Э.Соколов айымньыларыгар киьи дьыл5ата

Министерство образования Республики Саха (Якутия)

Муниципальное казенное учреждение «Муниципальный орган управления образования»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение «Илимнирская основная общеобразовательная школа»

1975 с. - «Хотугу сулус» сурунаалга «Боксер» кэпсээнэ 1980 с. - «Арахсыспат аргыстарым» 1985 с. – «Дьол» 1987 с. – «Кэпсиэхпин ба±арабын» 1992с./1998с. – «Хампа» 1994 с. – «Буруйдаах» 2004 с. - «Чыпчылыйыах тµгэннэр»

 

Э.Д.Соколов – Тулусхан  айымньыларыгар

олох уонна киьи дьыл5ата

Дакылааты суруйдулар : Илимниир сурун

                                                                                    уопсай уерэхтээьин оскуолатын ССНК                         учуутала Яковлева А.Е. ,

                                                                               Саха тылын уонна литературатын

учуутала Яковлев А.С.

2019с.

Иьинээ5итэ

 Киириитэ…………………………………………………………………………………..3

1. «Улугуруу» кэмэ уонна «кыра» киьи дьыл5ата………………………………………4

2. Э.Соколов айымньыларыгар дьахтар дьыл5ата……………………………………….9

Тумук………………………………………………………………………………………11

Туьаныллыбыт литература испииьэгэ…………………………………………………..13

Киириитэ

            Саха литературата 20-с уйэ санатыттан бастакы хардыыларын фольклортан тирэ5ирэн улуу нуучча литературатын опытын ситиьиилэриттэн байан, саха суруйааччыларын уус-уран ньымаларын кеметунэн сайдан барбыта. Бу барыта литература туспа национальнай дьуьуннээх-бодолоох буоларыгар тиэрдибитэ.

            Саха литературата хара маннайгыттан сахалар олохторун араас еттуттэн кердербутунэн барбыта. Литература олох кестуулэрин уус-уран тыл, ньыма, уобарас кеметунэн оло5у тыктаран кердерер – олох сиэркилэтэ. Литература геройа – киьи. Кини оло5о, таптала, дьоло, ал5аьа. Литература5а хайа да киьи истинник ойууланыан, тугунан эмэ биьирэниэн эбэтэр сириллиэн сеп. Ол онтон дьон аа5ан элбэ5и билэр, уерэнэр. Онон литература сурун сыала – оло5у уерэтэн, киьи ейун – санаатын, майгытын – сигилитин, оло5ун – дьаьа5ын, ис туругун кердерер, куьа5аны – учугэйи араарар, субэлиир – амалыыр. Ол иьин ессе «человековедение» диэн ааттыыллар.

          70-80 сылларга литература уеьэ тахсан барбыта. Ол туьунан С.В.Михалков суруйааччылар сойуустарын 6-с пленумугар хай5абыл тыл эппитэ: «Саха литературата – Сибиир биир саамай беден литературата. История хаамыытынан, уьук хотугу сирдэр уонна Дальнай восток эдэр, сайдан иьэр литературалара бу литератураны тула тумсэллэр». Литература уеьэ тахсарын кытары проза аа5ааччыга оруола урдээбитэ.  Ордук «дэриэбинэ прозата» диэннэ интэриэс лаппа кууьурбутэ. Норуот оло5ун ей – санаа, майгы – сигили еттунэн чинчийии са5аламмыта. Айымньыларга сиэр –майгы уустук проблемалара таарыллыбыттара, олох кулук еруттэрэ арыллыбыттара ( Софрон Данилов «Сурэх тэбэрин тухары», Далан «Дьикти саас» о.д.а.). Элбэх саха талааннаах суруйааччылара (В.Гаврильева, Н.Габышев, Далан, Е.Неймохов, Н.Лугинов, Э.Соколов уо.д.а) биьиги уелээннээхпит характерын арыйан билинни олох сытыы проблемаларын уус – ураннык ойуулаан кердерен барбыттара. Бу суруйааччылартан биирдэстэрэ эдэр сааьын спорт эйгэтигэр анаабыт, олох аргыьа оностубут Эдуард Дмитриевич Соколов – Тулусхан ча5ылхай талааннаах прозаик быьыытынан Республика аа5ааччыларыгар киэнник биллибитэ. Кини оло5о айар улэтин кытары быстысат ситимнээх, онон айымньылара аа5ааччы сурэ5ин сууйэр, кутун тутар, итэ5этэр ис хоьоонноохтор. Эдуард Соколов айар улэтин спорт тематыттан са5алаан олох, эдэр ыччат, тереебут дойду, айыл5а боппуруостарыгар тиийэ сырдатан улэлээбитэ. Маны таьынан кини айымньытыгар билинни олоххо тирээн турар сытыы проблемалары таба тайанан угус аа5ааччы бол5омтотун тардар, туспа суоллаах – иистээх этэ.

