan laboratoriya mashg'ulotlarini tashkil etish va o'tkazish metodikasi Biologik ekskursiyalarning ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o mi

               Biologiyadan darsdan tashqari ishlarning ta' lim-tarbiya jarayonida tutgan o'mi

               Biologiyadan sinfdan tashqari mashg'ulotlarning ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan orni

               Biologiyani o'qitishda foydalaniladigan dars tiplari va turlari Botanikani o'qitishda oquvchiilarda umumiy va xususiy biologik tushunchalarni shakllantirish yo'llari

               Botanikani o'qitishda o'quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashning reyting tizimini joriy etish

               Botanikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi Biologik faoliyat ta'lim- tarkibiy qismi sifatida

               Biologiyadan olimpiada o'tkazish metodikasi Maktab biologiyasning zamonaviy Biologik ta'limda kompitentlik yondashuv

Biologiyani o'qitishda "Noannaviy dars" shaklidan foydalanish metodikas Biologiya oʻqitishda o'quvchilarda kompitentlikni rivojlantirish

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 GLOSSARIY

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                      GLOSSARIY –IZOHLI LUG’AT  

Adaptatsiya – o’quv  muhiti,jarayoni va  o’quv faoliyatiga moslashuv.  

Adekvat  (lotincha  adequatus -  tenglashgan, mos, aynan bir, o’xshshash ) – bilish nazariyasida narsa va hodisalarning  xossalari va aloqalarini ularning obhektiv mazmuniga to’g’ri keladigan aniq va mos ilg’ab olish. Inson ongi obhektiv borliqni ijtimoiy amaliyot asosida adekvat  aks ettira boradi. 

Adekvatlik – ilmiy tadqiqot ishi natijasining tadqiqot obhektiga mosligi, yahni obhektning funktsional vazifalarini (o’zgarish, ishlash qonuniyatlarini va h.k.) aynan aks ettirishi. 

Amaliy mashg’ulotlar maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba maydonida tashkil etilib, tahsil oluvchilarda ular tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olish ko’nikma va malakalarini hosil qilishga yo’naltirilgan tahlim shakli. 

Antik pedagogika – (lot. antiquus — ibtidoiy, qadimgi; yunon. ‘aidagogit — qarab turish, ko’z-quloq bo’lib turish) — pedagogika fanining eramizdan avvalgi VII-V asrlardagi qadimgi Gretsiya, Rim, qadimgi Xitoy va Hindiston tahlim-tarbiya haqidagi tahlimotlarni o’rganuvchi bo’limi. 

Axborot resurs markazi (ARM)  tahlim muassasalari tarkibida tashkil etilgan axborotkutubxona xizmati ko’rsatuvchi muassasa. 

Axborot texnologiyasi  –  axborotni hosil qilish, saqlash, kompg’yuter yordamida qayta ishlashni ifodalovchi faoliyat sohasi. Axborotlardan foydalanish bilan bog’lik  jarayonlarda qo’llaniladigan usullar,vositalar tizimi.  

Axborotlashtirish axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va xizmatlar konvergentsiyasining darajasi, axborotlashtirishni rivojlantirish jarayonlarini muvofiqlashtirish, axborot hamjamiyatiga sari qo’shilishning tayanch omili. 

Axloq 1) shaxslarning o’zaro bir-biri, jamiyat ahzolariga nisbatan qabul qilingan mehyorlar asosidagi munosabatlari, hatti-harakatlari majmui, jamiyat tomonidan qabul qilingan xulq mehyorlari; 2) xulq-atvor, yurish-turish, tarbiya, adab. 

Axloqiy tarbiya o’quvchi yoki talabalarda o’zaro bir-biriga, jamiyat ahzolariga nisbatan qabul qilingan mehyorlar asosidagi munosabatlarni shakllantirish jarayoni. 

Axloqiy trening – turli vaziyatlarda, masalan, muomala madaniyatini egallashga oid xulqatvor, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan trening.   

«Aqliy hujum» metodi muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng qo’llaniladigan metod.  

 Baynalmilallik – jahondagi turli millat va irqlarga mansub kishilarning halqaro birdamligi. Barkamol shaxs – kamolga yetgan, bekamu ko’st, to’la-to’kis inson, aqlan va axloqan pok, jismonan sog’lom, nafosatli, jamiyatda o’zligini tanigan, mustaqil fikrlaydigan, erkin, ijodkor, tashabbuskor, ishbilarmon, fidoiy shaxs.  

«Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi, ...)  ortiqcha» metodi – tahsil oluvchilarning mantiqiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan interfaol metod. 

«Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim» metodi – tahsil oluvchilarga muayyan mavzular bo’yicha  bilimlari darajasini baholay olish imkonini berishga qaratilgan interfaol metod.   

Bilim – o’quvchi va talabalarning tabiat, jamiyat, fan-texnika yutuqlari haqida hosil qilgan mahlumotlari. O’quvchi yoki talabalarga taqdim etiladigan nazariy mahlumot.  

Bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash o’qituvchining o’quv materiallarini taqdim etish jarayonida  mustahkamlik tamoyilini tahminlashga qaratilgan maxsus ishlari. 

Bilish  – 1) tahlim jarayonida o’quvchi va talabalarga taqdim etilgan o’quv materialining o’zlashtirilganlik darajasi; 2) borliq va uning obhektiv qonuniyatlarini o’rganish, o’zlashtirish, egallash. 

“Bumerang” texnologiyasi   o’quvchini mashg’ulot va mashg’ulotdan tashqari jarayonlarda turli o’quv adabiyotlari, muammoli tajriba bajarish mazmuni bilan tanishtirish, fikrni erkin bayon etish hamda muayyan  tajribani   bajarish davomida uni baholashga  qaratilgan texnologiya. 

«Venn diagrammasi» strategiyasi (metodi) - ushbu strategiya tahsil oluvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o’zlashtirish umumlashtirish ko’nikmalarini hosil qilishga yo’naltiriladi.   

Verbal muloqot shakllari – so’z, mahruza, suhbat, savol-javob, nasihat, munozara, bahs, xabar, tabrik, tanbeh, salomlashish-hayrlashish kabilardan iborat muloqot turi. 

«Videotopishmoq» metodi – turli axborot vositalari (kompg’yuter, televidenie, radio, nusxa ko’chiruvchi qurilma, slayd, video va audio magnitofonlar) yordamida tahlim jarayonini tashkil etish va o’quv topshiriqlarini taqdim qilish   

Genotip – ota-onadan farzandga o’tadigan irsiy belgilar majmui. 

Gerontopsixologiya – psixologiya tarmog’i, qarilik davri psixologiyasini o’rganadi. 

Gnostik – butun borliqni bilishga yo’naltirilgan faoliyat. 

Gumanizm  – 1) insonparvarlik, kishini qadrlash, unga muhabbat, hurmat bilan qarash. 2) uyg’onish davrida (XIV-XVI asrlarda) G’arbiy Yevropada ilk burjua madaniyatida paydo bo’lgan va burjuaziya dunyoqarashini aks ettirgan oqim, feodalizm va uning ideologiyasiga qarshi kurashga, insonni feodalizm va katolitsizm asoratidan ozod qilishga qaratilgan progressiv harakat. 

 

Guruh – odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki muloqotda bo’lish xarakteri kabi qator belgilarga asoslangan ijtimoiy jamoa. 

Dars – 1) uzluksiz tahlim muassasalarida amalga oshiriladigan tahlimning asosiy shakli; 

2)  o’quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli, mantiqiy tugallangan, yaxlit o’quvtarbiyaviy jarayonning aniq vaqt bilan cheklangan qismi.  

Dars-auktsion   –  mashg’ulotlar auktsion tarzda o’tkaziladigan dars. 

Darsni jihozlash  –   o’tiladigan dars mavzusiga ko’ra o’quv-didaktik materiallar, qo’llanma, mulg’timedia, o’quv vositalari kabilarni tanlash va tartibga keltirish. 

Debatlar  –  ikki qarama-qarshi, o’zaro musobaqalashayotgan komanda (guruh) ishtirokchilarning oldindan tayyorlangan chiqishlariga asoslangan rasmiy muhokama. 

Defektologiya               jismoniy          va        ruhiy    nuqsonli          bolalar      rivojlanishining psixofiziologik xususiyatlarini o’rganish, ularga maxsus tahlim-tarbiya berish, undagi nuqsonlarni bartaraf etish qonuniyatlarini o’rganuvchi fan. 

Didaktik material – o’quvchilarga tahlim-tarbiya berishga yo’naltirilgan maxsus o’quv materiallari. 

      Didaktik o’yinlar – tahlim oluvchilarlarning bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirishga qaratilgan maxsus tahlimiy o’yinlar.  

Didaktika – 1) pedagogikaning tahlim nazariyasi bilan shug’ullanadigan tarmog’i;  2) tahlim nazariyasi. 

Didaktizm – pedagogikaning tahlim va uning metodlari hamda tashkiliy shakllari haqidagi bo’limi. 

Dunyoqarash    tahlim oluvchilarning dunyoga va insonning undagi o’rniga, o’z atrofidagi voqelikka va o’z-o’ziga munosabatiga bo’lgan umumiy qarashlari tizimi, shuningdek, bu qarashlarga asoslangan ehtiqodlari, ideallari, bilish va faoliyat tamoyillari. 

 Jadidchilik – XIX asr oxiri va XX asr boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim, Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoiy-siyosiy, mahrifiy harakat. 

 Jarayon – muayyan natijaga erishish uchun amalga oshiriladigan o’quv harakatlari majmui. 

 

Jamoa – maqsadlari jamiyat maqsadiga mos keladigan umumiy faoliyat bilan birlashgan odamlar guruhi. 

Jamoaning negizi – umuiy fikr, maqsad va ishlab chiqarishga taalluqli qarorlarni shakllantiruvchi jamoa ahzolari. 

