Для урока крымскотатарского языка "Мунасебетчилер"

Ярдымджы сёзлер

Там маналы, мустакъиль сёзлер арасындаки грамматик мунасебетлерни я да оларгъа къошулгъан модаль маналарны ифаделемек ичюн хызмет эткен ве айры апда бир де-бир джумле азасы вазифесини беджермеген сёзлерге ярдымджы сёзлер дейлер.

Ярдымджы сёзлер эвельде, узакъ кечмиште там маналы сёзлер олып, вакъыт кечкенинен олар озь лексик маналарыны (предмет, алямет, арекет маналарыны), бойлеликнен, адлав хусусиетлерини джойып, тек грамматик мана ифаделейиджи олып къалгъанлар. Шу джеэттен олар ялгъамаларгьа якъын туралар. Меселя: бир+ле+п сёзю биле, иле киби ярдымджы сёзге кечип, сонъра биле, иле шекиллери -ней ялгъамасына кечтилер.

Ярдымджы сёзлер эки группагъа болюнелер: мунасебетчилер ве багълайыджылар.

Мунасебетчилер

Джумледе исимнен исим, исимнен фииль араларындаки синтактик мунасебетлерни ифаделеген сёз чешитлерине мунасебетчи дейлер. Мунасебетчи озюнден эвель кельген сёзни идаре эте, сонъра о сёзнен берабер фиильнен идарелене. Мунасебетчи багълангъан исимнен берабер джумледе бир джумле азасынынъ вазифесини беджере: Музыка озюнинь зенгинлиги, айдынлыгъы иле юрекни эсир эте. (Д. С.)

Мунасебетчи ад олув вазифесини беджермесе де, тюшюндже ифаделей. Бу тюшюндже мустакъиль сёзлер ифаделеген лексик тюшюндже дегиль, лякин ер, вакъыт, себеп, макъсат, бераберлик, васта- алет киби грамматик тюшюнджедир. Меселя: Мен даа демин агъамнынъ къабрине бардым, кьабир огюнде баш эгип, халкъым ичюн къан ве джанымнен Ватаныма хызмет этмеге сёз бердим. (Ю.Б.) Бу джумледе ичюн мунасебетчиси макъсат мунасебетини, -нен мунасебетчиси васта-алет мунасебетини ифаделей. Буят эллерде энди эки айдан берли козьяш тёкип, саба-акъшам «Ана!» — деп аизарлар чекем. (Ю.Б.) Бу джумледе берли мунасебетчиси вакъыт мунасебетини ифаделей.

Мунасебетчилер тюрленюв системасынен сыкъы багълылар: олар келишлернинъ маналарыны тамамлайлар ве келишлернен ифаделенген синтактик мунасебетлерни ифаделейлер.

Мунасебетчилер тарихий оларакъ мустакъиль маналарыны ёкъ этюв дереджесине, морфологик къурулушына ве насыл сёз чешитинден келип чыкъышына коре учь къысымгьа болюнелер: 1) асыл мунасе­бетчилер, 2) исим мунасебетчилер, 3) фииль мунасебетчилер.

Асыл мунасебетчилер эвельки лексик манасыны бутюнлей ёкъ этип, мунасебетчиге айлангъан сёзлердир: ичюн, иле, киби, таба, берли, сайын ве башкъалары. Бойле сёзлернинъ лексик маналары шимдики тильде тек башкъа сёз чешитлеринен берабер къулланыл- гьандатайин этиле. Меселя: сен ичюн, къалем иле, конек киби, озенге таба киби. Салядин дералъ турып, диваргъа таба чекилъди. (Ш.А.) Къазан къайнатмакъ ичюн суву, тузнен берабер эти, ягъы, курьпеси де олмакъ керек. (Ю.Б.) Олар кларнет, саксофон, флейта, аккордеон киби чалгъы алетлерини пек усталыкънен чала билелер. (Л.б.)