           Эдуард Соколов спорт «охсуьар» рингэтиттэн са5алаан оло5ун тиьэх куннэригэр диэри олох араас эриирдээх очурдарын, ыарахаттарын утары тулусханнык айымньынан эрэ охсуспакка илэ этинэн – хаанынан тыынан кырдьыгы кердербутэ. Хомойуох иьин, биьиги олохпут рингэ5э «охсуьуу» курдук тургэн эрээри, быраабыланы сиэри таьынан кэьэн киьини кэлэтиэх туктэри быьыы соьуччутук тахсара элбэх…

Улэбит сурун сыала:

1.      Эдуард Соколов айар улэтин суолун – ииьин уерэтии;

2.      Суруйааччы айымньытыгар туруорбут проблемаларын быьаарыы;

3.      Суруйааччы айымньылара олоххо киьи дьыл5атын кердереллерун керуу, ырытыы.

«Улугуруу» кэмэ уонна «кыра» киьи дьыл5ата

                Хаьан ба5арар киьи оло5о, дьыл5ата олорор кэмиттэн улахан тутулуктаах кэм кэрдиис уларыйан истэ5ин аайы киьи дьыл5ата эмиэ уларыйар. Холобур, революция иннинэ «кыра» киьи баай батталыгар олорон хамначчыттыыра, аччыктыыра, ата5астанара, ытыыра – сонуура. Революция кэнниттэн баайы утарара, сана былааьы тутара, уерэхтэнэрэ. Сэрии кэмигэр дойдутун естеехтен  кемускуур, государствоны челугэр туьэрэр дьыл5алаа5а. Онтон «ириэрии» кэнниттэн «улугуруу» кэмигэр коммунизмы, ыраас чиэьинэй обществоны, тутар дьыл5алаах советскай гражданин буолуохтаа5а. Ол эрээри «улугуруу» кэмигэр коммунизмнара сайдан барбата5а. Биир сиргэ «тугу эрэ» сутэрбиттии тэпсэннээьин буолбута Киьи оло5ун иьин охсуьа уерэнэн кэлбит буолан эйэлээх олоххо нуктаан коммунизмы тутара сыл аайы мелтеен, сатарыйан барбыта. Коммнизм дьон барыта тэн буолуохтаах диэн хааччахтааьына истэргэ учугэй этэ да куьа5аннаа5а. Киьи аймах да5аны айыл5аттан атын киьини кытары тэн буолар кыа5а суох: сорох сэттэ сирэйдээх, сорох биир, сорох отой да «сирэйэ суох». Онон общество иьигэр буккуллуу – тэккиллии тахсан барбыта.

            Ол курдук, литература олох хайда5ый да, ол курдук эмиэ биир сиргэ тэпсэннээн ылбыта. Бу сылларга «дэриэбинэ прозата» диэн баар буолбута. Айымньыларга дэриэбинэ балаьыанньатын туьунан боппуруос турбута, норуот оло5ун ей – санаа еттунэн ырытыы, чинчийии са5аламмыта. 80-с сылларга «кыра» киьи темата проза5а тоо ааннаан киирбитэ. «Кыра» киьи диэн олох ыарахаттарыгар баттаппыт дьыл5алаах герой айымньыларга кестер буолбута.

           Эдуард Соколов «Арахсыспат аргыстарым» уонна «Дьол» сэьэннэ учугэйдик хараарда, ырааьырда сатаабакка хайдах баарынан суруйан кердерер.»Арахсыспат аргыстарым» сэьэнтэн уол о5о дьыл5атын аа5ааччы хара5ын далыттан тахсыбатын курдук «кыраттан беденне» диэн кердерен барбыта. Онтон «Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордоох» сэьэнигэр «улугуруу» кэмиттэн ыла эдэр ыччат олоххо сыыьа – халты уктэниитэ элбээн, огдолуйар дьыл5алаа5ын сэрэтэн кердерер. Сэьэннэ Дьулустаан дьыл5ата арыллар. Куоракка уерэххэ туттарса кэлэн баран кыайан киирбэккэ Уулатарга до5оругар Иван Скрыбыкинна барар. До5оро: «До5оччуок,совхоз улэтин илиилээх – атахтаах эрэ сатыыр улэтэ. Оттон худрук буоларга талаан эрэ наада. Эн талаанын?» диэн олохтоох кулуупка улэлэтэ хаалларар. Дьулустаан Уулатарга талааннаах улэьит быьыытынан эдэр да, кырдьа5ас да общество биьирэбилин, ейебулун ылар Икки кэрэ кыыс тапталыгар мунар. Ол эрээри эдэр ыччат оло5ун ыраналаан керер тугэннэрдээх. Айымньыга арыгылааьын, уол о5о дьыл5ата, огдолуйбута аьа5астык кестубэт. Арай «улугуруу» кэмэ сана кэлэригэр комсомолецтыы «оло5у кини бэйэтэ онорон,уьааран» инники кэккэ5э сылдьыбыт Никон о5онньор арыгыттан сылтаан оло5о алдьаммыта кестер. «Аьыы»  аьы оччолорго да амсайара. Кыра кыралаан улаатан – ол содулугар уна илиитин тарбахтарыттан малыйбыта… Холуочук улэлии туран циркулярнай эрбиигэ уган биэрбитэ.  Онтон кэргэнэ барбыта, биллэн турар икки о5отун илдьэ. Никон бэйэтэ таптыыр идэтинэн улэлиирэ уурайбыта. Ити барыта кытаанах санаата, иннигэр чахчы субу диэн дьулуьар сыала суох киьини тэптэр тэбэн испитэ. До5отторо, дьоно бырахпатахтар эбит, кемелеье сатаабыттар, ол урдунэн оло5о алдьаммыт. «Санна суохтара» сыала суох киьини аллараа угкулуйэргэ аргыс оностор эбиттэр. Айымньы бутэьигэр Никон арыгыбын быра5абын диир да5аны, арыгытын быра5ан дьоллонон олороро кестубэккэ хаалар.

