Конкурсная работа по крымскотатарскому языку

Министерство образования,  науки и молодёжи Республики Крым Районный конкурс «Родословная книга», для юных хранителей и почитателей семейных традиций в 2014/2015 учебном году Номинация «История семьи» «Къартбабамнынъ хатырлавлары» Работу выполнила: Арипова Фазиле, учащаяся 10 класса МБОУ «Кольчугинская общеобразовательная школа №2 с крымскотатарским языком обучения» Руководитель: Гафарова Махбубе Шамуратовна, Учитель крымскотатарского языка и литературы, МБОУ «Кольчугинская общеобразовательная школа №2 с крымскотатарским языком обучения»

МУНДЕРИДЖЕ

КИРИШ ....................................................................................................... 3

I БОЛЮК.  МЕНИМ КЪОРАНТАМ............................................................ 5

1.1. Къартбабам адынынъ сыры................................................................... 5

1.2. Радик къартбабамнынъ къорантасы...................................................... 6

II БОЛЮК. УЛУ ВАТАН ДЖЕНКИ............................................................ 7

2.1. Къырымтатарлар Улу Ватан дженкинде................................................ 7

2.2. Къартбабамнынъ Сейдамет эмджеси..................................................... 7

III БОЛЮК. СЮРГЮНЛИК......................................................................... 9

3.1. Сюргюнликте яшайыш.......................................................................... 9

3.2. Къартанамнынъ къорантасы.................................................................. 12

3.3. Ватангъа къайтув................................................................................... 14

НЕТИДЖЕ ................................................................................................... 15

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ ................................................................. 15

КИРИШ

Къадимий девирлерде инсанлар сойлукъ алякъаларыны сакълай, къыйметлей, эм оларнен гъурурлана эдилер. Олар: «Ким озь тамырларыны бильмесе, о озюни урьмет этмей, ким озь тувгъанларындан утанса, о озю масхара олур"- деп айткъанлар.

Озь тамырларыны бильмемезлик – бу озь тувгъанларынъа урьметсизликтир. Менимдже, эр бир инсан тамырларыны, къорантасынынъ тарихыны бильмек керек.

Шимдики заманда къоранта тарихининъ огренюви пек актуаль олды. Меним къартбабам айткъаны киби, земаневий къоранталар узакъ тувгъанларынен, атта якъын сой-сопларынен къонушмайлар. Бу себептен несиллер багъы джоюла. Базы яшлар озь бита ве къартбабаларынынъ ана-бабаларыны бильмейлер. 

Шеджере бу не? Бу бир сой несиллернинъ джедвелидир. Сой – эджатлары бир  олгъан несиллернинъ сырасы. Эр биримизнинъ эджатларымыз бар. 

Бала – бу тек къоджаман терек пытагъынынъ ачыладжакъ чечегидир. Ана-бабалар – бу терекнинъ пытакълары. Терекнинъ къавий кевдеси исе – бу къоранта. Топракъ – бу терекнинъ тамырларыны сакълагъан бир сырдыр. Мен тюшюндим ве къорантамнен багълы олгъан шу сырларны бильмек ве ачмакъ истедим. 

Меним къорантамда Ватанымызнынъ такъдирини дёндюрген инсанлар ёкътыр, амма олар арасында мухтерем, урьметли инсанлар бар. Олар озь къырымтатар халкъынынъ такъдиринен багълы олгъан чокъ мусибетлерни башларындан кечирдилер. Ватан огърунда курешкен, джанларыны эда эткен тувгъанларым да олгъан. Келеджек несильге олар акъкъында хатыраны сакъламакъ, меним ичюн бу пек муим вазифедир. 

Ишнинъ актуаллиги. Эджатларымыз акъкъында агъзавий шекильде айтылгъан икяелер акъылда къалмайлар, олар унутылалар. Оларны гъайып этмемек ве унутмамакъ ичюн махсус гъайрет керек.

Макъсат. Ишимнинъ макъсады - озь шеджеремни яхшыджа бильмек, къорантамнынъ тарихынен багълы олгъан къыйметли малюматларны келеджек несильге сакъламакъ.