Исим мунасебетчилер исим я да зарфтан келип чыкъкъан сёзлердир: тараф, орта, тышары (исимден), эвелъ, гьайры, сонь (зарфтан) ве башкъалары. Бу сой сёзлер озь мустакъиль маналарыны сакълагъан алда, мунасебетчи функцияларыны да беджерелер. Ичери кирмеден эвелъ, Анифе баланынъ къулагъына бир шейлер айтты. (Ю.Б.) Азмы-чокъмы эссиз яткъан сонъ, гедженинъ бир маалинде Усеин озюне келъди. (Дж.А.) Адамларны итеклеп, бу къыз эн Айриеге тараф ынтыла. (Ч.А.)

Фииль мунасебетчилер фиильнинъ бир де-бир функциональ шеклинден келип чыкъкъан ярдымджы сёзлердир: коре, яраша (шимдики заман фииль шекли), бакъып, багилап, чекип (кечкен заман алфииль шекли), бакькъанда (ер келишиндеки кечкен заман сыфатфииль шекли) ве башкъалары.

Мунасебетчилернинъ бир къысмы баш келиштеки исим я да исимлешкен сёзни идаре этсе, дигер къысмы исе догърултув яхут чыкъыш келиштеки исимни я да исимлешкен сёзни идаре эте:

а)   баш келиштеки сёзни ичюн, иле, киби, сайын, узъре мунасебетчилери идаре эте;

б)   догърултув келиштеки сёзни къадар, коре, таба, тараф, бакъкъанда, къаршы, бакъып, догъру мунасебетчилери идаре эте;

в)   чыкъыш келиштеки сёзни эвелъ, сонь, берли, башкъа, башлап, чекип киби мунасебетчилер идаре этелер.

Баш келишни идаре этидЖи мунасебетчилер

Иле; -ле. Бу мунасебетчи тарихий бирлен сёзюнден келип чыкъа; бир-ле-н - бир (сайы), -ле (исимден фииль япыджы ялгъама), -н (алфииль ялгъамасы).

Иле мунасебетчиси бойле эсас маналарда къулланыла:

1.     Бераберлик бильдире: Музейге оджамыз иле бардыкъ.

Сойдаш азалы джумледе иле мунасебетчиси сойдаш азаларынынъ

багьлайыджы вазифесини бедж ере: Олар пите иле пенир ашады, печенье иле чай ичтилер. (Ш.А.)

Мунасебетчинен кельген исим бир де-бир иш-арекетте шу иш- арекетнинъ субъекти оларакъ къулланыла: Дилявер Али иле бир мектепте окъудылар.

Мунасабетчинен кельген исим бир де-бир иш-арекетнинъ объекта оларакъ къулланыла: Чайны шекер иле ичти. Отъмекни ягъ иле ашады.

Мунасебетчинен кельген исим арекетнинъ характеристикасыны ифаделей: Уйледен сонь кене невбет иле юкъладылар. Сандыкънынъ къапагьы гурюлъти иле ачылды.

Бирлик манасыны даа да къуветлендирмек ичюн иле мунасебетчисинден сонъ берабер, сийрекче — бирликте къоюлыр: Бабасы баласы иле берабер (бирликте) чалыша. Юнус Али иле берабер дерске келъдилер.

Иле мунасебетчиси иш-арекет насыл алетнен япылгъаныны бильдире: Одунны болта иле ярды. Кягъытны макъас иле кести. Мектюпни къалем иле язды. Бу эвни Чауш озь эллери иле ясады. (Ш.А.) Иле мунасебетчисининъ манадашы оларакъ бу манада -пен мунасебетчиси ола: къапемненязды, макъаснен кести, балтанен ярды, эллеринен ясады киби.

3. Вакьыт манасыны бильдире. Иле мунасебетчиси исимфииль шеклинен къошулып бир иш-арекет экинджи иш-арекеттен сонъ олып кечкенини ифаделей: Бааръ келиши иле бутюн тереклеруяна. Омени корюши иле пек къуванды.