            «Дьол» сэьэннэ автор Ганя Титов обраьын толору киллэрэр, кини дьыл5атын сиьилии ойуулуур. Ганя обраьа хаайыыга бугэн сыппыт, арыгыьыт, кулугээн, хаьан да олоххо кенуе суо5ун туьунан ейдебулу утарар. Кини дьол иьин тулуурдаахтык киирсиитэ аа5ааччыны сэнээрдэр. Ганя Титов кыратыттан а5ата суох ол эрээри кылгас кэмнэ да буоллар а5а учугэйин, куьа5анын билэн улаатар. Иитиэх а5ата Байбал туьунан «Хабырыыс а5а диэн ааттанар киьи син биир ийэ курдук олус кунду, олус ахтыл5аннаах буоларын, ол а5ыйах сылга билбитэ». Онтон тереппут а5ата Микиитэ Ганя туьунан сэнээбиттии санарыа5ыттан ыла: «Ол эрээри «холоон да киьи эбит» Хабычаан дууьатыгар сулуьун буолан инпитэ, быа селлубэт тумугунуу ыйыллыбыта». Хабычаан, ийэ Хабычаана, ол киэьэ «кер эрэ, ата5астаары гыналлар эбит ээ» диэн кэтэнэр – мананар Хабырыыска кубулуйбута уонна эрэйэ элбээн барбыта…»

             Армияттан кэлэн баран олохпор ыраас тапталбын керустум диэн Тасяны кытары сурэ5ин холбообута. Ол эрээри «Дьолбут эрэйдээх биир хото5ойо тостоохтообут эбит… Ити сана уескээбит  ыал олохторун кунэ куерэйиитэ, сырдык быыьа, «айаас соно5оьун» ар5аьыттан этэннэ ийэ буоругар уктэммит Ганя Тиитэп кистии санаабыт санаата. Чиэьинэй кыыс диэн биир эмэ баар дуо?». Ганя Тасялыын сыьыана тапсыбакка тереебут дойдутугар Аартыкка олохсуйа, улэлии кэлэр. Ону дьаьалта салайааччыта «улугуруу» кэмигэр ылса – бэрсэ, дьону кыахтаахха, кыа5а суохха, арыгыьыкка араара уерэммит Лаарап улэ5э ылбакка холдьо5он ыытар. Онтон сылтаан «барар сирэ ба5ана уутэ, кэлэр сирэ кэлии уутэ» буолбут Ганя Титов Аамылаптыын булсан ейе – тейе суох арыгылыыр. Арыгылааьын тумугэр Аамылабы кырбаан елере сыспыт диэн балыырдаах дьыала тэриллэн сууттанар. Судьуйа, следователь, хирург сымыйанан буруйдааьыннара ол са5анаа5ы общество баьыттан буортуйбутун туоьулуур. Арай кыра – хара дьонтон кырдьыгы кердеен: «Биир дьахтар, ыанньыксыт Маарыйа быьыыта, этиьэн, ууруллэн эрэрэ…» Ганя Титовтан нэьилиэк дьоно киэр хайыьаллар, Тася арахсан барар, ийэтэ Ексуунньэ тугу да гынар кыа5а суох . Маннык ыар кэмнэ арай Катя Дагаринова сурэхтэн тахсар хоьоонноро, истин суруктара «Ол дойду» харана дьайыытыттан быыьыыллар, олох очурдарыттан умуллубут сурэххэ эрэл кыымын са5аллар.

           Хаайыыттан тахсаат уерэххэ киирэн уерэнэ сылдьан общество мелте5уттэн, Испирдиэнкэлэр элбэхтэриттэн  сылтаан, сымыйаны утары  со5отох охсуьар кыа5а суо5уттан уерэ5ин быра5ан Аартыкка кэлэр. «Чуумпу дьукаахтарым – кулук дьонноргут. Кулук. Итинниктэр элбэхтэр – ол иьин куьа5ан элбэх». До5оро Меруен Буетур Ганя курдук ыраас суобас иьин охсуьааччылар олоххо со5отохторун туьунан эмиэ тыл кете5ер: «Ол эрээри кэпсээннин истэн олордоххо, Испирдиэнкэлэр то5о эрэ элбэхтэр. Оттон эн со5отоххун.То5о оннугуй? Эн до5отторун ханналарый?»

          Ганяны Аартыкка уерэ – кете керселлер, арай Лаарап Еьуеннээхтик керсен, улэ5э ыларыттан эмиэ аккаастыыр. Ол эрээри кене суолга турарга бигэ санаммыт уолга до5орун а5ата Меруен Буетур, кини до5отторо уонна оло5у сепке сыаалаан керер салайааччылар кемелеьеллер. Катя Ганяны оло5ун тухары таптыырын ейдуур. Сэьэн дьолго уол о5о дьыл5ата кенерунэн тумуктэнэр.