 “Zakovat” o’yini – o’quvchilarning aql-zakovatini sinashga mo’ljallangan didaktik o’yin 

turi. 

«Zakovatli zukko» metodi – tahsil oluvchilarda tezkor fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish, shuningdek, ularning tafakkur darajalarini aniqlashga yordam beradigan metod.  

Zamonaviy pedagog – tahlim oluvchining qanday o’qiyotganligi va rivojlanayotganligini to’liq tushunib, his qila oladigan, yahni uning hayotini o’z shaxsiy hayoti singari his qilib, o’quvchining ichki, axloqiy-mahnaviy, umummadaniy o’sib rivojlanishiga, bolalar hamda kattalar hamjamiyatining mustahkamlanishiga ko’maklasha oladigan o’qituvchi. 

«Zig-zag» strategiyasi (metodi)    –   tahsil oluvchilar bilan guruh asosida ishlash, ularning mavzuni tezkor va puxta o’zlashtirishlariga xizmat qiladigan metod.  

Ijtimoiy pedagogika 1) jamoatchilik  tarbiya  institutlari haqidagi fan; shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan tahlim-tarbiya tizimi; 2) shaxsni ijtimoiylashtirish, jamiyat hayotiga tayyorlash muammolari bilan shug’ullanadigan pedagogika fanining alohida tarmog’i. 

Ijtimoiy tarbiya   tahlim oluvchilarda ijtimoiy ahamiyatga molik fazilatlar va tajribalarni shakllantirish jarayoni. 

Ijtimoiy tahlim  – shaxsning ijtimoiylashuviga yordam beruvchi bilim, ko’nikma va malakalarni shaklantirish jarayoni. 

Ijtimoiylashtirish – 1) inson tomonidan muayyan vaqt oralig’ida jamiyatdagi qadriyatlar, axloqiy mehyor, namuna va ko’rsatmalarning o’zlashtirilishi;  2) shaxsning turli ijtimoiy umumiylik (guruh, ijtimoiy institut, ijtimoiy tashkilot), ijtimoiy munosabatlar tizimiga integratsiyalashuvi. SHaxsning ijtimoiy o’z-o’zini aniqlashidan kelib chiqib, ijtimoiy munosabatlarning umimiy tizimidagi  o’z o’rni va nuqtai nazari. 

Ilg’or pedagogik tajriba  –  o’qituvchining tahlim-tarbiya sohasidagi bilim, ko’nikma va malakalarni ijodiy o’rganib borishi, o’z ustida ishlashi natijasida erishilgan yuqori ko’rsatkichini tahminlagan ish usullari.  

Imitatsion o’yinlar – hodisa  jarayon va obhektlar tarkibi va ahamiyati haqidagi tafsilotlarni o’z ichiga olgan  faoliyatni imitatsiya qilishga asoslangan didaktik o’yin turi. 

Individual tahlim  –  o’qituvchining o’quvchi bilan  yakka tartibda  amalga oshiradigan o’quv mashg’ulotlari, o’qituvchining o’quvchi bilan sinf jamoasidan tashqarida olib boriladigan alohida faoliyati. 

Individuallashtirilgan o’qitish  – individual asosda o’qitish yo’llari, usullari, surhati  va turli o’quv-uslubiy, psixologik-pedagogik hamda tashkiliy-boshqaruv tadbirlari. 

Innovatsion vaziyat – pedagogik yangiliklarni yaratish, o’zlashtirish va tatbiq etishga qaratilgan vaziyat. 

Innovatsion muhit  –  pedagogik yangiliklarning vujudga kelishi, ularning jadal o’zlashtirilishi va amaliyotga tatbiq qilinishi. 

Innovatsion pedagogik g’oya  –  tizimlashtirilgan pedagogik g’oyalar, o’quv jarayoni prognostikasi, mahlumotlar. 

Innovatsion tahlim  –  1) tahlim sohasiga kirtilgan va kiritilayotgan yangiliklar; 2) yangilangan, yangi texnologiyalar asosida tashkil etilgan tahlim jarayoni. 

Innovatsion texnologiya – pedagogik taraqqiyotni tahminlashga qaratilgan tashkiliy faollik jarayoni. 

Innovatsion o’qitish – 1) yangicha o’qitish tizimi; 2) o’quvchi va talabalarni yangi kiritilgan texnologiyalar asosida o’qitish jarayoni. 

Insonparvarlik pedagogikasi  – XX asrning 50-60-yillarida AQSH da paydo bo’lgan, psixologiyaning insonparvarlik g’oyalari asosida qurilgan tarbiya nazariyasi va siyosatining yangi yo’nalishi bo’lib, erkin, barkamol inson shaxsini shakllantirishga qaratilgan pedagogik qarashlar majmui. 

Integratsiya   –  1) o’quv fanlarining o’zaro aloqadorligi; 2) lotincha "integratio" so’zidan olingan bo’lib, qayta qurish, tiklash, to’ldirish; "integr" -to’liq, butun, yaxlit degan mahnoni anglatadi. Integratsiya – bir-biri bilan organik birlashib ketish, bir-biriga o’zaro singdirish, bir-biri bilan birlashib yangi, yagona barqaror umumlashgan-yaxlit g’oyani hosil qilish Intensiv tahlim – jadal,  tezkor amalga oshiriladigan o’quv jarayoni. Interfaol usul – tahlim beruvchi va tahlim oluvchi o’rtasidagi faol hamkorlik muloqoti.

Yo’naltiruvchi savollar   –   o’quvchilar izohlashga qiynalgan narsa yoki hodisani to’liq va to’g’ri yoritishga yo’llovchi savollar. 

 Yo’nalish – shaxsning xatti-harakati va faoliyatini aniq sharoitlardan qathiy nazar, mahlum yo’lga yo’naltiruvchi barqaror motivlar yig’indisi. 

Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash  –  uzluksiz tahlimning bir turi bo’lib, mutaxassislarning kasb bilimlari va ko’nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga, ularni zamon talablariga javob bera oladigan darajaga yetkazishga qaratilgan tahlim jarayoni. 

Kasbiy mahorat   –   tahlim jarayonida pedagogik strategiya, strategik maqsad va vazifalarni to’g’ri belgilash, qarorlar qabul qilish, tahlim jarayonini loyihalashtirish, innovatsion pedagogik faoliyatni tashkil etish, tahlimni boshqarish jarayoniga tizimli yondashuvlarni loyihalash texnologiyalarini joriy etish hamda boshqaruv usullari, metodlari va tamoyillaridan samarali foydalanishdan iborat kasbiy texnika darajasi. 

Kasbiy motivatsiya     kasbga tegishli vazifalarni bajarish va kasb tanlashni belgilovchi, atrof-muhit, borliq omillari, kasbga yo’naltirishga oid faoliyat tahsirida shakllanuvchi mayl. 

Kasbiy tajriba   –   avlodlarning ijtimoiy tajribasini o’zlashtirish va ularni  amalda qo’llashga oid  tushunchalar tizimi bo’lib, xodimning o’z faoliyati davomida fantexnika yangiligiga, ilg’or tajribalarga tayanish hamda mazkur tajribalar asosida o’zining ko’nikma va malakalarini shakllantirib borishi natijalari. 

Kommunikativlik  –  shaxslar orasidagi o’zaro axborot almashinuv, aloqa, munosabat. Kompetentsiya     –    u yoki bu soha bo’yicha bilimdonlik. 

Ko’nikma  –  o’quvchi yoki talabaning o’zlashtirgan bilimlari asosida muayyan amaliy harakatni bajara olish faoliyati. 

Ko’rgazmali o’quv qo’llanmalar  – tahlimning ko’rgazmali vositalari tabiat, jamiyat, narsa, hodisalarning tabiiy yoki badiiy ifodasi.  

Maktabgacha tahlim pedagogikasi   –  pedagogikaning maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya berish hamda ularning shaxsiyatini shakllantirish qonuniyatlari, tamoyillari, vositalari, shakl, usul va metodlarini o’rganuvchi sohasi.  

Maktabdan tashqari tahlim  –  tahlimning bo’g’inlaridan  biri bo’lib, o’quvchilarning bo’sh vaqtini mazmunli tashkil etish, ularni aqliy, mahnaviy, jismoniy rivojlantirishga yo’naltirilgan tahlim-tarbiya berish jarayoni.  

Maktabshunoslik   –  pedagogika fanining maktab ishlarini boshqarish asoslari, yo’l, shakl, vosita, usul va metodlarini tadqiq etish bilan shug’ullanuvchi maxsus sohasi. 

Malaka   –   o’quvchi yoki talabada muayyan o’quv materiali va kasbni chuqur o’zlashtirish natijasida hosil bo’lgan avtomatlashgan mahorat. 

Masofaviy o’qitish texnologiyasi – 1) inson va texnik resurslarni, ularning o’zaro aloqasini, hisobga olgan holda masofadan o’qitish tahlim xizmatining yaxlit tizimli jarayonini yaratish, qo’llash va ommalashtirishdan iborat texnologiya; 2) inson bosh miyasi to’qimalarining modulli tashkil etilganligiga asoslangan o’qitishning istiqbolli tizimi; 3) inson va texnik resurslarning o’zaro aloqasi yordamida amalga oshiriladigan tahlim jarayoni. 

Mahoratli pedagog – o’quv-tarbiya faoliyati texnologiyalarini erkin boshqara oladigan, qator yillar davomida yuqori natijalarga erishgan pedagogik mehnat namoyandasi. 

Modellashtirish – o’quv materiallari yoki tahlim mazmunini yaxlit tizimga keltirish. 

Modernizatsiya  – pedagogik tahlim jarayoni va pedagogika fanini davr talablari asosida yangilash. 

