Доклад "Амн -угин зоор"

Цәәлһвр бичг

           Жил ирвәс бичкдүдин садт хальмг кел  дасхллһна керг неквр  өсәд йовна. Бичкдүдин садын сурһмҗлачнр, хальмг келнә багшнр ик тәвцән орулҗана гихлә буру болшго. Тегәд бидн эн цагин некврәр олн-зүсн эв-арһс олзлнавидн. Цуһар бидн эврәннь көдлмштән өргнәр амн-үгин зөөр олзлнавидн.  Бичкдүд амн-үгин зөөрт дуран өгнә. Теднә наснд өөрхн. Амн-үгин зөөр бичкдүдин уха-седкл байҗулна.   Хальмг улсин зөөр дассн цагт бичкдүдин оньг болн келлһнә чадврнь дамшлт өснә.

Теднә заңг-бәәдл чикрнә. Бичкдүд шулун –шудрмг, нег-негнлә сән таалтаһар бийән бәрнә.

          Хальмг амн-үгин зөөр соньн болн өргн. Тедн дунд ик орм эзлҗәхинь-тәәлвртә туульс.  Тәәлвр олсн цагт бичкдүд ухан-тоолвран гүүдүлнә. Бичкдүд нег юмна онц темдгинь йилһҗ чаддг дасцхана. Бичкдүдин келлһнә чадврнь өснә гиҗ келх кергтә. Бидн бичкдүдлә  үлгүрмүд дассн цагт мнемосхемс олзлнавидн. Эн эв-арһ бичкдүдин ухаһинь  болн оньгинь батлна. Бичкдүд мнемосхем хәләһәд, үлгүрин чинр –утхинь тодлна. Дәкәд болхла эврән тодлсан багшин нөкд угаһар бийнь  келҗ чадна.

                                     Практическая часть

                       Ик орм  хальмг-улсин җирһлд  дуд ,шавашмуд эзлнә. Ик кезәнәс авн хальмг өрк-бүлд дун угаһар бәәдго. Экин уургас авн саатулын ду соңгсад, дарунь өсәд-босад аав-ээҗнрин дуд соңгсдг билә. Дәкәд өссн цагтан аав-ээҗин дуулсн дуд дуулад цааранднь үйнрәс-үйнрт медүләд йовсмн. Хальмг дуд хальмг улсын бәәдл-җирһллә залһлдата. Тер учрас дуд бичкдүдин оньгт соньн болн өөрхн. Дәкәд болхла нег чигн нәр наадн хальмг би угаһар давдго. Би биилсн цагт шаваш келдг йоста. Дуд болн шавашмуд  дассн цагт бичкдүдин  келлһнә чадврнь өснә. Теднә оньг болн седкл дүүрнә.

                                           Практическая часть

              Юн чигн көдлмш  зура угаһар күцәдг уга. Тер төләд бидн иргч зура тогтаввидн. Сар болһн дун, шаваш эс гиҗ тәәлвртә туульс,цецн үгмүд дасцханавидн.

Проект. «Амн-үгин зөөр бичкдүдин келлһнә чавдрин өөдлүлһнд олзлһн».

Күсл: Бичкдүдиг хальмг амн урн-үгин зөөрлә таньдулх.

Проектын эсв болн эв-арһс:

·        Хальмг келнә әәсиг чикәр келдг дасхх;

·        Үгин көрӊг байҗулх;

·        Амн үгин келлһ өргҗүлх;

·        Бичкдүд амн-үгин зөөрт дуран өгдг седвәр өгх;

·        Олн-зүсн дидактическ эв-арһс олзлад,хальмг  улсин үлгүрмүдлә,тәәлвртә туульсла, дуудла  болн хальмг улсин авъясмудла таньлдулх.

·        Бичкдүд эврәннь җирһлдән дассан үзүлҗ чаддг седвәр болн сурһмҗ өгх.

·        Көгҗмәр,урн үгин зокъялмудар амн үгин зөөрәр соньмсдг дасхх.

·        Дуулһна,биилһнә даслт өргҗүлх.

·        Келлһнә чадвр, хальмг келән меддг седвәр өгх.