          «Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордоох» диэн айымньытыгар автор Брежнев кэминээ5и общество оло5ор уол о5о огдолуйар дьыл5аламмытын эргитэн а5алан кердерер. О5о сылдьан спортка, улэ5э – уерэххэ инники куеннэ сылдьар Симон Сектяев олоххо будуруйэн дойдутугар кэлэн арыгыьыт кини эрэ аатырбыта. Оччолорго испэт – аьаабат киьи диэн суо5ун тэнэ этэ эрээри, урут «уолбут да уолбут» диэн ере туппут биир дойдулаахтара хойо5уттан атыны хостообот идэлэммиттэрэ» Арай до5оро Бааска Бааскарап ейеен кемелеспутэ.Ол эрээри Оляттан сылтаан арыгылаан иэдээннэ тубэспитэ. Мас Елексей арыгылаан баран елбутугэр иннин – кэннин быьаара сатаабакка эрэ буруйдааннар 8 сылга хаайыыга ыыталлар. Уол о5о дьыл5ата огдолуйар. Бу курдук сымыйанан буруйдаа5ы  эрэ булуохха, партия иннигэр отчуоттуохха диир тубэлтэлэр элбэхтик тахсаллара. «Кырдьык эьиги тугу ба5арар, кими ба5арар, ханна ба5арар «уурар» кыахтааххыт! Буруйдаа5ы буланныт бэйэ5итин ырааьырдыахха наада буолла5а». Ити курдук Республиканы аймаабыт балыырдаах 1986 сыллаа5ы тубэлтэ да5аны элбэ5и кэпсиэн сеп.

           Симон хаайыыга олордо5уна со5отох эрэлинэн, инники сырдык олоххо угуйааччытынан Оля буолбута. Кини суруктара уолга субэ – ама,хаайыыга туруулаьарга куус биэрбиттэрэ. Симон хаайыыттан тахсарыгар киьилии бодолорун сутэрбэтэх эр дьон септеех субэни  - аманы биэрэллэр: «Ордук воля5а! Онно бааллар дьиннээх сур берелер.. Нохоо, бэйэни кыана уерэниэххэ наада, бэйэни уонна баьымах санааны!». Ол эрэн Симон Олятын кытары холбоьон баран Сур бере Харбалаахап албыныгар тубэьэн хаайыыга иккистээн киирэн быстах дьыл5аланар.

           « Арахсыспат аргыстарым» сэьэннэ управляющай Григорий Иванович «хара бэскитин,  миэстэтигэр баар дуо диэбиттии, ханас ытыьынан бигээн кэтэ5ин диэки имэринэн кэбиьэрин, мичээрдээн уп – урун тиистэрэ кэчигирэьэллэрин. Онтон дьоьуннанан олорон ис иьиттэн киьини абылыыр эйэ5эс  куолаьынан уэьиттэрин кытта кэпсэтэрин дьоно убаастыылларын автор себулээн суруйар, эбэтэр  салалта Татьяна Гаврильевна «дьиннээх хаьаайка, дьиннээх советскай салайааччы». Бу икки салайааччыларынан автор советскай кэм са5ана  буруйдаа5ы ыкпат – туурбэт, хата холкутук быьаарса, субэлэьэ сатыыр салайааччылар баар этилэр диэн кердерер. Онтон кэнники айымньыларыгар автор улам салайааччы «кыра» киьи дьыл5атын быьаарар, туора турар тубэлтэлэрин кердерер.

              «Дьол» сэьэннэ Лаарап илэ бодотунан са5аланар. Лаарап беьуелэгин дьонун икки белеххе араарар – учугэйдэр уонна куьа5аттар. Лаарапка орто киьи суо5ун кэриэтэ, «кто не с нами, тот против нас» диэбит курдук. Урдук уерэхтээх дьонтон сэрэнэр «кинилэри кытта кэпсэтии кылгас, дьыала эрэ сунньунэн». Хара киниискэтигэр испииьэктээх, бириэмэ булла эрэ онтун бэрийэр. Киниттэн холдьо5уллан суорума дьыл5аланыаххын ба5арбат буоллаххына 3 суолу тутуьуохтааххын:

1)      Арыгыны дуол амсайыма.

2)      Сыьыарыллыбыт улэ5эр сурэххин – быаргын уур.

3)      А5а саастаах дьону ытыктаа.

«Дьэ оччо5уна Лаарап эйигин кытта ыраахтан дорооболоспутунан, улэ5ин – хамнаскын, олоххун – дьаьаххын ыйыталаспытынан сылдьыа5а. Сыыьа уктэннэргин эрэ Лаарап эн тебе5ун имэрийэ сылдьыбата чахчы. Сир кехсе киэн, Аартцыктан тэй. Туох учугэй киниэхэ, кини дэриэбинэтигэр баар буолуохтаах. Ким куьа5ан кэмэлдьилээх, ол дэриэбинэттэн барыахтаах.