Огюмде бойле вазифелер бар эди:

1) шеджере джедвелини тизмек

2) эджатларым акъкъында тарихий материалны топламакъ 

Ишнинъ объекти – шеджере.

Ишнинъ назарий эмиети. Мен озь тувгъанларымнынъ шеджересини тизген ве сакълап къалгъан инсан оладжам, ве сой-сопларымызгъа эджатларымыз арасында олгъан нумюнели инсанлар акъкъында икяе этеджем.

I БОЛЮК. 

МЕНИМ КЪОРАНТАМ

1.1. Къартбабам адынынъ сыры

Инсаннынъ байлыгъы, бахты, къуванчы  онынъ къорантасыдыр, онынъ тувгъанлары, онынъ энъ якъын адамлары. Тек бири-бири янында олып, бири-бирининъ элини тутып, агъыр куньлерде берабер олып, къуванчны болип, бир корюниште чезильмез агъыр меселелерни бирликте енъе билелер.  

Къоранта инсанлар ичюн муим роль ойнай. Къоранта – бу балалыкътан янынъда даима олгъан энъ севимли ве тувгъан инсанлардыр. Бу инсанлар санъа агъыр дакъкъаларда ярдым этерлер. Айны къорантада севги, къайгъырув киби инсаний дуйгъулар тешкиль олалар. Ве келеджекте насыл инсан олып оседжеги къорантагъа багълыдыр. Къорантаны, уфачыкъ джемиет такъымы, уфачыкъ ватан деп, нафиле айтмагъанлар.

Меним аятымда энъ къыйметли, энъ муим олгъан – меним къорантам. Меним къорантам дигер къоранталардан айырылып тура, деп айтып оламайым. О адий бир къорантадыр, амма менимчюн энъ яхшыдыр.    

Мен, Арипова Фазиле Энверовна, 1999 сенеси июльнинъ 12-де Акъмесджит шеэринде догъулдым. Анам, Арипова Гулизар Радиковна, 1973 сенеси мартнынъ 18-де Озьбекистаннынъ Ташкент шеэринде догъулды. Бабам, Арипов Энвер Репатович, 1966 сенеси августнынъ 26-да Наманганда дюньягъа кельди. Мен эки яшымадже,  Джанкой шеэрининъ Табачное коюнде яшадым. Сонъ, 2001 сенеси Акъмесджит районынынъ Булгъанакъ коюне ана-бабамнен къартанама ве къартбабама кочьтим. Балалар багъчасына бармадым. 2005 сенеси Булгъанакъ миллий мектебине биринджи сыныфкъа бардым ве шимди 10 сыныфта окъуйым.

Биз къартбабамнынъ эвинде яшаймыз. Мен дёрт яшымда олгъанымда битам вефат эткен. Онда юрек хасталыгъы бар экен, Ораза туткъан, иляджларыны вакътында ичмеген, сагълыгъы зайыфлашкъан.

Къартбабам ве битам - анамнынъ ана-бабасы. Къартбабамнынъ ады Радик. Не ичюн адынъызны Радик къойдылар, деген суалиме къартбабам бойле джевап берди: «Меним адымны бабам къойгъан.  Онынъ Радик адлы энъ якъын, садыкъ досту олгъан. Бабам къазан татар достуны пек севе ве шунынъ ичюн меним адымны Радик деп къойгъан».

1.2. Радик къартбабамнынъ къорантасы

Радик къартбабам 1939 сенеси Багъчасарай районынынъ Къалынтай (шимди Тенистое) коюнде догъды. 1944 сенегедже шу койде къорантасынен яшай. Къорантасы беш адамдан ибарет ола. Бу анасы Фадьме, бабасы Сеит-Асан, татасы Ремзие ве Ленур огълан къардашы.

Радик къартбабам                    

Анасы Фадьме             Бабасы Сеит-Асан ве эмджеси                 Татасы Ремзие

Къартбабам Къырымда яшагъан йылларыны хатырлап оламай, чюнки о пек уфачыкъ эди, тек бабасындан эшиткенлерини манъа айтып берди.