Цуг  тәвгдсн эсвмүд цуг бичкдүдин кегдҗәх керг-үүлдврт күцәгдх: кичәлмүдт, нааднд, сул бәәсн цагт.

Аш сүүлднь бичкүдин чадвр:

·        Жилин чилгчд бичкдүдин эргндк бәәдл-җирһлин туск медрл гүүдлх.

·        Хальмг Таӊһчин һол байрмудын туск медрл өөдлх. Өссн-боссн һазриннь тууҗин тускар соньмсулх. Төрскн һазрин

сойл,авъяс тодлҗ авх.

·        Хальмг теегин йиртмҗин туск медрл тогтах. Йиртмжин туск медрл гүүдлх. Герин аһрусна болн зерлг аӊ-аһрусна туск медрл батлх.

·        Бичкдүдин хальмг келнә үгин көрӊ байҗх.

·        Бичкдүд хальмг амн-үгин зөөрт дуран өгх.

Күцәх цаг: Сурһулин  җилин туршарт.

Проект орлцх улс: ах багин бичкдүд,сурһмҗлач, хальмг келнә багш, эк-эцкнр.          

 Проектын белдвр көдлмш:

·        Проектыг күцәх бәәсн дидактическ эв-арһ  шинҗллһн;

·        Тәвсн төрәр бәәсн литератур шинҗллһн.

·        Проектыг күцәх күсл болн эсв тәвлһн.

Проектын һол керг-үүлдвр:

·        Бичкдүдин хальмг келнә чадвр шинҗлһн.

·        Бичкдүдлә наадд наадлһн, хальмг амн-үгин зөөр даслһн.

·        Хальмг амн -үгин зөөрлә таньдулҗах дегтрмүдин һәәхүл бүрдәх.

·        Хальмг авъяс, йиртмҗ үзүлҗәх слайдс, фильмс  хәләлһн.