             «Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордооххо» Дьо5уусап Михаил Николаевич кулук ойохтоох коммунист, эбэтэр Харбалаахап потребсоюз профкомун председателэ. Кулук етте – сур бере сиэмэх, хайдах ба5арбытынан олоххо куелэьийэр. Урдук сололоох балаьыанньатынан саптан кыра дьон дьыл5атын аймыыра кестер.

               «Буруйдаахха» Поликарп Кестекуунэп диэн оройуон киносетин директорын саарбах салайааччы быьыытынан кердерер. Быыгабар биэрбиттэрин улаханна уурбат: Быыгабар тубуркулуес буолбатах» - диирэ иьиллэр. Эмиэ кулук ойохтоох, райсовет председателэ убайдаах буолан барытыгар таптаабытынан куелэьийэр сэттэ сирэйдээх салайааччы. Бииргэ уерэммит уола Проня кырдьыгы ирдээбитигэр була сатыы – сатыы ме5ере – туурэрэ элбиир, «общественность», «дьон» диэн ьы бу эн дуо? Эн, быраат, буруйдаах Борокуоппай диэннин». Сыччах бу тыллартан салалта кыра киьини сиэргэ баппаттык сэниирэ, кырдьыгы керееччулэри аллара баттааьына кестер.

             Уол о5о барахсан – норуот инникитэ эрэлэ, кэскилэ. Киниттэн эрэ кыра норуот дьыл5ата тутулуктаах. Инники этиллибитин курдук, 80-с сылларга «кыра» киьи темата проза5а киирбитэ.

              «Буруйдаах» сэьэннэ автор общество огдолуйбутун бэлиэтирр. Чиэьинэй быьыы, суобастаах буолуу, киьиэхэ киьилии сыьыан ханна да суох кэриэтэ.Салалта уу тэстибэтинэн, бэйэ бэйэлэрин сиэтиспитинэн олороллор «кыра» киьи дьыл5атыгар харахтарын сабаллар. Биир эмэ киьи кырдьыгы ирдээн тыл кетехте5унэ буруйдаах аатырар. Айымньыга Борокуоппай оннук киьинэн буолар. Кини кырдьыгы кердууртэн куттаммат.

           «Хампа» романна «кыра» киьи ейе – санаата уларыйан бэйэтин оло5ун, дьыл5атын иьин бэйэтэ охсуьара, куоластыыра кестер. Дьоннор экология боппуруоьун аьа5астык туруорсаллар, сотору – сотору миитиннэр буолаллар.

          Э.Д.Соколов айымньыларыгар уол о5о дьыл5атын кэмиттэн тутулуга суох сытыытык, ча5ылхайдык кердерер уонна ус араас дьыл5алыыр:

1) Туох да сырдыкка, ырааска дьулуспат, олохтон бэйэ5э туьалаа5ы ылыахха эрэ диэн олорор Испирдиэнкэлэр, Харбалаахаптар.

2)  А.Е.Кулаковскай «Теруу илигиттэн туннэри телкелеппут» поэматыгар дылы, «киьи эрэ аатын былдьаан, чыыбыр5аан сылдьар», олох долгунугар сеп тубэьэн биэрэр «Чуумпу дьукаахтар»

3) Ыраас оло5у тутар, кырдьыгы, кенулу кердуур Борокуоппайдар, Симонна, Ганялар.

        Онон уол о5о дьыл5ата араас. Общество хайдах уол о5ону иитэн таьаарар да5аны, норуот дьыл5ата оннук буолар ыйаахтаах. Ол иьин да5аны биьиги Белеьуекпут, сырдатааччыбыт бастакынан литература5а уол о5о тематын кетехпете5е.  Билинни ыарахан кэмнэ уол о5олор мунан – тэнэн арыгылаан, кулугээннээн, хаайыыга киирэн обществоттан туорааьыннара баар. Бу олох кырдьыга.

Э.Соколов айымньыларыгар дьахтар дьыл5ата

              Э.Соколов айымньыларыгар дьахтар темата эмиэ кестен ааьар. Кини айымньыларыгар дьахтар – аймах эр киьиэхэ олох очурдарын кытары эриьэригэр оруола улахан. Соро5у эргийэр – ытыллар чуемпэ5э умса быра5ар, сороххо нарын илиитин уунан биэрэр. Уксун эр киьиэхэ ейебул, олоххо тапталлаах арахсыспат аргыс буолара кестер.

        «Боксер» диэн кэпсээннэ автор спортсмен кэргэнин дьыл5атын кылгастык да буоллар кердерен ааьар. Алевтина Игнатьевна Анатолийга кэргэн тахсарыгар спортсмен уолга кэргэн тахсан эрэбин диэн уерэр. Онтон спортсменнар биир сиргэ ер олорбокко дьиэлэригэр хоноьо эрэ курдук киэьэ кестеллерун эбэтэр ус ыйы ыйдаан чемпион аатын былдьаьа диэн тэлэкэчийэн хаалалларын Толялыын холбоьон, о5олонон баран билэр. Эр киьи дьиэтигэр – уотугар ыалдьыт курдук кестен ааьара астыга суох буолуо. Ол эрээри спортка чемпионнаатын аайы тус оло5ун билиммэт.Кэргэнэ Аля ейеен Толя ба5а санаатын толорор, республика чемпиона буолар. Айымньыга Аля дьыл5ата дьиэ кэргэнин тутан олоруу.