Modulg’ – 1) o’quv materiali yoki tahlim mazmunining o’zaro uyg’unlashtirilgan namunasi; 2) o’quv axborotining mantiqiy bo’lakka bo’lingan qismi, ushbu qism mantiqan yaxlit va tugallangan bo’lib, uning o’zlashtirilishini nazorat qilish mumkin bo’ladi; 3) fanning fundamental tushunchasini taqdim etuvchi muayyan jarayon yoki qonun bo’limi, muayyan  mavzu doirasida o’zaro bog’liq tushunchalar guruhi. 

Modulli texnologiya – tahlim jarayonini modullar (o’quv predmeti va uning bo’limlari mazmunini tartibga solish, tahlimning muayyan bosqichidan  boshlab bo’linmaydigan kasbiy faoliyatni mantiqan tugallangan qismlarga ajratish) asosida loyihalashtirilgan tizim 

Motiv – 1) insonni o’qishga yoki muayyan harakatlarni bajarishga undovchi turli sabablar yig’indisi; 2) o’quvchining mahlum ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga moyilligi. 

Motivatsiya – inson faoliyatini boshqarishda uning axloqiy mayllaridan foydalanish.   Muammoli vaziyat – individ yoki guruh faoliyatiga kuchli tahsir ko’rsatuvchi holat. 

Mulg’timedia – kompg’yuterda o’quv materiallarini rangli grafika, matn va grafikda effektlar, ovozlarning chiqishi va sintezlashgan musiqalar, animatsiya, shuningdek to’laqonli videokliplar, hatto videofilg’mlar kabi turli xil ko’rinishlarda berilishi. 

Mulg’timediali kitoblar – bitta axborot tashuvchi vositaga jamlangan (masalan, CD-ROM diskiga) matnli, ovozli, statik-dinamik va videotasvirli mahlumotlardan tashkil topgan o’quv kitobi. 

Mustaqillik darslari – O’zbekistondagi tahlim muassasalarida 1991 yildan joriy qilingan o’quv mashg’ulotlari. 

Namoyish etish metodi – 1) o’qituvchi tomonidan bayon qilinayotgan ilmiynazariy bilimlarning tahsil oluvchilar tomonidan puxta o’zlashtirilishi uchun ularning sezgi organlari – eshitish, ko’rish, hid va tahm bilish, teri sezgilarining bir obhektga  alohidaalohida yoki bir necha sezgi ahzolarini bir yo’la safarbar qilishga imkon beradigan ko’rgazmali metod;  2) tahsil oluvchilarning o’quv materiallarini aniq obrazlar vositasida bevosita idrok qilishlarini tahminlashda muhim ahamiyatga ega bo’lgan tahlim metodi. 

Novatorlik  –   tahlim jarayoniga kiritilgan yangi tartib-qoidalar, usul va metodlarni qo’llash bilan bog’liq faoliyat. 

Oila – turmush qurish, qarindosh-urug’chilik asosidagi kichik guruh. 

Paradigma  (yunon. raradigma – namuna, o’rnak) – turli nazariy yo’nalishlar. 

Pedagog   –   muallim, o’qituvchi. Yosh avlodga tahlim-tarbiya berish bilan shug’ullanuvchi shaxs. Tahlim tarbiya jarayonini o’rganuvchi va bu jarayonni boshqarish muammolari bilan shug’ullanuvchi mutaxassis.  

Pedagogik jarayon – aniq maqsadga yo’naltirilgan, mazmunan boy, tarkibi jihatidan qathiy shakllangan o’quv vaziyatida o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi o’zaro hamkorlik. 

Pedagogik ijodkorlik  –  1) tahlim beruvchi tomonidan o’quv-tarbiya vazifalarini yuksak sifat darajasida o’zgacha hal etilishi; 2) tahlim-tarbiya amaliyoti va nazariyasining boyitilishi. 

Pedagogik innovatsiya – 1) pedagogik faoliyatga uning samaradorligini oshirish maqsadida yangiliklarning kiritilishi, tahlim-tarbiyaning mazmun va texnologiyalaridagi o’zgarishlar; 2) tahlim faoliyatida bola shaxsini rivojlantirish jarayoniga oid madaniy anhanalarga asoslanib tahlim jarayoniga yangicha qarash va yondashuvlar. 

Pedagogik integratsiya – aniq qo’yilgan maqsadga erishish uchun o’rnatilgan uyg’unlashuv nazariyasi. 

Pedagogik kvalimetriya – 1) tahlim sohasida o’quvchi hamda talabaning egallagan bilimlari va tahlim sifatining natijasi; 2) tahsil oluvchining egallagan bilim, ko’nikma, malakalarini EHM vositasida o’lchash, aniqlash metodikasi; 3) o’quvchilar tomonidan egallangan bilim, ko’nikma, malaka va shaxsiy sifatlarni o’lchash tizimi. 

Pedagogik mahorat – 1) kasbiy ko’nikmalarning yuksak darajada rivojlanishi; 2) shaxsning kasbiy sifatlari, layoqat vaqobiliyatlari majmui; 3) sanhat darajasidagi mahorat;      4) pedagogik mohirlik, sanhat va bilimdonlik. 

Pedagogik maqsad – pedagogik faoliyatning prognoz qilingan natijalari.  

Pedagogik modelg’ (lot. modulus – o’lchov, mehyor) – 1) o’quv jarayoni mazmuni yoki pedagogik vositaning namunasi, mehyori, o’lchovi, keng mahnoda ularning fikriy tavsifi; 2) o’quv materiali yoki tahlim mazmunining yaxlit tarzdagi ko’rinishi. 

Pedagogik muhit  –  o’quvchilar, talabalar uchun uzluksiz tahlim jarayoni, oilada yaratilgan tahlim-tarbiyaviy jarayon. 

Pedagogik paradigma  –   pedagogikadagi ilmiy muammolarni hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya. 

Pedagogik pozitsiya – 1) dunyoni bilishning aqliy, qathiy irodaviy pedagogik tizimi hamda pedagogik faoliyat munosabatlari; 2) pedagogning tahlim-tarbiya jarayoniga bo’lgan yondashuvi, qarashlari. 

Pedagogik tavsifnoma  –  o’quvchining axloqi va alohida mashg’ulot turlari bo’yicha o’zlashtirishi, sinfdan tashqari hamda  jamoat ishlaridagi faoliyati, aqliy,  jismoniy rivojlanishi, intizomi hamda axloqiy xususiyatlari bayon etilgan  hujjat. 

Pedagogik takt – har qanday pedagogik tahsirga nisbatan qo’llaniladigan choratadbirlarni (rag’batlantirish, jazolash, pand-nasihat) his eta bilish. 

Pedagogik taksonomiya – (grek. «taxis» - tartib bilan joylashtirish va «nomos» - qonun) – o’quv maqsadlarining tasniflanishi, o’quv fani bo’yicha xususiy maqsadlarning aniq belgilanishi. 

Pedagogik texnika – uzluksiz rivojlantirish pedagoglarning ichki faoliyatidan kelib chiqadigan o’z mahoratini ifodalay olish qobiliyati. 

Pedagogik texnologiya  –   a) o’quv faoliyatini oqilona tashkil etish va jihozlash; b) imkon qadar ozroq vaqt sarflab, tahlim natijasini kafolatlaydigan izchil pedagogik tizim; v) pedagogik muammolarni metodologik darajada hal etishga imkon beruvchi pedagogik hodisa; g) o’quv jarayonini to’liq boshqarish imkonini beradigan tizimli tafakkur usulini pedagogik amaliyotga tatbiq etish shakli; d) pedagogik maqsadga erishishni kafolatlaydigan xarakatlarning izchil tizimi. 

Pedagogik trening  –   tez o’qish va yozish mashqi, fikrlash texnikasi, grafologiya, mimika, taqlid va pantomimika uslublarini egallash mashqlari. 

Pedagogik o’yin –  turli vaziyatlar sharoitida  o’qitish maqsadiga erishishi yuzasidan jamoatchilik tajribasini qayta tiklash va o’zlashtirishga qaratilgan faoliyat turi bo’lib, o’z-o’zini boshqarishni takomillashtiradi va pedagogik natijalarni ro’yobga chiqaradi. 

Pedagogik o’qishlar  –  o’qituvchilar va xalq tahlimi xodimlarining muayyan mavzu asosida ilg’or pedagogik tajribalarni almashish va ommalashtirishga qaratilgan davriy anjumani. 

Pedagogik qobiliyat   –   pedagogning pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug’ullana olishini, shuningdek, pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqara olishini ifodalovchi qobiliyat. 

Pedagogika tarixi  –  1) pedagogika fanining pedagogik tahlimot, shaxsni o’qitish va tarbiyalashning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o’rganuvchi bo’limi; 2) oliy tahlim tizimida pedagogik turkumi fanlariga kiruvchi o’quv kursi; 3) jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida tahlimtarbiyaning nazariy-amaliy holati hamda rivojlanishini o’rganuvchi pedagogika fani tarmog’i. 4) pedagogik tahlimot tarixi va tarbiyaning rivojlanishi masalalarini ijtimoiy hodisa sifatida tadqiq etuvchi pedagogik bilimlar tarmog’i. 

Pedagogika fani yosh avlodga tahlim-tarbiya berishning nazariy asoslari, amaliy yo’nalishlari hamda pedagogika va tahlim tarixi muammolarini tadqiq etish bilan shug’ullanadigan fan. 

Pedagogikaning predmeti – shaxs va tahlim-tarbiya berish jarayoni, mazmuni, shakllari, vositalari, texnologiyalarini qamrab oluvchi tushuncha. 

Pedagoglik   –   1) pedagogning vazifasi, ishi, faoliyati, o’qituvchilik, murabbiylik; 2)pedagogika talablariga javob beradigan, mohir pedagoglarga xos ish, harakat, xulq-atvor va kasbiy mahorat. 

Pedologiya   –   yosh avlodni tarbiyalash haqidagi soxta fan bo’lib, u bola taraqqiyotining psixologik, anatomik, fiziologik, biologik hamda sotsiologik kontseptsiyalarining mexanik yig’indisidan iborat. 