«Амн-үгин зөөр бичкдүдин келлһнә  чавдрин өөдлүлһнд  олзлһн»  проектн зура

Сармуд	Кичәлмүд	Төрмүд	Күслмүд	Олзлх дидактическ дөңцлмүд
Һаха сар	2-3 долан хонг	«Темән». «Ботхн» Дун «Ботхн»	1.Бичкдүдин темән малла таньдулх 2. Темән малыг ийлһҗ чаддг дасхх 3.Хальмг улсин амн –үгин зөөрлә таньлдулһн. 4.Дарҗңг даслһн . Һарин хурһдар наадлһн «Темән,темән төөрүхә,темәнә ботхн һууруха» 5. Бичкдүдин келлһнә чадвр батлһн.	1.Темән наадһас 2. Зургуд. Темән,ботхн
	3-4 долан хонг.	Хальмг улсин дуд «Бичкн арлын хулсн»	1.Хальмг ду дуулдг  дасхх. 2. Хальмг домбрла таньлдулх. 3. Хальмн ду дуулдг седвәр өгх. 4.Дуунд олзҗах бииһин бәәдл үзүлҗ чаддг дасхх. 5.Дууна чинр-утх медүлх.	1.      «Бичкн арлын хулсн» ду грамзапись соңгслһн.
Хулһн сар	1-2  долан хонг	Тәәлвртә туульс Тәрә-темснә туск «Намаг бичә көндәтн ,билцрң гиҗәнәв» «Нанд бичә уурлтн Һашун амтта болдув Нүднәс нульмсн асхрулдув, Һәәлго хотдан немтн»	1.Тәәлвртә туульсла таньлдулх. 2. Тәәлвртә туулин чинр-утх медҗ авх. 3. Келсн цагт дүрин үүл күцәҗ чаддг дасхх. 4.Бичкдүдин оньг,тоолвр,ухалһинь өргҗүлх.	1.Мнемосхем олзлх. 2.Предметн зургуд (тәрә-темсд)
	3-4 долан хонг	Үлгүрмүд: «Намр наату-хавр хату» «Намр хурар эклнә-хавр хурар эклнә»	1.Бичкдүдин медрлинь өөдлүлх. 2.Намрин туск үлгүрмүдин чинр-утх медҗ, тодлҗ  авх.	1.Мнемосхемс олзлх. 2. Намрин йиртмҗин  туск зургуд. 3.Тәрә-темс  хураҗах сюжетн зург.
Үкр сар	1-2 долан хонг	Хальмг улсын шаваш даслһн «Шар харһа домбриг шавдн бәәҗ цокита, Шар-улан көвүд-күүкд шаһаһарн мульҗита»	1.      Хальмг улсин  эдлдг хамг-юмнла таньлдулх(домбр,хальмг көвүн болн күүкн күүнә хувцн-бүшмүд,махла,һосн). 2.      Хальмг бииһин бәәдл үзүлх. 3.      Хальмг би биилдг дасхх. 4.      Домбрин айст келдг дасхх.	1.      Хальмг улсин өмсдг хувцн (предметн зургуд болн уйсн хувцн). 2.      Хальмг домбр. 3.      Хальмг бииһин бәәдл үзүлҗәх видео.
	3-4 долан хонг	Зулын йөрәл даслһн «Җил болһн зулан кеҗ, Буур җил һарч Ботхн җил орҗ Ирсн шин җил өлзәтә болтха!»	1.      Бичкдүд хальмг улсин авъясла соньмсдг седвәр өгх. 2.      Көгшн аав-ээҗән күнлдг суһмҗ өгх. 3.      Зулын авъясла соньмсдг сурһмҗ өгх.	1.      «Буур», «ботхн» гидг үгмүдин чинр-утхла таньдулх.
Бар сар	1-2  долан хонг	Хальмг тууль «Заһсч»	1.      Беелән болн наадһан тееатрла таньлдулх. 2.      Туулин чинр-утхла таньлдулх. 3.      «Заһсч» үгин чинр-утхла таньлдулх. 4.      Тодрха кевәр туулин дүрмүдин күүндвр күцәҗ чадлһн. 5.      Нег-негән соңсдг дасхх.	1.      Туульд орлцҗах дүрмүдин наадһас. 2.      Сюжетн зургуд.
	3-4 долан хонг	Хурһдын наадн  «Эн эркә хотд дурта, Эн хумха-уха заана, Эн дунд-орчлң цатхна, Эн нерн уга-нөөрт дурта, Эн чигчә-чигчә дуулна, Биилнә,мадниг байрлулна».	1.Бичкдүд хальмг келәр келдг сән таал тогтах. 2.Хурһдын нерд чикәр нерәдҗ келдг дасхх. 3. Наадна чинр-утхинь медүлх.	1.Һарын хурһдын зург.
Туула	3-4 долан хонг	Хальмг улсын дун «Цаһан сар»	1.      Цаһан сарин нәр-наадна авъясиг сәәнәр тодлҗ авх. 2.      Цаһан сар гидг дууна чинр-утх сәәнәр меддг дасхх. 3.      «Цаһан сар» гидг ду дуулдг дасхх. 4.      Дууна айс таньдг дасхх.	1.      «Цаһан сар» гидг яһҗ   Очкан Владимир дуулҗахнь соңсх. 2.      «Цаһан сар» нәр видео хәләх.
Лу сар	1-2 долан хонг	Цаһан сарин  йөрәл даслһн	1.      «Йөрәл» гидг үгин чинр-утхла таньлдулх. 2.      Бичкдүд йөрәл келдг дасхх.