-ней мунасебетчиси иле мунасебетчисининъ манадашыдыр ве эксерий алларда иле ерине -йен ялгъама-мунасебетчисини къулланмакъ мумкюн: Мен шеэрге бабамнен бараджагъым. Эмине Велинен бир койде яшайлар. Бу мунасебетчи озюнден эвель кельген сёзнен къошулып языла, шунынъ ичюн базы алимлер оны единджи келиш ялгъамасы оларакъ саялар. Мисаль оларакъ къазах алимлерини косьтермек мумкюн. Къазах тили грамматикаларында единджи келиш алет келишидир. Къырымтатар тилинде де -ней мунасебетчиси яваш- яваш озь эсас функциясыны ёкъ этип, келиш категориясына кечеятыр.

Ичюн. Бу мунасебетчининъ лакъырды тилинде ве шиирлерде -чюн шекли де сыкъ расткеле.

Ичюн мунасебетчисининъ эсас маналары бупардыр:

1.       Макъсат. Виз Ватин ичюн куреште эляк олгъан къараманларнынъ адларыны билъдик. (Р Ф.) Бу иш ичюн сизге келъмеге меджбур олдым. Ичюн мунасебетчиси макъсатны ифаделемек ичюн эксерий алларда -макъ/-мек ялгъамаларынен япылгъан исимфииллернен берабер къулланыла: Биз оларны къуртармакъ ичюн чаре корип башладыкъ, лякин умют аз, — деди о. (А.Д.) ...Незакетли олмакъ ичюн пара да, буюк бир замет де керек олмай. (Ю.Б.) Айдерниуятмакь ичюн, оны тышкъа чыкъарды ее атеш ярыгъы корьгенлерини билъдирди. (А.Д.)

2.   Себеп. Балалар эки алма ичюн кьаегьа этелер. Сынгъан араба ичюн котек ашады.

3.   Иш-арекет девам эткен муддетини бильдире. Эки саат ичюн беш бинь кшометр ерден мында келъди.

Киби. Бу мунасебетчи эсасен тенъештирюв, сийрекче - сыфатча бирлик манасыны ифаделей. О, чююондир киби къызаргъан алда, телефон трубкасьты бир къулагъындан дигер къулагьына авуштырды. (Л.б.) Олян, къайнатасынынъ элини опеджек он секиз яшындаки къыз бала киби чекинмесе. (Ю.Б.) Голънинъ суву далгъасыз, кузьгю киби ялтырап тура. (Л.б.)

Киби ярдымынен тек исимлер дегиль де, иш-арекет де тенъештириле; бойле вакъытлары киби фиильнинъ сыфатфииль ве башкъа шекиллеринен къошула. Озюне тараф келъмекте олгъан адамны корип, элесленген киби олды. (Ю.Б.) Нефеси тутукълангъан киби, теренден кокюс кечирди. (У.Э.)

Тенъештирювде тесирликни къуветлендирюв макъсадынен гуя, санки, тыпкъы модаль сёзлери къулланыла: гуя къуш киби, санки бала киби, тыпкъы аюв киби.

Базан киби мунасебетчиси вакъыт манасыны ифаделей; бойле вакъытлары бир иш-арекет башкъа иш-арекеттен сонъ олып кечкени бильдириле: Эвден чыкькъан киби, къомшусыны корьди.

Догърултув келишиндеки исимлерни идаре этиджи мунасебетчилер

Къадар. Бу мунасебетчи вакъыт алыны ифаделей. Биз бир полкта хызмет этсек де, шу кунъге къадар бири-биримизни танымай, билъмей эдик. (Р. Ф.) Олар бир йыл къадар аиры яшадылар. (Ю.Б.) Акъшам саат бешке къадар къарлы ягъмур ягъды.