Pertseptiv qobiliyatlar – jamoa ahzolari, pedagog xodimlar, shuningdek, o’quvchilarning ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, bo’ysunuvchilarning vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog’liq nozik tomonlarini idrok etishdan iborat qobiliyat. 

Pinboard metodi (ingl. ‘in – mustahkamlash, board-doska) – o’quvchilarni tizimli va mantiqiy fikr bildirishga o’rgatadigan metod.  

Pozitsiya (nuqtai nazar) – pedagogning tahlim-tarbiya jarayoniga bo’lgan yondashuvi, qarashi. 

Pragmatik pedagogika  –   1)  shaxsiy kuzatuv va hayotiy tajribalar asosida bilim, ko’nikma va malakalarning shakllantirilishini o’rganuvchi pedagogik yo’nalish; 2) pedagogikaning alohida yo’nalishi bo’lib, o’quvchi va talabaga tahlim-tarbiya berish, uning erkinligi, tadbirkorligi va xurfikrliligini rivojlantirish muammolari bilan shug’ullanadi. 

Predmetli o’qitish metodikasi va texnologiyasi   muayyan o’quv predmetlari majmui asosida o’quvchilarga tahlim-tarbiya berish metodikasi va texnologiyalari. 

Printsip  –    muayyan nazariya, tahlimot, inson ehtiqodiga oid tayanch holat, qoida, tartib. Printsip kishilarning borliq, axloqiy mehyorlar va faoliyatga munosabatini belgilab beradi. 

Professiogramma - tahlim mazmuniga ko’ra kasbni samarali egallash va rivojlanish uchun zarur bo’lgan ijtimoiy-psixologik, psixo-fiziologik, tibbiy-biologik xususiyat va sifatlar miqdorini o’lchash tizimi.  

«Rasmlarni to’g’ri joylashtir» metodi   –   didaktik tahlimiy o’yin turi.  

Reproduktiv - o’zlashtirish darajasida bir turdagi masala yoki mashqlar (savollar)ni namunaga (tayyor yechib ko’rsatilgan) qarab yechish usuli. 

Reproduktiv metod - namunaga qarab o’quv materialini o’zlashtirish metodi. 

Reproduktiv tahlim  –  tipik vaziyatlarda biror ish-harakatni oldindan bilib olingan qoidalar asosida bajarishga asoslangan o’quv jarayoni. 

Refleksiya - 1) fikrlash, o’z-o’zini nazorat qilish; 2) o’zining shaxsiy harakatlari va ularning qonun-qoidalarini fikrlashga yo’naltirilgan inson faoliyatining nazariy shakli; 3) o’z ruhiy holati haqida o’ylash, xayol surish, fikr yurgizish, uni tahlil qilishga moyillik. 

Rivojlantiruvchi tahlim   –   o’quvchi yoki talabaning tahlim vositasida bir sifat bosqichidan ikkinchisiga o’tishini tahminlovchi jarayon; 2) har bir o’quvchining imkoniyatini hisobga olgan holda o’qitish jarayoni.  

Rolli o’yin    –   tahlim sohasida keng tarqalgan o’qitish metodi.   

Sinkveyn  –  frantsuz tilida «besh qator» mahnosini bildiruvchi pedagogik strategiya.  

Sinf, o’quv sinfi 1) o’quv yili davomida yagona o’quv dasturi bo’yicha shug’ullanuvchi o’quvchilar jamoasi; 2) badiiy o’quv yurtlarida o’quvchilarning biror o’quv predmeti bo’yicha ixtisoslashtirilgan guruhi (masalan, kompozitsiya sinfi); 3) maktabda o’quvchilar shug’ullanadigan xona; 4) maxsus jihozlangan, muayyan sanitariya-gigiena talablariga (yoritilishi, maydoni va boshqalarga ko’ra) javob beradigan o’quv xonasi. 

Sinfdan tashqari ishlar – 1) umumiy o’rta tahlim maktabi o’quv-tarbiyaviy ishining tarkibiy qismi, o’quvchilarning bo’sh vaqtini tashkil etish shakllaridan biri; 2) darsdan tashqari vaqtda tashkil etiladigan maqsadga qaratilgan mashg’ulotlar. 

Sotsiopedagogika – pedagogik jarayonlarning jamiyat hayoti bilan aloqador jihatlari hamda jamiyatning tahlim oluvchilar shaxsiga ko’rsatadigan tahsirini o’rganuvchi pedagogikaning alohida tarmog’i. 

Standart – muayyan hodisaning etaloni, namunasi, modeli, mehyorlari, qoidalari, talablarini belgilovchi mehyoriy hujjat.   

Subhekt – 1) obhektiv dunyoni biluvchi, uni o’zining ehtiyoj va qiziqishlariga moslab o’zgartiruvchi  shaxs; 2) tafakkur manbai va borliqni o’zgartiruvchi, faol mavjudlik sifatida namoyon bo’luvchi shaxs yoki guruh; 3) tahlim jarayonining birinchi subhekti hamda ushbu jarayonda taqdim etilgan bilimlarni o’zlashtirib, bilim, ko’nikma, malaka, shaxsiy sifatlar ko’rinishida namoyon qiluvchi shaxs.  

Tabaqalashgan yondashuv  – 1) o’qituvchi tomonidan o’zaro yaqin individual xususiyatlariga ko’ra ajratilgan, noformal yoki tuzilmaviy  tarzda tashkil topgan o’quvchilar  guruhiga maqsadga qaratilgan pedagogik tahsir ko’rsatish; 2) muayyan toifadagi o’quvchilarga taalluqli tarbiya metodlarini ishlab chiqish imkonini beradigan nazariya.  

Tabaqalashtirilgan tahlim – umumiy o’rta tahlim maktablari o’quvchilarining qobiliyatlarini hisobga olgan holda alohida o’quv rejasi va dasturlar asosida olib boriladigan tahlim turi. 

Tajriba- pedagogik voqelikni amaliy jihatdan hissiy-empirik bilish jarayoni. 

«Tajriba vositasida o’qitish tsikli» metodi (D.Kolb g’oyasi)  reflektiv kuzatish, abstrakt xulosalash (kontseptuallash), tajriba vositasida o’qish tsikli, faol tajriba olib borishga tayyorlanish, aniq tajriba o’tkazish kabi  metodlar turkumi.  

 Tamoyil – 1) nazariya, tahlimot, fan va hokazolarning asosiy poydevori, qonunqoidasi; 2) muayyan shaxs qattiq ushlab olgan qoida, maslak, nuqtai-nazar, qarash; 3) mayl, moyillik, tendentsiya. 

Tarbiya mazmuni — qo’yilgan maqsad va vazifalarga ko’ra o’quvchilar egallashi zarur bo’lgan qathiy xulq-atvor mehyorlari, bilim, ehtiqod, ko’nikma, malaka va shaxsga xos axloqiymahnaviy sifatlar hamda xususiyatlar tizimi. 

Tarbiya maqsadi – jamiyatning alohida shaxsga nisbatan ehtiyojlarining aks ettirilishi, uning mohiyati ideal talablarining nazariy umumlashmasi. 

Tarbiya metodi— tarbiyaviy tahsirni amalga oshirish va tarbiya vazifalarini hal etishning umumiy majmui. 

Tarbiya metodlari – shaxsni shakllantirish uchun tarbiyalanuvchida ehtiyoj hissini uyg’otish, o’zini tutish ko’nikmalarini hosil qilish uchun qo’llaniladigan usullar majmuasi.  

Tarbiyani tashkil etish shakllari — tarbiyaviy ishlar mazmunini ifodalovchi  tarbiyaviy vosita va tashkiliy usullar majmui, tarbiya jarayoni ishtirokchilarining o’zaro birgalikdagi  faoliyati, aniq harakat va vaziyatlarni tashkil etish tartibi. 

Tarbiyachi – keng mahnoda tarbiyani amalga oshiruvchi yoki tashkil qiluvchi muallim, murabbiy yoki tahlim-tarbiya jarayonini boshqaruvchi shaxs. Tor mahnoda o’quv – tarbiya muassasalarida bolalar va o’smirlar orasida tarbiyani olib boruvchi mashul shaxs.   

Tashkilotchilik qobiliyati – 1) tahlim muassasasi jamoasini uyushtira bilish, ahillik, birdamlik va hamkorlikni vujudga keltirish, jamoa ahzolarini jipslashtira olish  qobiliyati; 2) o’zining shaxsiy faoliyatini  to’g’ri tashkillashtira olish qobiliyati. 

Tahlim  – o’quvchi va talabalarga bilim berish, ularni tarbiyalash, rivojlantirish ko’nikma va malakalar hosil qilish jarayoni, yoshlarni hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi. 

Tahlim axboroti  –  muayyan faoliyat turi, ixtisosni amalga oshirishda qo’llashi uchun tahlim oluvchiga taqdim etiladigan  bilim. 

Tahlim berish, o’qitish – 1) tahlim jarayonining asosiy tomonlaridan biri, o’quvchining tezkor faoliyati, bilimlar zahirasini o’zlashtirishi, ularni mustaqil egallash usullarini o’rganishi hamda amalda qo’llashni bilishiga yo’naltiriladi; 2) o’qituvchi tomonidan o’quvchi va talabalarga bilim berish, rivojlantirish va ularni  ijtimoiy hayotga tayyorlash jarayoni. 

Tahlim vositasi – muayyan o’qitish metodi yoki usullaridan muvaffaqiyatli foydalanish uchun zarur bo’lgan yordamchi o’quv materiallari  

Tahlim jarayonini loyihalash  –  o’qituvchi tomonidan ishlab chiqiladigan tahlim jarayonining texnologik tuzilmasi, uning natijasini tahminlovchi metod va vositalar yig’indisi.   Tahlim innovatsiyalari – xilma-xil tashabbuslar va yangiliklar asosida vujudga kelgan, tahlimning rivojlanishi uchun istiqbolli hisoblanib, keng mulg’timadaniy tahlim makoni taraqqiyotiga ijobiy tahsir ko’rsatadigan, dolzarb ahamiyatga molik tizim hosil qiluvchi yangi pedagogik hodisalar. 