		Цаһан сарин нәр-наадн Хальмг келн-улсин наадд «Хөд хашад орул» «Шаһас цокч ав»	1.      Халмг келн улсин нааднла таньлдулх. 2.      Хоорндан ни –негн нааддг сурһмҗ өгх. 3.      Наадна йовулач тоолдг олзлад шүүҗ авх.	1.Гирлг, шаһас.
Моһа сар	1-2 Долан хонг	Хальмг ду соңслһн «Ээҗин дун» Авторск дун даслһн «Экдән»	1.Өөрхн бәәсн элгн-садндан дурта болдг сурһмҗ өгх. 2. Ээҗдән болн экдән дурта болдг сурһмҗ өгх. 3.Ээҗин болн экин чинр медүлх.	1.Хальмг улсин «Ээҗин дун» Владимир Каруев дуулҗахинь соңсх. 2. «Экдән» ду сурһмҗлач яһҗ дуулҗахинь соңсх.
	3-4 долан хонг	Экин, ээҗин туск үлгүрмүд,дарҗңгуд даслһн. «Аавин көл деер Ээҗин хар дах, Ээҗин көл деер Аавин хар дах» Үлгүр даслһн: Күн ахта-девл захта	1.Элгн-садан күндлдг сурһмҗ өгх. 2.Наадн бәәҗ келдг дарҗңгин чинр-утхла таньлдулҗ медүлх.	1.Үлгүрин мнемосхем. 2.Уңг-тохмин модн.
Мөрн сар	1-2	Хаврин тег Тоолдгуд даслһн 1,2,3 Һуйрин хортн зурмн, 4,5,6 Зултрһн зунын ноһан, 7,8,9 Йиртмҗин күмн киисн. Аш сүүлднь-10 Амр тооһин амн. Дун «Зурмн» даслһн.	1.      Хаврин теегин йиртмҗин  онц бәәдлинь үзүлҗ медүлх. 2.      Теегт бәәдг зерлг аңгуд нерәдҗ чадг дасхх. 3.      Зурмн аңгин  бәәдл болн заңг –бәәдлинь медүлх. 4.      «Зурмн»гидг ду даслһн.	1.Хальмг тег үзүлҗәх слайд болн фильм. 2. Теегин аңгуд үзүлҗәх зургуд.
	3-4 долан хонг	Хальмг улсин дун даслһн. «Тавн уулын белднь»	1.Бичкдүдт патриотическ сурһмҗ өгх. 2. Хальмг баатрмудын нерд батлҗ авх. (Ока Иванович Городовиковин баатр йовдлмуд).	1.Наран Довдунов дуулсн  «Тавн уулын белднь» соңгсх. 2. Хальмг «Жаңһр» эпосин баатрмудын зургуд. 2. Ока Городовиковин зург.
Хөн сар	3-4 долан	Тәәлвртә туульс «Һазрин өвснд тарһлна, Һасн болад шована, Намртнь ичәндән орна, Нарта хаврар һарна».(зурмн) Нүдн бүлтхр, Чикн бүлтхр. Туг-туг гүүдлтә, Туһл хоңшарта  Товчлгч нәр-наадн  «Үр сар»	1. Хальмг теегин йиртҗлә таньлдулх. 2.  Хальмг амн-үгин зөөрин байн болдгинь медүлх. 3. Бичкдүдин үгин көрң байҗулх. («ичән», «тарһлна», «шована» үгмүдин чинр-утх медүлх. 4. Теегт бәәдг аңгудын нерд тодлҗ авх. 5. Хальмг келн-улсин наадд наадг дасхх. 6. Хальмг улсин дуд дуулдг болн би биилдг седвәр батлх. 7. Дассн үлгүрмүд, тәәлвртә туульс тодлҗ, келдг дасхх. 8.Хальмг тег харсх урмд өгх. 9.Бәәсн һазр-усан харсдг, дурта  болдг сурһмҗ өгх.	1.      Хальмг теегт бәәдг аңгудын зургуд. 2.      Хальмг тег үзүлҗәх видеофильм.

Олзсн литератур:

1.Алексеева М.М. Методика развития речи и обучения родному языку дошкольников М: Центр «Академия», 1997г.

2.Аникин В.П. Русские народные пословицы, поговорки, загадки и детский фольклор. М.: 2007.

3.Арушанова А.Г. Речь и речевое общение детей 3-7 лет: Развитие диалогического общения / А.Г. Арушанова. М.: Мозаика-Синтез, 2004. 128 с.

4.Асташина М. Фольклор в воспитании дошкольников / М. Асташина // Дошкольное воспитание. 2007. № 3. С.61-68.

5.Большакова М. Фольклор в познавательном развитии // Дошкольное воспитание, 2004, №9, С.47- 49.

6.Бичкдүдин садт хальг кел дасхлһна көтлвр. (һурвн наснас авн долан насн күртл) Элст. Барин гер «Герл» 2010 г.

7.Хрестоматия для детей дошкольного возраста «Нарн» (баһ наста бичкдүдт нерәдгҗәнә). Элст балһсна  Мэрин сурһуль-эрдмин әңг номин-методическ цутхлң. Элиста 2004г.

8. «Золотой родник» К.Эрендженов.

9. Калмыцкие народные игры