             «О5о барахсан» кэпсээннэ Зоя эр киьи – кэргэн тапталын билэр, толору эдэр саас оло5унан дуоьуйар. Ол эрээри ийэ буолар, о5олонор дьоло суох. Онтон Дарья сыл аайы кэриэтэ чэпчэкитик уол о5ону теретер. Ол иьин киниттэн Зоялаах о5отун иитэ ылаары «улэьэллэр».  Ол эрээри Даря теье да элбэх о5оломмутун иьин о5олорун дьонно «тунэтиэн» ба5арбат. «Киьи дьоло – о5о5о» диэбиттии, о5ото суох киьи инникитэ кураанах хопто5о тэннээх, оттон хопто тугу эмэ угарга ананан оноьуллар.

            Автор айымньыга  о5олоох уонна о5оломмот дьахтар дьыл5атын тэнниир, Дарья эдэр сааьыгар хас да о5олоох, онтон Зоя отутугар диэри уерэ5и сырсан, эдэр сааьын харыстаан о5оломмотох эр киьилиин тэннэ онно – манна сырса сылдьыбыт. Автор дьахтар ийэ буолар аналын уеьэ тутар. Ийэ обраьыгар сугуруйуу кестер.

           «Ылламматах ырыалар» кэпсээннэ Даша уонна ийэтэ Ирина Петровна образтара утарыта туруоруллан кердеруллэр. Ирина Петровна муус сурэхтээх диэххэ сеп, барытын суоттаан, аа5ан кере сылдьар оло5у билбит дьахтар. Кэргэнэ Прокопий мелтуур тугэнигэр саараабакка да быра5ан барар кытаанах характердаах. Онтон Даша аьыныгас сурэхтээх оло5у сана билэн эрэр эдэр о5о. Ийэтин тылын утары баран таптыыр уола Санята теье да сурэх ыарыьа5ын иьин кинилиин холбоьон о5олонор. Санятыгар истин тапталынан куус – кеме, ейебул буолар. Айымньыга дьахтар тонуй буолбакка, инникитин хорсун санаатын ыьыктыбакка дьиэ уотун тутуохтаа5а, эр киьини олоххо ейуехтээ5э кестер. Эр киьи мелтеен истэ5ин аайы дьахтар дьыл5ата ыараан иьиэ кестер.. Эр киьи айыл5аттан дьахтарга суон дурда, халын хахха  буолуохтаа5а, ону баара эр дьоннорбут ыалдьан эбэтэр арыгылаан мелтеен биэрдэхтэринэ дьахтар дьыл5ата ыарахан буолуо кестер.

               «Оонньуу олох икки» сэьэннэ автор Елена обраьынан билинни кэмнэ кэргэнэ суох со5отох ийэ буолан олорор кыргыттары кердерер. Елена спортсмен кэргэннэнэ сылдьыбыт. Ол эрээри эр киьи  таннаран дьиэ кэргэн ыьыллар. Елена о5отун илдьэ арахсан барар. Ким со5отох олорорун себулуей? Чочуйаан Хаамарап себулуу керен илин – кэлин туспутугэр себулэьэн инники дьыл5атын киниэхэ туттарар. Манна эдэр дьахтар оло5ор аргыс, о5отугар амарах а5а буолар киьини кердуур. Ол эрээри, истин таптала суох туох да сатаммат, табыллыбат (Елена спортсменын таптыыр, Чочуйаан  8 сыл кердеебут Аленатын). Айымньыга автор со5отох ийэ дьахтар «Дьол хара5а суох» диэбиттии дьолу кердуур ыарахан со5с буолуон кердерер.

             «Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордоох» сэьэннэ автор дьахтар идеала хайда5ын кердербут буолла5ына, бу сэьэннэ аьа5астык  огдолуйбут олохтоох дьыл5аны кердерер. Дьахтар эмискэ хантан эрэ уеьэттэн кэлэн туспэт, кини общество ортотугар олорор. Общество хайдах буебэйдиир да5аны, оннук буолар дьыл5алаах. Ханнык ба5арар сибэкки сылааска чэлгийэ уунуе, оттон тымныыга хараара улуйуе. Инники кыыс о5о ыраас буолан уол о5ону ырааска угуйар, амарах ийэ буолар дьыл5алаа5ын туьунан хаста да техтеруйэн этиллибитэ. Оттон эр киьи кыыс о5о дьыл5аланыа5ын ба5арар буолла5ына, кини дьахтары  харыстыахтаах, ейдуехтээх, ейуехтээх.

             Сэьэннэ Оля обраьакестер кини оло5ун дьолун общество, эр киьи туерэ уктээбит. «Оттон мин… мин  эрэйдээх бытыылканы ойох ылбыт уолаттардаах, иннэри дьыл5алаах итирик уйэ дьахтарабын, о5олоохпун…». Оля теье да5аны оло5о иннэьиннэр, кини сырдык олоххо дьулуьар, дьиннээх эр киьи – кэргэн ейебулун кердуур.