 Tahlim standarti- muayyan tahlim jarayonining modeli, namunasi, etaloni, mehyorlari, qoidalari, talablari  davlat tomonidan tasdiqlangan mehyoriy hujjat. 

Tahlim texnologiyalari-1) tahlimning yanada samaraliroq shakliga erishish uchun inson zahiralarini va ular o’rtasidagi  o’zaro tahsirni hisobga olgan holda bilimlarni o’zlashtirish, tahlim jarayonini baholash, amalga oshirish, tizimli rejalashtirish metodi; 2) tahlimning texnik vositalari va kompg’yuterlarni shunchaki qo’llash emas, balki tahlim samaradorligini oshirishga qaratilgan omillarni tahlil etish asosida loyihalash usuli, material (o’quv-metodik) va maqbul metodlar yordamida tahlim jarayonini qulaylashtirish usullarini ishlab chiqish va uning tamoyillarini aniqlash; 3) aniq maqsadga ko’ra o’quv jarayonini boshqarishga oid didaktik muammolarni hal qilish, bunda erishiladigan yutuqlar aniq tavsif va tahriflarga asoslanishiga erishish metodi. 

Tahlim standarti (DTS)   –  bu davlatning tahlim darajasiga qo’ygan mehyori sifatida qabul qilinadigan asosiy parametrlar tizimi bo’lib, muayyan shaxsning tahlim tizimidagi mavjud imkoniyatlari va ularni ideal darajaga yetkazishga erishishni anglatadi. 

Tahlim funktsiyasi — tahlimning ijtimoiy o’zgarishlar jarayoniga tahsir ko’rsatishi, jamiyatda madaniyatning translyatsiya qilinishi va keng tarqalishi, ko’rsatma, qadriyatlarga asoslangan yo’nalish, hayotiy ideallarning shakllanishini belgilab beruvchi majmua. 

Tahlimning milliy modeli – O’zbekiston Respublikasida tahlim tizimini yangilangan sog’lom pedagogik tafakkur asosida tubdan isloh qilish, tahlim-tarbiya muassasalarida  tayyorlanadigan  kadrlarni intellektual, mahnaviy va ahloqiy saviyasiga ko’ra rivojlangan mamlakatlardagi darajaga yetkazish bo’yicha belgilangan nazariymetodologik, amaliy-pedagogik yondoshuvlar majmui. Tahlimning milliy modelida mahnaviy-intellektual jihatdan barkamol shaxsning o’z ijodiy qobiliyatini to’la namoyon etishini tahminlash ko’zda tutiladi. 

Test – shaxsning aqliy taraqqiyoti, qobiliyati, irodaviy sifatlari shuningdek uning boshqa ruhiy xususiyatlarini, egallagan bilim, ko’nikma, malakalarini tekshirishda qo’llaniladigan qisqa standart mashqlar, savol-javoblar to’plami. 

Texnologiya  – 1) shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonuniyatlarini mujassamlashtirgan va yakuniy natijani kafolatlaydigan pedagogik hodisa; 2) tahlimtarbiya jarayonini tashkil etish, uni boshqarish, pedagogik va o’quv faoliyatini tashkil qilish usullari tavsifi. 

Tizim (sistema) – 1) tartibga solingan, o’zaro bog’langan va tahsir ko’rsatib turadigan pedagogik hodisa; 2) tartibga solingan tushunchalar yig’indisi.  

Tizimli yondashuv-tadqiqotchining pedagogik obhekt yaxlitligini ochib ko’rsatishga yo’naltirilgan, uning ichki aloqa va munosabatlarini belgilovchi jarayon.  

Tiflopedagogika – pedagogika fanining alohida tarmog’i bo’lib, ko’rish ahzolari to’liq yoki qisman izdan chiqqan bolalarga tahlim-tarbiya berish muammolarini o’rganuvchi fan. 

Tushuntirish, namoyish etish metodi-o’quvchilarning axborotni o’zlashtirishini tashkil etishi jarayoni.   

Uzluksiz tahlim  – o’zaro mantiqiy izchillik asosida bog’langan hamda soddadan murakkabga qarab rivojlanib boruvchi va bir-birini taqozo etuvchi bosqichlardan iborat yaxlit tahlim tizimi. 

Umumiy pedagogika  – insonning  yoshi, ruhiy holati, shaxsiy xususiyatlaridan qathiy nazar, unga tahlim-tarbiya berish qonuniyatlari, metodlari, tamoyillarini aniqlash bilan shug’ullanuvchi fan. 

Umumiy o’rta tahlim  –  1-9-sinflarda o’quvchilarga tahlim-tarbiya berish va ularni barkamol shaxs sifatida rivojlantirish tizimi. 

Usullar  - axborotni    uzatish va qabul qilishning so’z orqali ifodalash, ko’rgazmali va amaliy turlarini qamrab olgan usullar majmui.  

Usuli jadid maktablari (yangi usul maktablari) – Turkistonda XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida bolalarning  savodini chiqarish, axloqiy-mahnaviy tarbiyalash maqsadida tashkil etilgan maktablar.  Faoliyat–muayyan maqsadga yo’naltirilgan ish, harakat, mashg’ulot. 

Faoliyat mahsulini o’rganish metodi – pedagogika va psixologiya tarixini o’rganish, tahlim menejmenti asoslarini ifodalash hamda tahlim-tarbiya jarayonlarini boshqarishda optimal qarorlar qabul qilishda  keng foydalaniladigan metodlar. 

Fanlarni o’qitish metodikasi – pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo’lib, muayyan o’quv fanini o’qitish qonuniyatlari, shakl, usul va materiallarini o’rganadi. 

«Fikrlarning shiddatli hujumi» metodi   o’qitishning interfaol usularidan biri.  

Xalq pedagogikasi – 1) muayyan xalqning tahlim-tarbiyasi, mazmuni uning maqsad va vazifalari, shakl, vosita, usul va metodlarini o’zida mujassamlashtirgan pedagogika fanining alohida tarmog’i; 2) tarbiyaning maqsad va vazifalari borasida muayyan xalqning hayotiy tajribasi hamda turmush tarzida shakllangan amaliy qarashlar majmui; muayyan jamiyatda yashash uchun har bir odam amal qilishi shart sanalgan va urf-odat, udum, xulq-odob, marosim, anhana, turmush tarzi, badiiy ijod, o’yin singari empirik vositalarda namoyon bo’ladigan amaliy faoliyat.  

Xarakter   –  o’quvchi yoki talaba hulqi yoki axloqida namoyon bo’ladigan va unda odat tusiga kirib qolgan eng muhim ruhiy holatlar. 

Xulq  –  xulq-atvor; axloqshunoslik tushunchalaridan biri. Insonning fehl-atvori bilan bog’liq axloqiy xodisa bo’lib, kishi fehlining axloqiylik doirasida namoyon bo’lishi tushuniladi. Insonning axloqiy doirasidagi hatti-harakatlari xulqdan tashqari odob va axloqni o’z ichiga oladi. Odob inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin oila, jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida o’zgarish yasaydigan darajada ahamiyat kasb etmaydigan hatti-harakatlardan iborat bo’lsa, axloq muayyan jamiyat, zamon insoniyat tarixi uchun tahsir eta oladigan turli hatti-harakatlar majmui, insoniy kamolot darajasini belgilovchi mahnaviy hodisa. Xulq o’zicha, «sof» olinganda mavhum axloqiy hodisa, u inson xatti-harakatlarida aniqlik kasb etadi; ijobiy hatti-harakatlarda namoyon bo’lishixushxulqlilik, salbiy ahmollardagi ko’rinishi - badxulqlilik deb ataladi. Xushxulq inson muloyim, shirinsuhan, mehribonlik bilan munosabatda bo’lsa, badxulq odam qo’pol, og’zi shaloq, bemehr bo’ladi.                                                                                                  

CHaqirish usullari – tahlim oluvchilarning muayyan muammoga chuqur yondashgan holda bahs-munozaraga kirishishlariga asoslangan o’quv jarayoni. 

CHaqiriq – o’quvchilarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga yo’naltirilgan dars bosqichi. 

SHakllantirish nasliy omillar, muhit, maqsadga qaratilgan tahlim-tarbiya va shaxsiy faollik tahsirida insondagi bilim, ko’nikma, malaka va fazilatlarni tarkib toptirish jarayoni.  

SHakllantiruvchi pedagogik eksperiment – o’rganilayotgan muayyan pedagogik hodisaning amaliyotdagi holatini aniqlashga qaratilgan kuzatuv jarayoni. 

SHarqona tarbiya   –  sharq xalqlariga xos bo’lgan milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o’zida mujassam etgan tarbiya tizimi. 

SHaxs kamoloti – muayyan pedagogik, tarixiy shart-sharoitlarda shaxsda tarkib toptirilishi lozim bo’lgan qobiliyat va iqtidor, uning mohiyatini tashkil etadigan barcha jihatlarning to’liq rivojlanishi.  

SHaxs faolligi — insonning olamga nisbatan faoliyatli munosabati, moddiy va mahnaviy muhitda ijtimoiy ahamiyatga molik o’zgarishlarni amalga oshirish qobiliyati,  insonning ijodiy faoliyati, irodaviy holati va muloqotida namoyon bo’ladigan sifat.  

SHaxsiy gigiena – gigienaning  bir bo’limi; shaxsiy hayot va mehnat faoliyatida amal qilinishi zarur bo’lgan gigienik rejim yo’li bilan odam sog’lig’ini saqlash va mustahkamlash masalalarini ishlab chiqadi. 