1944 сенегедже олар тувгъан койлеринде, ватаны Къырымда яшагъанлар. Оларнынъ къорантасында эмек энъ эсас шейлерден бири сайылгъан. Къартбабамнынъ анасы ве бабасы озь балаларыны балалыкътан ишке алыштыргъанлар. Анасы сабырлы, тертипли къадын олгъан. Эписи ишлерини вакътында япа, етиштире ве чокъ чалыша экен.  Бу инсанлар озь балаларына орьнек олалар, балалары да олар киби ишкир, эмексевер инсанлар олып оселер.

II БОЛЮК.

УЛУ ВАТАН ДЖЕНКИ

2.1. Къырымтатарлар Улу Ватан дженкинде

1941 сенеси улу Ватан дженки башлана. Энъ зияде мумкюн олгъаны къадар къырымтатар миллетинден аскер алына. Бу аскерлер Улу Ватан дженкининъ бутюн джебелеринде душманнен къараманджа дженк этелер.

Дженкте 60 бинъге якъын къырымтатар огъланы ве къызлары иштирак эте.   40 файызы дженк мейданларында эбедий къалды, 17 бинъи партизан арекетинде, 7 бинъи подпольеде иштирак эте. 20 бинъден зиядесини фашистлер Алманиягъа къуллукъкъа айдап кетелер.

2.2. Къартбабамнынъ Сейдамет эмджеси

Къартбабамнынъ бабасы да дженкке кете, элине силя алып, ватан огърунда дженкте биринджи сафларда душманларгъа къаршы куреше. Дженк вакътында немселернинъ концлагерьлеринде чекишкен ве гъайып олгъан  Сейдамет эмджеси акъкъында Радик къартбабам бойле икяе этти:

«Бабамнынъ къардашы Сейдамет эмджем Къырым депутаты ве кой шурасынынъ  реиси эди. О, коммунист эди.  Дженк вакъытында немселер коммунистлерни ве еудийлерни концлагерьлерге къапата экенлер. Немселерге Сейдамет эмджем

Сейдамет эмдже                 акъкъында койде яшагъан бир адам саткъынлыкъ эте.  Немселер эмджемни якъалайлар ве концлагерьге къапайлар. Бир къач куньден сонъ, Ашиме дудум бу лагерьге барып, эмджемни бир куньге йибермеге ялвара, агълай, сызлай. Бельки немселернинъ де мераметли сойлары бардыр, бильмейим, амма эмджемни бир куньге йибергенлер.

Эвде Ашиме дудум онъа айткъан: «Сейдамет, бу ерлерден  къачайыкъ». Эмджем разы олмагъан: «Мен къачсам, бутюн сой-сопларымызны  ольдюрирлер» - деген. Эртеси куню лагерьге къайткъан. Бу куньден сонъ, дудум оны корьмеген. Дудум оны чокъ йыллар къыдыргъан. Бельки, о сагъ ве четэльде яшайдыр, деп озь-озюни алдаткъан.

Дудум газеталаргъа илян яза. Бу илянгъа бир къырымтатар адамы сесленген. Озь къыскъа джевабында, эмджемнен бир камерада отургъаныны, сонъра оларны башкъа камераларгъа айыргъанларыны ве бундан сонъ оны корьмегени акъкъында язгъан.

Беллесем, эмджемни атып ольдюргенлер, амма шаатлар ёкъ» - деп битирди озь икяесини къартбабам.

III БОЛЮК.

 СЮРГЮНЛИК

3.1. Сюргюнликте яшайыш

Даа дженклер девам эткенде, гъалебе якъынлашкъанда, ич кимсенинъ акъылына кельмеген, пек гизли суретте азырлангъан фаджиа ер ала. Ич кимсени къалдырмай, бутюн къырымтатар халкъыны сайылгъан саатлер ичинде, тёшеклеринден турсатып, мал-мульклерини алып, эвлеринден къувып, сюргюн этелер.

Бу вакъиа акъкъында къартбабам бойле икяе эте: «Яры гедже вакъытта бизим эвимизнинъ къапусыны кимдир къакъты. Тыштан рус тилинде къапуны ачмагъа эмир эттилер. Анам къапуны ачкъанынен, эки аскер кирип, бириси айтты: - Биз НКВДден кельдик. Сизге он беш дакъкъа бериле. Йигирми килодан зияде олмагъан,  энъ керекли шейлерни озюнъизнен алып, тышарыгъа чыкъмакъ керексинъиз. Партия ве укюметнинъ эмири муджиби, къырымтатар миллетине менсюп олгъанларнынъ эписи саткъынлар сыфатында Къырымдан чыкъарылалар.