Земаневий къырымтатар тилинде къадар ерине къадимий -джакъ/ -джек < чагъ мунасебетчиси де къулланыла (шимди -джек къошулып языла): сабагъаджек — сабагъа къадар, акъшамгъаджек — акъшамгъа къадар киби. Хатидже апте ...оларны азбар къапугъаджек озгъара. (У.Э.)

Базан къадар мунасебетчиси баш келиштеки исимни идаре эте: Къуш къадар джаны ёкъ.

Коре. Бу мунасебетчинен кельген догърултув келишиндеки исим тенъештирюв ичюн менба я да башкъа предмет акъкъында бильги менбасы ола. Лякин, айткъанларына коре, Зееирджет биревнен мектюплеше жен. (Ш.А.) Сонъундан анълашылгъанына коре, анда оны аткъанлар. (Дж.С.) Манъа коре эписи бир: бу иш — ана- баланынъ иши (Ю.Б.) Викторнынъ айткъанына коре, ишияхшы ола жен. (Дж.А.) Ёргъанынъа коре аягъынъныузат. (Ат.с.)

Къаршы. Бу мунасебетчи умумен къаршы къоюв манасыны ифаделей: Хатидже апте бу ишке къаршы чыкъмакъ дегиль де, оларны азбар къапугъаджек озгъара. (У.Э.) Аджеба, озъ джаныны оккупантларгъа къаршы фида эткен бу джесюр ватанпервер къыз кимдир? (С.А.) Инсанларгъа къаршы, сёзлерге къаршы киби.

Догъру. Бу мунасебетчи догърултув келишининъ манасыны айдынлата ве шу келиште олгъан предметке етмек макъсадыны бильдире: Бабасы станциягъа догъру кетти. Ормандан чыкъкъан адамлар шеэрге догъру ёл алдылар.

Догъру мунасебетчиси вакъыт манасыны да ифаделей: Сайт бешке догъру иштен къайтты.

Догъру ал манасында да къулланыла: Догъру эвине къайтты.

Арап тилинден алынгьан аит, дайр сёзлери къырымтатар тилинде мунасебетчи функциясында къулланылалар ве догърултув келиштеки исимнен бирлешелер: бабама аит, агъасына аит, анасына дайр, къомшугъа дайр киби.

Чыкъыш келиштеки исимлерни ugape этидЖи
мунасебет чилер

Бишкъа. ( баш+къа — исим япыджы ялгъама). Бу мунасебетчи чыкъыш келиштеки исим, шахыс башкъа бойле предметлерден айырылгъаныны косьтере: Бизим къорантада анам ве бабамдан башкъа докъуз бала бар эди. Бу ишни сенден башкъа ич бир кимсе япмаз. Сенден башкъа кимим бар! Буюк эвде Меръемден башкъа бир ким къалмады.

Башкъа мунасебетчисининъ синоними оларакъ арап тилинден алынгъан гъайры сёзю къулланыла: агъамдан башкъа // агъамдан гъайры; отъмектен башкъа // отъмектен гъайры киби.

Сонъра (сонъ+ра). Бу мунасебетчи:

а)  вакъытны бильдире; шу вакъыттан сонъ арекет япыла: Саат бештен сонъра келъди;

б)  бир арекет экинджи арекеттен сонъ япылгъаныны анълата: Иштен къайткъан сонъра азбарда чалыша.

Берли. Бу къадимий тюрк мунасебетчиси башкъа тюрк тиллеринде бери шеклинде къулланыла (мисаль оларакъ узбек тилинде (бери), тюрк тилинде (beri). Къумыкъ тилинде бу мунасебетчининъ эки шекли (къадимий ве янъы) къулланыла: бери ве берли.

Берли мунасебетчиси вакъыт алыны ифаделей ве иш-арекет башлангъан ве девам эткен вакъытны анълата: Ана-бабасы...чокъ вакъыттан берли онынъ разылыгъыны беклей эди. (А. О.) Бу ят эллерде энди эки йылдан берли козьяшлар тёкип,... аизарлар некем. (Ю.Б.)