SHaxsni shakllantirish  – shaxs takomillashuvidagi o’zgarishlar, mahnaviyaxloqiy, aqliy, jismoniy rivojlanishini ifodalovchi holat. 

SHaxsning yo’nalganligi — aniq vaziyatlardan qathiy nazar, shaxs faoliyatini yo’naltirib turuvchi qathiy motivlar majmui. 

Evristik    o’quvchilarda topqirlik, faollikni rivojlantirishga yo’naltirilgan o’quv jarayoni. 

Evristika (yun. heurisko – izlayman, topaman)  –  1) masala yechishning maxsus usullari (evristik usullar); 2) EHM (kompg’yuter ) uchun dasturlar tuzish usuli (evristik dasturlash.); 3) mahsuldor ijodiy fikrlash (tafakkur) jarayonini tashkil qilish (evristik faoliyat); 4) evristik faoliyatni o’rganadigan predmet; fikrlash haqidagi fanning maxsus bo’limi. 

Egoizm (shaxsiyatparastlik)  –  shaxsning o’z qiziqishi doirasiga bog’lanib qolishi, boshqa odamlar va narsalarga nisbatan o’zining dastlabki bilimiga oid qarash yoki fikrini o’zgartira olmasligi, hatto o’z tajribasiga qarama-qarshi axborotlarga moslasha bilmasligidan iborat xususiyati. 

Egotsentrizm – shaxsning tafakkur va diqqatini butkul o’z-o’ziga yo’naltirishi bilan belgilanadigan holat.  

Ekzistentsializm – tarbiyani  shaxsning o’z-o’zini namoyon qilishi va ro’yobga chiqarishi uchun sharoit yaratishini targ’ib etishga qaratilgan pedagogik-falsafiy qarashlar tizimi.  

Ekologik tarbiya – o’quvchi va talabalarga atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish mehyorlari va odobi, ilmiy, diniy, axloqiy qarashlar majmuasini singdirish jarayoni. 

Ekskursiya (lot. excursion – sayr qilish) – 1) bilimni boyitish, amaliy tajriba hosil qilish yoki madaniy-mahrifiy maqsadda diqqatga sazovor joylarga jamoa bo’lib borish; 2) bevosita kuzatish asosida muayyan jarayon, voqeahodisa yoki faoliyat mazmunini yorituvchi bilimlarning puxta o’zlashtirilishini tahminlovchi tahlim shakli.  

Eksperiment  (lot. ex’erimentum – tajriba, sinab ko’rish)  –  fanda narsa va hodisalarni sezgi-predmet faoliyati bilan tadqiq qilish, o’rganish. Kuzatishga qaraganda yuksakroq bilish usuli; 2) muayyan ilmiy maqsadga erishishni ko’zlab o’tkaziladigan tajriba. 

Eksperimental pedagogika  –  pedagogikaning pedagogik hodisalar va jarayonlarni eksperimental o’rganishga asoslangan alohida tarmog’i. 

Ekstroversiya – insonning tafakkur va diqqat-ehtiborini o’z atrofida ro’y berayotgan voqeahodisalarga qaratishi (introversiyaga qarama–qarshi mazmunga ega). 

Elektron darslik – kompg’yuter texnologiyasiga asoslangan o’quv uslubini qo’llash,  mustaqil tahlim olish, muayyan fanga oid o’quv materiallari, ilmiy mahlumotlarni har tomonlama samarali o’zlashtirishga qaratilgan o’quv adabiyoti. 

Elektron shakldagi o’quv-uslubiy materiallar – elektron darslik, elektron o’quv qo’llanmalar, elektron mahruza materiallari, elektron kutubxonalar, mos (GD, Flash  va h.k.) sig’imdagi audiovizual materiallar, interfaol o’quv kurslari, kompg’yuterda hisoblash tajribasini o’tkazish uchun laboratoriya vazifalari, test sinovlarini o’tkazish tizimlari. 

Empirik pedagogika – o’quv-tarbiya amaliyotining hech qanday nazariy asos va umumlashtirishga ega bo’lmay stixiyali qaror topishi haqidagi g’oyaga tayanib, tashkil etiladigan  tahlim-tarbiya jarayoni.  

Enerjayzer (faollashtirish) mashqlari–tahlim jarayonini  faollashtiruvchi usullardan biri.  O’quvchilarda izlanuvchanlik, topqirlik xislatlarini shakllantirishga qaratilgan tahlim jarayonida qo’llaniladigan o’qitish usuli. 

Ehtiyoj  shaxsning  mehyoriy hayotiy faoliyat yuritishi uchun tegishli talablarning qondirilmaganligi tufayli mazkur salbiy hissiyotni bartaraf etishga yo’naltirgan ruhiy pedagogik holati.  

«Yumaloqlangan qor o’yini» metodi   mavzuni muayyan qismlarga bo’lgan holda o’zlashtirish imkonini beruvchi, tahsil oluvchilarda guruh va juftlikda ishlash ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiluvchi interfaol  metod.  

O’z-o’zini rivojlantirish texnologiyasi – shaxsda o’z-o’zini boshqarish mexanizmi, evristik – ijodiy sifatlar, amaliy – amaliy-faoliyatli (AFS) va psixofiziologik (PFS), shuningdek, shaxs komponentlarini rivojlantirish sohasi. 

O’yin texnologiyalari – o’quvchilarning o’quv faoliyati loyihalashtirilgan didaktik

jarayon.  O’qitish metodikasi     pedagogika fani va amaliyotining bir qismi bo’lib, o’quvchining o’quv fani mazmunini qabul qilib olishi va uni amaliyotda qo’llashiga oid qonuniyatlar (bayon qilish va o’zlashtirish)  tadqiqi  bilan shug’ullanadigan fan. 

O’qitishni tabaqalashtirish – o’quvchilarga o’zlarining iqtidori va imkoniyatlariga qarab o’zaro farqli tahlim berish jarayoni. 

O’qituvchi   –   umumiy o’rta tahlim, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari va oliy o’quv yurtlarida tahlim-tarbiya ishlarini amalga oshiradigan, o’quv jarayoniga rahbarlik qiladigan pedagog mutaxassis. 

O’qituvchilar malakasini oshirish – amaliy malakani takomillashtirish, yahni bilimlar bilan qurollantirishga qaratilgan tahlim jarayoni.   

O’qituvchining innovatsion faoliyati  –  o’qituvchining ijodiy kuch-quvvatini ifodalovchi, ijtimoiy-pedagogik jihatdan yangi bo’lgan faoliyat qirrasi. 

O’qitishni tabaqalashtirish  - uslubiy, psixologik, pedagogik va tashkiliyboshqaruv tadbirlari majmuasi asosida tuzilgan turli xildagi gomogen guruhlarda o’qitish uchun qulay shartsharoitlar yaratish jarayoni. 

O’qitishning deduktiv metodi – xulosalarni umumlashtirishga qaratilgan tahlim metodi. 

O’qitishning induktiv metodi – o’quv jarayonida xulosa qilish, yagona fikrga kelish, yakunlovchi xulosa chiqarishga asoslangan o’qitish metodi. 

O’qitishning innovatsion shakli  –  o’quvchilar faoliyati va darsni tashkil etishning yangi noanhanaviy yo’li. 

Qadriyat – voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiy-axloqiy, madaniymahnaviy ahamiyatini ko’rsatish uchun qo’llanadigan tushuncha.  

Qayta tarbiyalash - tarbiyasida kamchiligi bo’lgan o’quvchilarni maqsadga muvofiq, rejali qayta tarbiyalash. 

«Qarama-qarshi munosabat» metodi – o’z mohiyatiga ko’ra o’zlashtirilgan bilimlarni tahlil va sintez qilish asosida asosiy hamda ikkinchi darajali mahlumotlar sifatida guruhlarga ajratish imkonini beruvchi interfaol  metod.   

«Qarorlar shajarasi» («Qarorlar qabul qilish texnologiyasi») metodi  -  muayyan fan  asoslari borasidagi bir qadar murakkab mavzularni o’zlashtirish, mahlum masalalarni har tomonlama, puxta tahlil etish asosida ular yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, bir muammo xususida bildirilayotgan bir necha xulosalar orasidan eng maqbul hamda to’g’risini topishga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyasi.   

Qonuniyat – muayyan pedagogik jarayonga xos bosqichlar yoki ijtimoiy hayotning barcha sohalarida hodisalarning mohiyatli, ahamiyatli  obhektiv mavjud , takrorlanuvchan aloqadorligi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IV. ILOVALAR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

  

  

 

 

Bilaman  

Bilishni xoxlayman  

Bilib oldim  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

  

  

   

   

  


    

     

  

  

O`tgan  mavzu yuzasidan o`quvchilar bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun topshiriqlar 

1 – topshiriq. Biologik diktant 

Abzatslar   

 

“Bilaman” –  

V  

“Ma’qullayman”  

+  

“O’rganish lozim”-  

“Tushunmadim”

-?  

1.  

  

  

  

  

2.  

  

  

  

  

3.  

  

  

  

  

4 va h.k.  

  

  

  

  

      

    

     

  

O`tgan  mavzu yuzasidan o`quvchilar bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun topshiriqlar 

1 – topshiriq. Biologik diktant 

  

Bob va mavzular  

Hujayra tuzilishidagi o`ziga xos xususiyatlar  

O`simlik to`qimalaridagi o`ziga xos xususiyatlar  

Ildiz   

  

  

Poya   

  

  

Barg   

  

  

  

  

   

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

  

   

  

  

   

 

 сад: Зоологиядан тузилгТС ни лил қилиш.

№1.Manba – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 1; Qiyinlik darajasi – 1;    

Biologiy a o`qitish metodikasining  ob`ekti  bo`lib  nima hisoblanadi?  