Анам эр шейни джыйып, тышарыгъа чыкъкъан сонъ, бир къач машина келе. Халкъны оларгъа юклемеге башлайлар. Машиналар демирёл станциясына ёл алалар.

Демирёл станциясында къыямет эди. Чешит койлерден адамларны кетиргенлер, къыяметте бири-бирини джойгъанлар, шашмалап, чапкъалап юрелер, къычыралар, агълайлар. Сонъра   халкъны вагонларгъа юклейлер, къапуларны пекителер. Трен ёлгъа чыкъа. Вагон агълав сеслеринен тола.

 Афталар девамында вагонлар ичинде ач ве сувсуз алда ёл юрген балалар, къадынлар ве къартлар къапалы вагонлар ичинде буналды, битледи, нормаль инсан аджетлерини биле корип оламадылар. Бойле шараитте даа Орта Асиягъа барып етмеден бинълернен адам ольди. О джеэннем сыджакъларында вагон ичинде олю тутмакънынъ чареси ёкъ, орталыкъны агъыр къокъу къаплай. Поездни озгъарып кетеяткъан НКВД аскерлери олюлерни о къара чёллерде расткельген ерлерге котерип аталар. Ёлда юз он бинълернен къырымтатарлар къурбан берильди…

Языкъ ки, кечмишини денъиштирмек мумкюн дегиль. Геноцитнинъ акъибетлерини де чевирмек мумкюн дегиль. Биз севген адамларымызны, джойдыкъ. Балалардан балалыкъ акъкъыны алдылар, буюклерден - бахт акъкъыны. Къырымтатарлардан эписини алдылар: ерни, азатлыкъны, медениетни.

Къырымда ольдюрильгенлерден, ёлда телеф этильгенлерден башкъа, ят иллерде халкъымыз тифтен, исалдан, къара сытмадан къырылып кетти. Койлерге дагъытылгъан юз кишининъ энъ аздан къыркъы ольди. Мевталарны кефинлеп оламадылар, устьлерине орьтеджек бир без парчасы биле тапып оламадылар, олюлеримизни комеджек кишилеримиз къалмады. Чаресизликтен олюлеримизни топ-топ этип бир чукъургъа комьдилер. Бу геноцид сиясетининъ нетиджеси эди…

Къорантамызны Озьбекистангъа сюргюн эттилер. Бизни Ташкент янында учюнджи фермада къалдырдылар. Анда анам хасталанды. Бир къач вакъыт кечкен сонъ, къардашым вефат этти. Сонъ, анам кечинди. Бабам бизнен ёкъ эди. О, Казахстанда  трудармияда эди. Анда, Гурьевде заводны къура эди. Мен татамнен озюм къалгъан сонъ, бизни Ашиме  дудум озь эвине ала. Бир къач вакъыт биз дудумызда яшадыкъ.

Дудумда яшагъанда, акъылымда, мен татамнен къопкъаны алып, тренлер  кеткен ерлерде комюр къыдыра эдим. Даа, тарлада нохут джыйгъанда, бизни ат устюнде отургъан адам бизни къувалагъан эди.

Куньлернинъ биринде Ашиме дудум бабамдан мектюп ала. Мектюбинде: «Сизге агъыр олмасын деп, балаларны Балалар эвине беринъиз» - деп яза. Бу, беллесем, 1945-1946 сенелери эди. Ашиме дудум бизни учюнджи санлы Балалар эвине бере. Анда мени ве татамны айырдылар. Бойле япмагъа мумкюн олмай эди, амма бизни айырдылар. Сонъ бизни 21 намлы Балалар эвине ёлладылар. Анда мен энди татамнен эдим.