Эвель сёзю арап тилинден алынгъан ве вакъыт мунасебетини бильдирмек ичюн къулланыла. Бу мунасебетчи бир иш-арекет башкъа бир иш-арекеттен эвель япылгъаныны ифаделей: Ичери кирмеден эвель, Анифе баланынъ къулагъына бир шешер айтты. (Ю.Б.) Дженктен эвель ве дженк вакътында оны джаным-джаным йигитлер истеселер де бирине бармагъан. (Ю.Б.)

Эвелыють антоними оларакъ сонъ, сонъра къулланыла: беш куньден эвель — беш куньден сонъра киби.

Исимлер -мунасебетчилер

Къырымтатар тилинде мунасебетчилернинъ буюк группасыны исимлер-мунасебетчилер тешкиль этелср. Бу мунасебетчилернинъ эксериетини чет-чеврени, этрафны анълаткъан

исимлер тешкиль этелер. Бойле исимлерге мулькиет ве келиш (догьрултув, ер я да чыкъыш) ялгъамалары къошула.

Келиш тек умумий грамматик маналарны ифаделемек ичюн хызмет эте. Исимлер-мунасебетчилерде исе негизнинъ лексик манасы келишнинъ грамматик манасынен къошула, бойлеликнен исимлер- мунасебетчилер тюрленюв системасына кирелер.

Исимлер-мунасебетчилер озьлерининъ негиз маналарына коре чет- чевре, вакъыт, абстракт мунасебетлерни ифаделейлер.

Бу мунасебетчилер группасына бир къач дане маналары чет-чевре иле багълы олмагъан исимлер-мунасебетчилер де кирелер: акькьында (акъ — арап тилинден алынгъан сёз), сайесинде (< сайе — фарс тилинден алынгъан сёз) ве башкъалары.

Усть. Бу сёзнинъ тамьгры ус-; -тю къысмы исе къадимий тюрк тиллеринде III шахыс мулькиет ялгъамасынынъ шекли (шимдики тильде -сы/-си).

1.  Догърултув келиште устюне бу мунасебетчи исим арекет предметнинъ устюне ёнетильгенини я да предмет устюнде олгъаныны ифаделей: Кутюк устюне отурды. Тахта устюне язды.

2.    Ер келиште (устюнде) арекет предметнинъ устюнде олаяткъаныны ифаделей: Маса устюнде беш китап бар. Тереклер устюнде япракълар сараргъан. Шеэр устюнде самолётлар учалар. Баш устюнде ер бар.

3.   Чыкъыш келиште (устюнден) арекетнинъ башлангъан ери предмет устю олгъаныны ифаделей: Сувустюнден туман котериле. Колъмек устюнден быджакъ кийген.

Устюне ве устюнде мунасебетчилери арекетнинъ ёнелишинен багълы мевхум маналарны ифаделемек ичюн де къулланылалар: Буюк китап устюнде чалышалар. Берильген вазифе устюнде киби.

Устю мунасебетчисининъ синоними оларакъ узери къулланыла: тахта устюне// тахта узерине; китап устюнде//китап узеринде киби.

Тюп сёзю ярдымджы сёз оларакъ къулланылгьанда иш-арекс i предметнинъ тюбюне ёнетильгенини я да предметнинъ тюбюнден чыкъкъаныны ифаделей.

1.   Догърултув келиште (тюбюне) бу мунасебетчи исим иш-арекет предметнинъ энъ ашагьы къысмына ёнетильгенини бильдире: чегиме тюбюне къойды; терек тюбюне отурды киби.

2.   Ер келиште (тюбюнде) иш-арекет предметнинъ энъ астында япылгъаныны ифаделей: Къапу тюбюнде мышыкъ ята. Терек тюбюнде чалгъы бар киби.

3.   Чыкъыш келиште (тюбюнден) иш-арекет предметнинъ энъ астындан япылгъаныны ифаделей: дивар тюбюнден чыкъты, стол тюбюнден тапты, ер тюбюнден чыкъты киби.