*mazkur o`quv fani bilan aloqador bo`lgan  ta’lim -  tarbiyaviy jarayon 

bilish usullarini egallashga qaratilgan o`quv-bilish faoliyati 

boshqarishga asoslangan pedagogik faoliyati orqali o`zaro hamkorlikda o`quv maqsadlariga erishiladigan jarayon 

o`quvchilarning muayyan o`quv materialini o`zlashtirish jarayoni 

 

№2 Manba – – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Biologiya fani yutuqlari natijasida qanday ishlar amalga oshirildi? 

*oqsil biosintezining mexanizmi ochib berildi, irsiyatning moddiy asosi DNK va RNK strukturasi, funktsiyasi ayon bo`ldi, aminokislotalarning genetik kodi ochib berildi 

oqsil biosintezining mexanizmi ochib berildi 

irsiyatning moddiy asosi DNK va RNK strukturasi, funktsiyasi ayon bo`ldi 

aminokislotalarning genetik kodi ochib berildi 

 

№3 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

Kosmik biologiya fanining ahamiyati berilgan javobni toping. 

*koinotdagi hayotning shakllari, tarqalishi, o`zga sayyoralarda nishonalarning bor-yo`qligini o`rganadi 

tirik organizmlarning tuzilishi va ularda boradigan jarayonlarni o`rganadi 

suv muhitidagi organizmlarni o`rganadi 

fizika va texnika fanlarini o`rganadi 

 

№4 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 1; Qiyinlik darajasi – 1;    

Biologiya o`qitish metodikasi fanining predmetini toping. 

*o`quv-tarbiya jarayonining printsiplari, qonuniyatlari xaqidagi fan. 

biologiya o`quv fanining mazmuni, uning o`qitish shakllari, metodlari,  vositalarini o`zaro bog’liq holda joriy etish 

o`quvchilarga atroflicha chuqur bilim berish, barkamol shaxsni kamol  toptirishga ko`mak beruvchi o`quv fanining mazmuni, uning o`qitish   shakllari, vositalarini va metodlarini ishlab chiqish. 

o`quv-tarbiya jarayonining printsiplari, qonuniyatlari xaqidagi fan; o`quvchilarga atroflicha chuqur bilim berish, barkamol shaxsni kamol toptirishga ko`mak beruvchi o`quv fanining mazmuni, uning o`qitish shakllari, vositalarini va metodlarini ishlab chiqish. 

 

№5 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 1; Qiyinlik darajasi – 3;    

Biologiya o`qitish metodikasi fanining maqsadini toping. 

*biologiya o`quv fanining mazmuni, uning o`qitish shakllari, metodlari, vositalarini o`zaro bog’liq holda joriy etish. 

o`quv-tarbiya jarayonining printsiplari, qonuniyatlari xaqidagi o`quvchilarga atroflicha chuqur bilim berish, 

barkamol shaxsni kamol toptirishga ko`mak beruvchi o`quv fanining mazmuni, uning o`qitish shakllari, vositalarini va metodlarini ishlab chiqish.fan. 

o`quv-tarbiya jarayonining printsiplari, qonuniyatlari xaqidagi; o`quvchilarga atroflicha chuqur bilim berish, barkamol shaxsni kamol toptirishga ko`mak beruvchi o`quv fanining mazmuni, uning o`qitish shakllari, vositalarini va metodlarini ishlab chiqish fan. 

 

№6 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 1; Qiyinlik darajasi – 1;    

 

Biologiya o`qitish metodikasi qaysi fan tarkibiga kiradi? 

*pedagogika 

 

biologiya; 

 

Didaktika 

 

psixologiya 

 

 

№7 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 1; Qiyinlik darajasi – 3;    

Biologiya o`qitish metodikasi kursining asosiy vazifasini toping. 1.o`quvchilarga fan asoslari bo`yicha chuqur va atroflicha bilim berish. 2.Har tomonlama rivojlangan shaxsni voyaga etkazish. 3.O`quv-tarbiya jarayonini zamon talablariga mos holda tashkil etish. 4.O`qitish mazmuni, shakllari, vosita va metodlarini ishlab chiqish. 5.Fanning rivojlanish tarixini o`rganish. 6.Tabiiy, ilmiy, biologik, psixologik, pedagogik bilimlarni mujassamlashtirish. 

*1,2,4 

2,4,6 

1,3,5 

1,4,6 

 

№8 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    O`quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda nima asos qilib olingan? 

 

№9– J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

Biologiya o`qitish metodikasi manbalarida ilmiy dunyoqarashga berilgan ta`riflarni ularning mualliflari B.E. Raykov (1), Vsesvyatskiy (2), N.M. Verzilin (3), M. Korsunskaya (4) bilan juftlab ko`rsating. a) dunyo haqidagi bilimlar majmuasi; b) tabiatga nisbatan to`g’ri qarashlar majmuasi; v) insonning atrof muhitga  munosabati.   

*1 a, 2 b, 3 v, 4 v; 

1a, 2 v, 3 b, 4 b; 

1b, 2a, 3v; 

1v, 2b, 3a, 4a; 

 

№10 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

Ta`lim-tarbiyaga birinchi bo`lib ta`rif bergan allomani toping. 

*Forobiy 

ibn Sino 

Muxammad Qoshg’ariy 

Aristotel 

 

№11 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

«Baxt-saodatga erishuv to`g’risida» asarning muallifini toping. 

*Farobiy 

Jurjoniy 

al Xorazmiy 

ibn Sino 

 

№12 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

O`tmish yodgorliklari» asarning muallifini toping 

*Beruniy 

Farobiy 

Jurjoniy 

al Xorazmiy 

 

  

№13 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

O`qitishda uzviylik va izchillikka amal qilishni ko`rsatgan olimni toping. 

*Farobiy 

Jurjoniy 

al Xorazmiy 

ibn Sino 

  

№14 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Bilimlarning eng muhimini ajratib berishni ko`rsatgan olimni toping. 

*ibn Sino 

Beruniy 

Farobiy 

Jurjoniy 

  

№15 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

Qaysi  olimning qarashlarida  insonning  kamolga etishning  asosiy mezoni ko`rsatilgan. 

*Farobiy 

Jurjoniy 

al Xorazmiy 

ibn Sino 

  

№16 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Nechanchi yildan boshlab tabiyotshunoslik fani biologiya fani deb atala boshlanlan? 

*1917 yildan boshlab 

1907 yildan boshlab 

1900 yildan boshlab 

1817 yildan boshlab 

  

№17 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

Nechanchi yildan boshlab barcha biologik dastur va biologiya darsliklariga genetika, ekologiya, tsitologiya, bioximiya, molekulyar biologiya fanlarining so`nggi yutuqlari kiritildi? 

*1964 yil 

1907 yil 

1917 yildan 

1802 yil 

  

№18 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Nechanchi  yillar  mobaynida  biologiya  fanida  qattiq goyaviy   kurash  davom  etgan? 

*1935-1965 yillar 

1900-1930 yillar 

1907-1917 yillar 

1918 -1937 yillar 

  

№19 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

1907 yili Polovtsov qaysi kitobni nashr qilib, unda metodikaga oid bilimlar sistemasini yoritdi?

*«Tabiyotshunoslikning  umumiy  metodika asoslari» 

«Qishloq bilan  shaharning  bog’liqligi» 

«Biologiya o`qitishning  umumiy metodikasi» 

«Biologiya o`qitish  metodikasi” 

  

№20 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Respublikamizda biologiya o`qitish metodikasiga oid tadqiqotlar … asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. 

*XX 

XIX 

XVIII 

XXI 

  

№21 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

Nechanchi yilda Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika institutida «Biologiya o`qitish metodikasi» kafedrasi tashkil qilingan? 

*1961 yili 

1950 yili 

1930 yili 

1980 yili 

  

№22 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

Maktab botanika kursini o`qitishga bo`lgan didaktik talablar, botanika darslarida o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish masalalari E.M.Bel’skayaning qaysi qo`llanmasida o`z ifodasini topdi? 

*«Botanika didaktikasi» 

«Botanikaning rivojlanishi» 

«Botanika o`qitish metodikasi» 

«Botanikaning ilmiy metodikasi» 

  

№23 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

Biologiya darslarida ekran vositalari (o`quv fil’mlari, diafil’mlar, diapozitivlar) dan foydalanish axamiyatini kim isbotlab  bergan? 

*M.Ortiqov 

J.Tolipova 

A.G’ofurov 

M.Maxkamov 

  

№24 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 1;    

Biologiya darslarini xilma-xillashtirish, noan`anaviy darslar (seminar, konferentsiya, muammoli)dan  foydalanish  axamiyatini kim  ko`rsatib  bergan? 

*J.Tolipova 

M.Ortiqov 

M.Maxkamov 

A.G’ofurov 

  

№25 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

«Umumiy biologik tushunchalarni shakllantirish» o`quv metodik qo`llanmasi muallifi berilgan javobni toping 

*A.G’ofurov 

J.Tolipova 

M.Ortiqov 

M.Maxkamov 

  

  

  

№26 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

«Maktab biologiya kursida tabiat muxofazasi tushunchasini shakllantirish» o`quv metodik qo`llanmasi muallifi berilgan javobni toping. 

*A. G’ofurov, N.Nosirov 

M.Ortiqov 

M.Maxkamov 

J.O.Tolipova 

  

№27 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

«Maktabda ekologik ta`lim-tarbiyani amalga oshirish» o`quv metodik qo`llanmasi muallifi berilgan javobni toping. 

*M.Nishonboeva 

M.Ortiqov 

M.Maxkamov 

J.O.Tolipova 

 

№28 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

«Biologiya o`qitish metodikasidan laboratoriya mashg’ulotlari» o`quv metodik qo`llanmasi muallifi berilgan javobni toping. 