1951-1952 сенелери бабам трудармиядан къайтып, бизим Балалар эвинде къаравул олып чалышмагъа башлай. Балалар эвинде о, къаравул олгъаны ичюн, онъа бир оданы берелер. 1952 сенеси меним бабам башкъа бир апайгъа эвлене.

Ремзие татасы ве Радик къартбабам      Бир-эки айдан сонъ, НКВДнынъ адамы

кельди ве айтты: «Сеит-Асан, сизге шеэрде чалышмагъа, яшамагъа мумкюн дегиль, тек койлерде».

Халкъымызгъа шеэрде яшамагъа мумкюн дегиль эди. Шеэрде юрьмеге де мумкюн дегиль эди.

Бабам койге коче. Мен хатырлайым, огей анам, оны танымасынлар деп, шеэрге кеткенде, паранджаны кие эди.

 Койде бабам озюне иш тапа ве чалышып башлай. Бизни озюнен койге алмай.  Не ичюн дегенде… Мен шимди айтарым. Бабамнынъ эви, парасы ёкъ эди. Насыл о бизни бакъаджакъ? Бизге Балалар эвинде яхшы эди. Бизге аш берелер, кийиндирелер. Меним апайым Хатидже манъа эр вакъыт айта эди: «Сен не корьдинъ? Эр шей сенде азыр эди». О догъру айта. Бизим халкъымыз ябанджы ерге кельген сонъ, чокъ къыйынлыкълар корьген. Менде исе эр шей бар эди: ашым, сувум, урбам…

Икяемни девам этейим… Татам единджи сыныфны битирип, къуруджылыкъ техникумына кирди. Мен 1955 сенеси единджи сыныфны битирип, профтехучилищеге кирьдим ве анда 1958 сенегедже окъудым. Бу учь йыл девамында   ятакъханеде   яшадым.  

Училищени битирген  сонъ  дюльгер зенаатыны алдым ве Ташкентте чалышмагъа башладым. Анда бир къач вакъыт ишледим. Сонъ, достумнен Янгиер деген шеэрге бардым ве анда чалышмагъа башладым. Бу шеэрде бизге ятакъханеде ер бердилер.

Бир йылдан сонъ, бабам манъа мектюп яза. «Манъа ер бердилер. Кель берабер эв къурайыкъ, манъа ярдым керек…» - деп яза. Мен отпуск алып,

Къартбабам хызметте                   Фатма, Ленур, Гулизар (меним анам)                    

бабама кеттим. Анда бутюн яз эвни къурдым. Сонъ, манъа армиягъа повестка кельди. 1960-1963 сенелери мен армияда хызмет эттим. 1963 сенеси армиядан къайттым. Ишке кирдим ве 1966 сенеси эвлендим. 1967 сенеси Фатма къызым, 1971 сенеси Ленур огълум, 1973  сенеси Гулизар къызым догъулды» – деп битирди икяесини къартбабам.

3.2. Къартанамнынъ къорантасы

Къартанамнынъ да къорантасы мени меракъландырды, ве мен кене де къартбабама бардым, икяе этмесини риджа этим. О, мемнюниетликнен озь икяесини башлады:

 «Апайымнынъ ады Хатидже. Сойады - Фетиева. О, 1943  сенеси Багъчасарай районынынъ Идишель коюнде догъды.  Къорантасы  дёрт  адамдан  ибарет  эди:  анасы Назифе, бабасы Усеин, Хатидже   ве огълан къардашы Осман.

Хатидже анасы         Усеин бабасы                         Хатидже ве къардашы Осман

1944 сенеси олар да халкънен берабер сюргюн этильдилер. Онынъ къорантасы Самаркъанд янында ерлешкен Гъаля-Арал коюне тюше. Бабасы, меним бабам киби, дженкте эди. Дженк биткен сонъ къорантасына къайта.  Бабасы землянка къура ве олар бу землянкада яшайлар. Аякъкъа тургъандже, чокъ чекишелер. Бу энъ агъыр ве унутылмаз куньлер ола.

Озьбекистанда Хатидженинъ Гульнар, Эмине, Айше къардашлары догъулалар.