Ог сёзю мунасебетчи вазифесинде бойле маналарны ифаделей:

1.   Догърултув келиште бу мунасебетчи исим (огюне) иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ ог къысмына ёнетильгенини ифаделей: Мусафирлернинъ огюне къонакъбай чыкъты. Мустафа къардашынынъ огюне бир десте китап къойды.

2.    Ер келиште бу мунасебетчи (огюнде) бойле маналарны ифаделей:

а)  иш-арекетнинь бир де-бир предмет алдында, огюнде япылгъаныны ифаделей: Мердивен огюнде бираз токъталып, ёлуны девам этти. Ремзи кинотеатр огюнде тургъан адамдан бир шейлер сорады;

б) иш-арекет бир адам огюнде япылгъаныны ифаделей: Мустафа огюнде Амет зайыф бала оларакъ корюне.

3.   Чыкъыш келиште бу мунасебетчи (огюнден) бойле маналарны ифаделей:

а) иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ огюнден я да ог къысмындан чыкъкъаныны ифаделей: Сафуре рейс огюнден пек эеджанлы къайтып кельди;

б) иш-арекетнинъ бири огюнден дигери япылгъаныны ифаделей: Топлашув огюнден Мустафа ярдымджысыны чагъырып тазирледи.

Аркъа сёзю мунасебетчи вазифесинде бойле маналарны ифаделей:

1. Догърултув келиште бу мунасебетчи исим (аркъасына) иш- арекетнинъ бир де-бир предметнинъ аркъасына, къарама-къаршы тарафкъа ёнельгенини ифаделей: Сейтвели шкаф аркъасына

сакъланды. Кунеш булутлар аркъасына кечти.

2.  Ер келиште бу мунасебетчи исим (аркьасында) иш-арекетни бир де-бир предмет артында япылгьаныны я да предметнинъ ери башкъа бир предмет артында олгъаныны ифаделей: Дивар аркьасында анасыны сагъынгъан бала окюр-окюр агълай. Бизим эвимизнинъ аркьасында озен акъа.

3.  Чыкъыш келиште бу мунасебетчи исим (аркьасындан) бойле маналарны ифаделей:

а) иш-арекетнинъ бир де-бир предмет артындан, арт тарафындан ёнельгенини бильдире: Къапу аркьасындан муляйим къадын сеси эшитилъди. Байырларнынъ аркьасындан кунеш котерильмекте;

б) иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ артындан, девамындан япылгьаныны ифаделей: Кеманенинъ аркьасындан зурна сеси эшитилъди. Агъасынынъ аркьасындан Зоре де кетти.

Аркьа сёзюнинъ синоними оларакъ къырымтатар тилинде арт сёзю къулланыла: кемане аркьасындан = кемане артындан, агъасынынъ аркьасындан = агъасынынъ артындан киби.

Ян сёзю мунасебетчи оларакъ къулланылгъанда бойле маналарны ифаделей:

1)   догьрултув келиште (янына) бу мунасебетчи исим иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ янына ёнельгенини ифаделей: Анифе араба беклеп тургъанларнынъ янына келъди. Меръем оджанынъ янына якъынлаштъц

2)  ер келиште (янында) бу мунасебетчи исим иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ янында (онъа якъын ерде), этрафында, сырасында япылгьаныны ифаделей: Сервер мусафирлернинъ янында отурып, тюркю йырламагъа башлады. Адамларнынъ янында сигар ичилъмез;

3)   чыкъыш келиште (янындан) бу мунасебетчи исим иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ янындан ёнельгенини ифаделей: Достларынынъ янындан чыкъып, догъру эвге къайтты. Кой янындан бурулып, ормангъа тараф ёл алдылар.

Ич сёзю мунасебетчи вазифесинде бойле маналарны ифаделей:

1.Догърултув келиште (ичине) бу мунасебетчи исим иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ ичине ёнельгенини ифаделей: Амди сув ичине кирип кетти. Машина ичине отурды.