             «Хампа» романна Валя кэргэнэ елен , о5отун былдьатан аьыы аска, куулэй олоххо охтубута кестер. Ол эрээри кинини эр санаалаах Бултээьэп керсен оло5о кенер. Света Кытакова Тиихээни керсен, таптаан бэйэтин дьолун оностоору Зоятыттан араарар. Мантан кини хара5ын уутун тохпот. Зоя сурэ5э аны о5олорун эрэ тустарыгар тэбэр. Ийэ5э сугуруйуу кестер, ийэ дьыл5ата.

            Суруйааччы билинни уустук кэмнэ общество дьахтар ийэ буоларын умнубакка,кыргыттар туора хаампакка, арыгыны амсайбакка эр дьоннор олохторун аргыьын харыстаатахтарына эрэ, киьи аймах оло5о киьилии олох диэн ааттаныан сэрэтэр.

Тумук

             Эдуард Дмитриевич Соколов – Тулусхан саха литературатыгар прозаик суруйааччы быьыытынан айар суола сайдан кэлбитэ «Кэпсээн, сэьэн, роман». Хас биирдии жанра  аа5ааччыга толкуйдуурга суол – иис хаалларар. Айар улэтин са5аланыытыгар лирическэй геройдаах романтическай айымньылары суруйар эбит буолла5ына, кэнникинэн улам сэьэннэригэр олох очурдарын кытары охсуьааччы персонаьы киллэрэр. Ол курдук, айымньыларыгар маннай утаа таптал, ыал буолуу, о5о теретуу, керсуулэьии, эр киьи дьахтар ыккардыгар араас сыьыан кестер эбит буолла5ына, кэнники айымньыларыгар биьиги олохпутугар то5у анньан киирбит сытыы проблемалары кете5ер хорсун суруйааччыга тиийэ ууммутэ: арыгылааьын, хаайыы, кулугээннээьин, дууьа кыланыыта, салалта мелтееьунэ, экология. Бу проблемалары кете5ееру Э.Соколов кырдьыгы кердуур, ыраас суобастаах геройдары киллэрбитэ. Кини геройдара олох иьин охсуьуулара аа5ааччыны сэргэхситэллэр, олох кырдьыгын кытары билиьиннэрэллэр.

           Э.Соколов угус айымньылара автобиографическай хабааннаахтар. Олоххо буолбуту чочуйан, аа5ааччы сурун проблематын хостоон ууран биэрэр курдуктар. Геройдара уксэ прототиптаахтар диэххэ сеп. Оттон сорох кэпсэнэр дьон илэ бэйэлэринэн киирэ сылдьаллар. .Ол курдук ыаллыы олорбут (билигин биьиги кэккэбитигэр суох) оьуокайдьыт Акана Уйбаан – Иванов Иван «Дьол» сэьэннэ киьи сыыспатын курдук ойууламмыта: «Мэтэлдьийэн – курбалдьыйан унуо5а – ар5аьа кенете, сэбэрэтэ сырдыга – дьахтар киьитэ, хотуйдарыым» Бу мантан да кердеххе ессе автор ойуулуур – дьуьуннуур тыла – еье, ньымата сатабыллаа5а кестер.

               Э.Соколов айымньыларыттан кердеххе, кини киьи аймах кеннеру аралдьыйаары эрэ аахтын диэн суруйбат эбит, Автор айымньыларыгар бэйэтин санаатын этэн туран, олоххо дьон бары ал5астары – сыыьалары ырытан, сыаналаан керен кэнэ5эски хатылаабаттарыгар субэлиир – амалыыр, уерэтэр:

1. Суруйааччы олох илин – кэлин еттун этинэн – хаанынан билбит буолан, аа5ааччыга олох теье кундутун, ол олох киьиэхэ уйэ – саас тухары бэриллибэтэ5ин, киьи дьыл5ата биир тугэнтэн тосту – туора уларыйыан, алдьаныан кэпсиир.

2. Киьи ыар дьыл5атын сатабыллаахтык кердерер (Одьунаас, Ганя, Борокуоппай уо.д.а.)

3. бу дьон дьыл5ата туохтан огдолуйбутун дакаастыыр (общество, арыгы, былаас о.д.а.)

4. Аа5ааччы киьи ииники дьыл5атын толкуйдууругар, таларыгар айымньыларын тумугун быьан кэбиспэккэ аьа5ас хаалларар.

              Маны таьынан Тулусхан киьи эрэ дьыл5атын кердеруунэн мунурдаммат. «Хампа» романыгар тулалыыр айыл5а дьыл5атын боппуруоьун кете5ер.

            Э.Соколов – Тулусхан суруйааччы быьыытынан маастарыстыбатын урдугэ оло5у учугэйдик билэр буолан айымньытыгар сатабыллаахтык чочуйан онорон аа5ааччыга тиэрдиитигэр кестер. М.Горькай эппитинии «Решающую роль в работе играет не всегда материал, но всегда – мастер. Из березового полена можно сделать топорище и можно художественно вырезать прекрасную фигуру человека. Но и топорище не всякий может сделать достаточно хорошо, необходимо знать качество материала»

              Онон тумуктээн эттэххэ, Эдуард Дмитриевич Соколов – Тулусхан оло5ор, айар улэтигэр «кыра» киьи уустук дьыл5атын кырдьыктаахтык онорон кердербут суруйааччы буолар.