*M.Kodirov, K.Xaydarov 

M.Ortiqov, M.Kodirov 

G’ofurov, M.Maxkamov 

M.Maxkamov, I.Norbekov 

 

№29 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

«Odam fiziologiyasidan laboratoriya mashg’ulotlari» o`quv metodik qo`llanmasi muallifi berilgan javobni toping 

*M.Kodirov 

M.Ortiqov, M.Qodirov 

M.Maxkamov, I.Norbekov 

G’ofurov, M.Maxkamov 

  

№30 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi –2;    

.... jadidchilar ma`rifatiga asos solgan. Jumlani to`ldiring. 

*I.Gaspirinskiy. 

M.Behbudiy 

Fitrat 

Shakuriy 

  

№31 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Jadidchilar fikricha komil inson - ... dir. Jumlani to`ldiring. 

*eng zamonaviy inson 

ma`rifatparvar 

milliy g’oyani singdirgan 

ma`rifatparvar, milliy g’oyani singdirgan 

 

№32 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 3;    

Toshkentda «usuli savtiya» maktabini ochgan. 

*Munavvar qori 

M.Behbudiy 

Fitrat 

Shakuriy 

 

№33 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 1;    

Birinchi marta pedagogikaga ta`rif bergan olimni toping. 

*Avloniy. 

Fitrat 

Shakuriy 

Munavvar qori 

 

№34 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 1;    Dastlabki «Tabiatshunoslik» darsligini yozgan olimni toping 

 

№35 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 2;    

Dastlabki «Biologiya o`qitish metodikasi»ning muallifini toping. 

*P.I.Borovitsskiy 

F.Zuev 

Sh.Teryaev 

I.Dal’ 

 

№36 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 3;    

F.Zuev (1) va YA.Gerd(2)ning tabiatshunoslik darsliklarining tarkibiy qismlarini belgilang. 

a.Anorganik tabiat. b.o`simliklar dunyosi. v.hayvonlar dunyosi. g.odam. Er tarixi. 

*1 abv, 2abvg 

1 ab, 2 vg 

1 avgd, 2 abv 

1 avg 

 

№37 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Fan va o`quv fani o`rtasidagi farqni ko`rsatgan olimni toping. 

*Polovtsov 

P.I.Borovitsskiy 

F.Zuev 

Sh.Teryaev 

 

№38 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 3;    

«Tabiatshunoslikning umumiy metodika asoslari» kitobini muallifini toping. 

*Polovtsov 

F.Zuev 

Sh.Teryaev 

N.Beketov 

 

№39 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 1;    

1920-30 yillarda biologiya o`qitishning asosiy muammosi sanalgan. 

*nazariya va amaliyotning birligini joriy etish 

o`quv dasturiga biologiya fani yutuqlarini kiritish 

o`quv materiali o`quv fanlarga taqsimlanmagan 

nazariya va amaliyotning birligini joriy etish; o`quv materiali o`quv fanlarga taqsimlanmagan; 

 

№40 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 1;    

Ya. Gerd (1)ning tabiatshunoslik darsligi va 1920-30 yillarda biologiya o`quv dasturlariga (2)kiritilgan mavzularni toping. A.Anorganik tabiat. b.o`simliklar dunyosi. V.hayvonlar dunyosi. g.odam. Er tarixi. e. tabiat. j.qishloq bilan shahar bog’liqligi. i.Erdagi hayotning fizikximik asoslari. k.ekish va o`simliklarni parvarishlash. 

*1 abvg 2.ejik 

1 ab, 2 vg 

1 avgd, 2 ab 

1abv 

 

№41 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 1;    

Mahalliy materiallarga asoslangan sinfdan tashqari mashg’ulotlar metodikasi kim tomonidan ishlab chiqilgan? 

*T.G’ofurov, K.Xabirov 

T.G’ofurov, O.N.Nosirov 

T.G’ofurov, M.Qodirov 

T.G’ofurov, M.M.Maxkamov 

 

№42 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

A.Nasr Farobiyning ta’lim –tarbiyaga bag’ishlangan asarlari 

*”Fozil odamlar shahri”,”Baxt saodatga erishuv to’g’risida”, “Aql ma’nolari”, 

”,”Baxt saodatga erishuv to’g’risida”,”O’tmish yodgorliklari”, “Al-Najot”  

”O’tmish yodgorliklari”, “Aql ma’nolari”,”Minerologiya”. 

”,”Minerologiya”,”Fozil odamlar shahri”,”Baxt saodatga erishuv to’g’risida” 

 

№43 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

Mahmudxo’ja Behbudiyning “usuli jadid” maktablari uchun yozgan darsliklari 

*”Qisqacha umumiy jo’g’rofiya”,”Bolalar maktubi”,”Aholi jo’g’rofiyasi”,”Amaliyot islomi” 

”Aholi jo’g’rofiyasi”,”Amaliyot islomi”, “Turkiy gulistoni yoxud ahloq”,”maktab gulistoni” 

“Turkiy gulistoni yoxud ahloq”,” Qisqacha umumiy jo’g’rofiya”,” ”Amaliyot islomi” 

”,”Bolalar maktubi”, ”,”Amaliyot islomi”, ”,”maktab gulistoni”, ”Aholi jo’g’rofiyasi”. 

 

№44 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Rossiyada ......-...... yillar mobaynida xalq ta’limi  sohasida isloh o’tkazilib tabiatshunoslik o’quv fani maktab rejasidan olib tashlandi. 

*1828-1852 yillar 

1804-1890 yillar 

1828 – 1853 yillar 

1853-1888 yillar 

 

№45 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 3; Qiyinlik darajasi – 2;    

O`qitish printsipining  ta`rifi berilgan javobni toping. 

*didaktik kategoriya bo`lib, u ta`lim-tarbiya jarayonining maqsadi va vazifalariga bog’liq holda o`qitish qonunlari va qonuniyatlarining amaliyotga qo`llanilish usullarini belgilaydi 

o`quv jarayonini bosqichli tashkil etish 

o`qitish jarayonida innovatsion usullardan foydalanish 

o`qitish jarayonida innovatsion usullardan foydalanish, o`quv jarayonini bosqichli tashkil etish 

 

№46 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 2;    

Bionika fani nimani o`rganadi? 

*Organizmlarning moroflogik va fiziologik moslanishlari asosida muhandislik masasalarini xal etish 

hayotiy jarayonlarni boshqarishda fiziologik faol moddalarning rolini 

koinotdagi hayotiy shakllar va ularning tarqalishini 

Organizmlarning moroflogik va fiziologik moslanishlari asosida muhandislik masasalarini xal etish, hayotiy jarayonlarni boshqarishda fiziologik faol moddalarning rolini 

 

№47 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 2; Qiyinlik darajasi – 3;    

Biologik nazariyalarni toping 

*organik olam evolyutsiyasi, filembriogenez, xromosoma nazariyasi 

organizmlarning hujayraviy tuzilishi, modda va energiya almashinuvi, organizm muhitning o`zaro birligi 

Mendel va Morganning irsiyat qonunlari, Ber qonuni, Xardi-Vaynberg qonuni, atomlar biogen 

migratsiyasi 

Organik olam evolyutsiyasi, tirik organizmlarning tuzilish darajasi. tuzilish va funktsiya birligi 

  

№48 – J.O.Tolipova. Biologiya o’qitish metodikasi. Paragraf 5; Qiyinlik darajasi – 2;    

Biologik g’oyalarni toping. 

*organik olam evolyutsiyasi, tirik organizmlarning tuzilish darajasi. tuzilish va funktsiya birligi, biologik sistemalarning tabiiy muhit bilan bog’liqligi, o`z-o`zini boshqarishi, nazariya va amaliyot birligi 

organizmlarning hujayraviy tuzilishi, modda va energiya almashinuvi, organizm muhitning o`zaro birligi 

 

Mendel va Morganning irsiyat qonunlari, Ber qonuni, Xardi-Vaynberg qonuni, atomlar biogen migratsiyasi 


 

 

 

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "БИОЛОГИЯ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ ЎҚУВ - УСЛУБИЙ МАЖМУА"

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 2 месяца

Специалист по привлечению инвестиций

Получите профессию

HR-менеджер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 664 172 материала в базе

Скачать материал

Другие материалы

Контрольный тест по биологии по темам "Жизнь растений", "Классификация растений" 6 класс
  • Учебник: «Биология. Многообразие покрытосеменных растений», Д. И. Трайтак, Н. Д. Трайтак; под редакцией В. В. Пасечника
  • Тема: Раздел 2. Жизнь растений
  • 25.12.2021
  • 1694
  • 39
«Биология. Многообразие покрытосеменных растений», Д. И. Трайтак, Н. Д. Трайтак; под редакцией В. В. Пасечника

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 25.12.2021 12745
    • PDF 2.7 мбайт
    • 113 скачиваний
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Мирзаева Нодира Абдухамидовна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    Мирзаева Нодира Абдухамидовна
    Мирзаева Нодира Абдухамидовна
    • На сайте: 4 года и 3 месяца
    • Подписчики: 0
    • Всего просмотров: 20493
    • Всего материалов: 10

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Копирайтер

Копирайтер

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе

Курс повышения квалификации

Организация проектно-исследовательской деятельности в ходе изучения курсов биологии в условиях реализации ФГОС

72 ч. — 180 ч.

от 2200 руб. от 1100 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 24 человека из 16 регионов
  • Этот курс уже прошли 216 человек

Курс повышения квалификации

Государственная итоговая аттестация как средство проверки и оценки компетенций учащихся по биологии

36 ч. — 144 ч.

от 1700 руб. от 850 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 29 человек из 20 регионов
  • Этот курс уже прошли 273 человека

Курс повышения квалификации

Организация элективного курса в рамках реализации проекта "Точка роста": методология биологического эксперимента

36 ч. — 180 ч.

от 1700 руб. от 850 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

ФАОП: индивидуализированное образование и коррекционная работа

6 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Маркетинг и продажи: стратегии и инструменты для успешного бизнеса

7 ч.

1180 руб. 590 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Детское развитие: ключевые моменты взаимодействия с детьми и подростками

3 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 307 человек из 68 регионов
  • Этот курс уже прошли 173 человека