Мунасебетчиден эвель кельген сёзнинъ манасы иш-арекет предмет ичине ёнельгенине шек-шубе догъурмагъан алларда мунасебетчини догърултув келишининъ ялгъамасынен денъиштирмек мумкюн: атешнинъ ичине атмакъ // атешке атмакъ; машинанынь ичине отурмакъ //машинагьа отурмакъ киби;

2. Ер келиште (ичинде) бу мунасебетчи исим бойле маналарны ифаделей:

а)  иш-арекетнинъ бир де-бир предмет ичинде, арасында япылувыны бильдире: Сыныфнынъ ичинде талебелер отуралар. Достумнен китапхане ичинде корюштик. Бригадирни беклеп тургъанлар ичинде сыныфдашымны таныдым;

б)       иш-арекетнинъ бир де-бир ал, вазиет ичинде япылгьаныны бильдире: Зарема къоркъу ичинде къалды. Гедже ичинде бир седа котерильди;

в)  иш-арекетнинъ малюм бир вакъыт, заман ичинде япылгьаныны бильдире: Бир-эки саат ичинде ишни битирип эвге келе. Бир йыл ичинде апсханеде сачлары агъарды.

Ичинде мунасебетчисининъ бу манасында синоними оларакъ зарфында (<зарф — арап тилинден кирген сёз «савут-саба» манасыны анълата) мунасебетчиси къулланыла: беш кунъ ичинде // беш кунъ зарфында, бир йыл ичинде //бир йыл зарфында киби.

3.   Чыкъыш келиште (ичинден) бу мунасебетчи исим иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ ичинден я да бир сой предметлернинъ арасындан япылгьаныны ифаделей: Къапу ичинден килитли. Али торбасынынъ ичинден пите чыкъарып, маса устюне къойды. Эв ичинден чыкъкьан адамлар азбарда къызгъын лаф этелер.

Орта сёзю мунасебетчи вазифесинде къупланылгъанда бойле маналарны ифаделей:

1. Догърултув келиште (ортасына) бу мунасебетчи исим иш- арекетнинъ бир де-бир предметнинъ ортасына, арасына, меркезине ёнельгенини бильдире: Азбарнынъ ортасына чыкъты. Энвер эки къызнынъ ортасына кирди;

2.  Ер келиште (ортасында) бу мунасебетчи исим бойле маналарны ифаделей:

а) иш-арекет бир де-бир предмет ортасында я да эки предмет арасындаяпылгъаныны бильдире: Вели ёл ортасында къатып къалды. Исмаил халкъ ортасында масхара оладжакъ. Эки эв ортасында гараж къургъанлар;

б) иш-арекетнинъ белли вакъыт арасында япылгъаныны ифаделей: Кечкен сене йыл ортасында окъувны таьилап, ишке кирди. Бу вакъиа гедже ортасында олып кечти;

в) иш-арекетнинъ адамлар арасында олгъаныны ифаделей: Нури эфенди къартлар ортасында энъ итибарлы адом сайыла. Балалар ортасында дава башланды. Бу мунасебетчи адамлар арасындаки мунасебетлерни бильдиргенде арасында сёзюнен манадаш ола: къартлар ортасында // къартлар арасында, балалар ортасында // балалар арасында киби;

3.  Чыкъыш келиште (ортасындан) бу мунасебетчи исим иш- арекетнинъ бир де-бир предметнинъ ортасындан я да предметлер арасындан ёнельгенини, пейда олгъаныны ифаделей: Къаялар ортасындан озен кече. Амет адамлар ортасындан чыкъып, тена ерге кетти.

Ара сёзю ярдымджы сёз вазифесинде бойле маналарны ифаделей:

1.  Догърултув келиште (арасына) бу мунасебетчи исим иш- арекетнинъ бир де-бир предмет я да предметлернинъ арасына ёнельгенини ифаделей: Балалар тереклер арасына кирип ойнайлар. Озен къарлы къаялар арасына кирип козъден гъайып ола.