     Гульнар                                          Эмине                                            Айше

Бабасы комбайнёр олып чалыша. Апайымнынъ Абибе тизесининъ Якъуп деген акъайы оларгъа Койташкъа кочьмеге ярдым эте. Анда олар эвни я кирагъа алалар, я да сатын алалар, бильмейим. Бу Койташта Хатидженинъ бабасы  кой ходжалыгъында чобан олып чалыша. Сонъ, бабасы яхшы ишлегени ичюн, оны баш чобан япалар. Чокъ йыллар девамында о озь ишини яхшы алып бара,

Усеин бабасы            къорантасыны бакъмакъ ичюн гедже-куньдюз чалыша.

Адамлар байрам куньлери, къойларны алмакъ ичюн, кой башлыгъындан имзалангъан кягъытны алып, баш чобангъа, яни Хатидженинъ бабасына косьтерелер. Баш чобан исе оларгъа къойларны бере экен. Йыллар кече ве куньлернинъ биринде бу ходжалыкъкъа тешкерювнен келелер.

Тешкерювлер кечириле ве нетиджеде къойлар етишмей. Кой башлыгъы бутюн къабаатны Хатидженинъ бабасына къалдыра. «Къойларны сатып, пара къазанды»,- деп айта.  Къартананънынъ бабасыны учь йылгъа къапаталар.

1950 сенеси Хатидже Койташ умумтасиль мектебине кире. 10 сыныфта о, акъшамлыкъ мектебинде окъуй ве бостанда чалыша. Мектепни битирген сонъ, тиббиет курсларына къатнай.  Курсларны  битиргенинен Койташ шеэрининъ хастаханесине чалышмагъа кире.

                                                                                           Хатидже

3.3. Ватангъа къайтув

Къырымтатар халкъы сюргюнлик ерлеринде тап 1989 сенесининъ ноябрь айына къадар меджбурен тутулды.  Къырымтатарларнынъ меселелери боюнджа, 1989 сенеси СССР Юкъары Советининъ къарары бинаен махсус комиссия тешкиль олунды. 1990 сенеси июль айында къарар къабул олунды «Къырымтатарларнынъ Къырым виляетине къайтув меселелерини чезюв».                                                                                             Бу вакъыттан сонъ, къырымтатарларнынъ чокъусы Къырымгъа къайтып башладылар. Мен къорантамнен, Озьбекистандаки эвни сатып, Къырымгъа 1991 сенеси къайттым. Эв тапып оламагъаным ичюн, дайымда яшадым. Балаларым юзюмликте, мен исе стройцехте чалышмагъа башладым. Сонъ, дайым: «Бар, ер алмакъ ичюн, ариза язып, башлыкъкъа бер»- деди. Мен ойле де яптым. Манъа Булгъанакъ коюнде ер бердилер. Мен къорантамнен иштен сонъ эв къурдым. Биринджи къышны, эвни къурып етиштирмегенимиз ичюн, магъазда яшадыкъ. Сонъ, баарьде эвимизге кочьтик» - деп битирди озь икяесини къартбабам.  

Нетидже

Анам, бабам ве къартбабамнынъ ярдымынен мен озь тувгъанларымнынъ шеджересини тиздим. Мен озь ишимни битирмедим. Бу тек ишимнинъ башыдыр. Мен  шеджере терегимизнинъ  даа да терен пытакъларыны огренмеге истейим. Озь ишимде анам тарафтан тувгъанларымызнынъ шеджересини тиздим. Огюмде даа бир макъсадым бар – бабам тарафтан тувгъанларымны бильмек ве огренмек.

Меним къорантам – бу буюк несильнинъ къысымчыгъыдыр. Меним къорантам – бу меним байлыгъым.

Дженклер, чешит мусибетлер къорантамнынъ тарихында терен излер къалдыргъан.

Мен озь союмнен гъурурланам, чюнки бу инсанлар намуслы, алидженап, къоркъу бильмез, ишкир инсанлар олгъанлар.

Бизим тувгъанларымызнынъ чокъусы янымызда дегиллер, амма олар бизим юрегимизде даима яшайлар. Эм бизлернинъ, эм келеджек несилимизнинъ юреклеринде даима яшайджакълар.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ 

Эв архиви, тувгъанларнынъ  хатырлавлары, фотоальбомлар, мектюплер, газеталар.