Туьаныллыбыт литература испииьэгэ

1.      Бурцев Д. «Эдэрдэр спорт туьунан айымньыларыгар санаалар» / Хотугу сулус, 1983с. №9

2.      Окорокова В. «70-с сыллардаа5ы сэьэннэргэ бэлиэтээьиннэр» / Хотугу сулус, 1986с. №3

3.      Окорокова В. «Саха литературата уйэлэр кирбиилэригэр», Дь.2000с.

4.      Э.Соколов «Хампа», Дь. 1998с.

5.      Э.Соколов «Арахсыспат аргыстарым», Дь.1980с.

Илимниир сурун уопсай уерэхтээьин оскуолатын 8-с кылааьын уерэнээччитэ Бубякин Альберт Э.Д.Соколов айымньыларыгар уруьуйугар аннотация.

1.      Уруьуй «Хампа» айымньыга автор айыл5а алдьанарын, кээьэнэрин эрдэттэн ете кербутун бэлиэтиир диэн санааттан.

2.      «Боксер» автор уол о5о оло5о «охсуьуу», ким эрэ кыайар, ким эрэ кыайтарар. Уруьуйга саха уола атын омугу (тастан киирбит оло5у, алдьатар аймал5аны) кыайыыта ойууланар.

3.      «Огдолуйбут олохтоох Одьунаас сордоох» айымньынан «Кенулгэ» олох сырдыгы, ырааьы, кэрэ оло5у ыраналыырын кердерер уонна Оло5у сыаналаан, харыстаан  диэн толкуйдааьын.

                                                                                            Салайааччы Яковлева А.Е.

Краткое описание документа:

Саха литературата 20-с уйэ санатыттан бастакы хардыыларын фольклортан тирэ5ирэн улуу нуучча литературатын опытын ситиьиилэриттэн байан, саха суруйааччыларын уус-уран ньымаларын кеметунэн сайдан барбыта. Бу барыта литература туспа национальнай дьуьуннээх-бодолоох буоларыгар тиэрдибитэ.

Саха литературата хара маннайгыттан сахалар олохторун араас еттуттэн кердербутунэн барбыта. Литература олох кестуулэрин уус-уран тыл, ньыма, уобарас кеметунэн оло5у тыктаран кердерер – олох сиэркилэтэ. Литература геройа – киьи. Кини оло5о, таптала, дьоло, ал5аьа. Литература5а хайа да киьи истинник ойууланыан, тугунан эмэ биьирэниэн эбэтэр сириллиэн сеп. Ол онтон дьон аа5ан элбэ5и билэр, уерэнэр. Онон литература сурун сыала – оло5у уерэтэн, киьи ейун – санаатын, майгытын – сигилитин, оло5ун – дьаьа5ын, ис туругун кердерер, куьа5аны – учугэйи араарар, субэлиир – амалыыр. Ол иьин ессе «человековедение» диэн ааттыыллар.

70-80 сылларга литература уеьэ тахсан барбыта. Ол туьунан С.В.Михалков суруйааччылар сойуустарын 6-с пленумугар хай5абыл тыл эппитэ: «Саха литературата – Сибиир биир саамай беден литературата. История хаамыытынан, уьук хотугу сирдэр уонна Дальнай восток эдэр, сайдан иьэр литературалара бу литератураны тула тумсэллэр». Литература уеьэ тахсарын кытары проза аа5ааччыга оруола урдээбитэ.Ордук «дэриэбинэ прозата» диэннэ интэриэс лаппа кууьурбутэ. Норуот оло5ун ей – санаа, майгы – сигили еттунэн чинчийии са5аламмыта. Айымньыларга сиэр –майгы уустук проблемалара таарыллыбыттара, олох кулук еруттэрэ арыллыбыттара ( Софрон Данилов «Сурэх тэбэрин тухары», Далан «Дьикти саас» о.д.а.). Элбэх саха талааннаах суруйааччылара (В.Гаврильева, Н.Габышев, Далан, Е.Неймохов, Н.Лугинов, Э.Соколов уо.д.а) биьиги уелээннээхпит характерын арыйан билинни олох сытыы проблемаларын уус – ураннык ойуулаан кердерен барбыттара. Бу суруйааччылартан биирдэстэрэ эдэр сааьын спорт эйгэтигэр анаабыт, олох аргыьа оностубут Эдуард Дмитриевич Соколов – Тулусхан ча5ылхай талааннаах прозаик быьыытынан Республика аа5ааччыларыгар киэнник биллибитэ. Кини оло5о айар улэтин кытары быстысат ситимнээх, онон айымньылара аа5ааччы сурэ5ин сууйэр, кутун тутар, итэ5этэр ис хоьоонноохтор. Эдуард Соколов айар улэтин спорт тематыттан са5алаан олох, эдэр ыччат, тереебут дойду, айыл5а боппуруостарыгар тиийэ сырдатан улэлээбитэ. Маны таьынан кини айымньытыгар билинни олоххо тирээн турар сытыы проблемалары таба тайанан угус аа5ааччы бол5омтотун тардар, туспа суоллаах – иистээх этэ.