2.  Ер келиште (арада, арасында) бу мунасебетчи исим бойле маналарны ифаделей:

а) иш-арекетнинъ предметлер, адамлар арасында олгъаныны бильдире: Мышыкъ гуллер арасында юре. Зенифенинъ бутюн омрю дёрт дивар арасында кечти. Адамлар арасында чешит тюрлю лаф юре.

б) адамлар ве айванлар арасында олгъан тюрлю мунасебетлерни бильдире: Базы бар адамлар ве айванлар арасында фаркъ олмай. Энвернен кьадыны арасында ич бир тюрлю къавгъа ёкъ.

в)  иш-арекетнинъ бир де-бир вакъыт арасында олгъаныны бильдире: Меметнен Эдие институтта окъуп юрген арада танышкьан эдилер. Бабасы чалышып тургъан арада огълу келъди.

3.  Чыкъыш келиште (арадан, арасындан) бу мунасебетчи исим иш- арекет малюм бир предмет я да предметлер арасындан ёнельгенини ифаделей: Копек тереклер арасындан яваш-яваш кечип кетти. Мерьем адамлар арасындан кечип келъди.

Баш сёзю мунасебетчи вазифесинде бойле маналарны ифаделей:

1.   Догърултув келиште (башына) бу мунасебетчи исим:

а) иш-арекетнинъ бир де-бир предметнинъ башы, башланувы, тёпесине ёнельгенини ифаделей: Бабам стол башына отурды;

б) айырып косьтермек керек олгъан шахысны, предметни ифаделей: Койлюлер бу йыл гектар башына отуз центнерден богъдай алдылар. Кечкен сене орта айлыкъ адом башына 187 кумюшке етти.

2.  Ер келиште (башында) бу мунасебетчи исим иш-арекетнинъ предмет янында япылгъаныны ифаделей: Къартлар оджакъ башында отурып, кечкен вакъиаларны хатырлайлар.

3.  Чыкъыш келиште (башындан) бу мунасебетчи исим иш- арекетнинъ бир де-бир предметнинъ баш къысмындан ёнельгенини ифаделей: Оларнынъ эви сокъакъ башындан корюнип тура.

Башында ве башындан ярдымджы сёзлери вакъыт, заман анълаткъан сёзлернен берабер къошулып кельгенде вакъыт мунасебетини ифаделейлер: Бу вакъиа яз (къыш) башында олып кечти.

Къаршы сёзю мунасебетчи вазифесинде:

1) догърултув келиште (къаршыда, къаршысына) иш-арекет бир де-бир шейге, предметке я да бир де-бир адамгъа къаршы ёнетильгенини бильдире: Талебелер сыныфкъа кирип, оджасынынъ къаршысына отурды. Бираз вакъыт кечкен сонъ рейс Анифени къаршысына чагъырды.

2)   ер келиште (кьаршыда, къаршысында) иш-арекет бир де-бир предметнинъ къаршысында япылгъаныны бильдире: Эвимизнинъ къаршысында джами къурула. Мышыкъ къаршысында арслан, арслан къаршысында мышыкътыр. (Ат. с.)

3)    чыкъыш келиште (къаршыдан, къаршысындан) иш-арекет къаршы тарафта олгъан предметтен чыкъкъаныны бильдире: Базарнынъ къаршысындан чыкъты.

Акъкъында (< арап, какъ + III шахыс текликте мулькиет ялгъамасы -ы+н (я да башкъа манаджа керек олгъан шахыснынъ ялгъамасы) + да — ер келиши ялгъамасы) мунасебетчиси фикир я да нутукъкъа эсас олгъан предмет, фикир манасыны бильдире: Ватангъа кочъкен сонъ, онынъ акъкъында ич бир шей эшитмедик. Онынъ акъкъында чокъ яланлар уйдурдылар.