Конспект урока по родной литературе на тему6 "В гостях у Абусупияна"

                               Конспект урока по родной литературе в 6 классе

                                       на тему: «В гостях у Абусупияна»                            

                                           

                       Инсангъа арив къылыкъдан артыкъ ярашагъан зат ёкъдур.

                                                                                                                А.Акаев.

         Учительница родного языка и литературы МКОУ «Утамышская СОШ»

                                       Исаева Эльмира Халилибрагимовна

                                                                                            Каякентский район

                                                                                                  с. Утамыш

                                 Тема:   «Абусупиянда къонакълыкъда»

 Дарсгъа тарыкъ алатлар : шаирни портрети, журналлар, газетлер ва башгъа тюрлю материллар;

плакатларда шулай сатырлар: « Охув – билим булагъы, билим – оьмюр чырагъы».

«Илму – битмейген хазна».

«Адамлыкъ недир - англамакъ, аз сёйлеп, кёп тынгламакъ».

«Яшасын, яшасын мактапларыбыз!»

                                                                                  Н.Ханмурзаев.

«Илму булан эдепни билмеге борчлудур гиши,

 Гьеч тюзелмей къалмагъан илмулу гишини иши».

                                                                                    Н.Батырмурзаев

                                       Дарсны планы:

Къурум мюгьлет.

Гетген дарсны сорав. М.Османовну

«Гёгюрчюнлени арзасы» деген шиърусуну идея маънасын ачыкъ этмек.

Янгы дарсны англатыв. А.Акаевни яшаву ва яратывчулугъу булан таныш этмек, «Къызъяшланы тилинден бир шикаят» деген шиърусуну идея маънасы.

Янгы дарсны беклешдирив ( тюрлю-тюрлю тапшурувлар, оюнлар, гиччирек сценарий…)

Натижа чыгъарыв.

Уьйге иш.

                                              Дарсны барышы:

Къурум мюгьлет.

Гюн яхшы болсун, яшлар!

Гюн яхшы болсун, муаллим!

 Биз бугюнгю дарсда М.Османовну «Гёгюрчюнлени арзасы» деген шиърусуну идея маънасын ачыкъ этип, Абусупьянны поэзия бавуна барып, яшав ва яратывчулукъ ёлу булан таныш болуп, инкъылапдан алда къатын-къызланы  охумагъа ихтиярлары болмагъанны билежекбиз; яшавда инсанлагъа бары затдан алда билим ва тарбия  тарыкъны англажакъбыз.

Уьйге  ишни сорав.

Уьйге берилген иш токъташдырыла. ( М.Османовну «Гёгюрчюнлени арзасы» деген шиърусу, аирни яратывчулугъундан аслу маълуматланы эсге алмакъ)

Биографиясындан соравлар:

 Яшлар, М.Османов кимдир? Ону гьакъында сиз не  билесиз?

      - М.Османов – къумукъланы айтылгъан шаири, ярыкъландырывчусу( сезлюк ишге тергев бериле – просветитель)

Ол къайсы юртда ва неченчи йылда тувгъан?

        - М.Османов  1838-нчи йылда Хасавюрт районну Яхсай юртунда тувгъан.

М.Османов не ерде охугъан, къайда ишлеген?

      - Петербург шагьарда охугъан, университетде ишлеген.

Къумукъ адабиятгъа нечик къошум этген?

         - Къумукъланы ва ногъайланы йырларын жыйып, 1883 - нчю йылда китап этип, басмадан чыгъаргъан.

Нечик асарлар язгъан?

         - «Шавхалны къаласы», «Яхсайланы арзлары», «Гюлкъыз», «Гёгюрчюнлени арзасы» ва башгъалары.

(Сценарийге) гёрюнюшге къарайбыз. Ата гёгюрчюн – Арсланханов М-С., ана гёгюрчюн – Баматханова Марина.Яшланы къушлагъа гёре этилген костюмлери де бар. (Ата-гёгюрчюн  ана-гёгюрчюн булан бирче арз этеген еринден башлана) 

1-нчи яш.  Уьйлеринг арив гёрюп, гелген эдик къонакъгъа.

    Уя да этдик башында, гет деген гиши ёкъгъа.

2-нчи яш. Парахат яшай эдик,женнет эди къалабыз.

      Къаланы  къалкъысында уя толгъан балабыз.

 1-нчи яш. Балаларыбыз йылай, сен ачмайсан эшикни.

   Алагъожа къап булан бегетгенсен  тешикни.

  2-нчи яш.  Нечакъы арив буса да, ташлайыкъ къалабызны.

      Сёз беребиз – гетербиз, сагъа къалсын къалалар.

 1-нчи яш.  Шулай ачдан оьлтюрме, къанатлансын балалар.

    Яшлар ичинде йылап, биз мунда къырда янып…

2-нчи яш.  Акъ гёгюрчюн, гёк гёюрчюн, къувлума, ала-къула.

Арзагъа къол салгъанлар бары да элли бола.

 Булагъа тынглагъан сонг, Гьамзат къатты жавап бере:

( бириси Темирханов С.  Гьамзатны ролюнда)

Къонакъ деп, абур берип, къойгъан эдим уьй  этме.

Уьюмню бузуп битмей, къабул тюгюлсюз гетме,

Ичин похлап битгенсиз, уьстюн де толтурасыз.

Къуваласа , гетмейсиз, яс тутуп олтурасыз.

Хыйлы гюн къарап турдум, арив ёлда гетсин деп.

Тутуп, байлап йибердим, сюйген затын этсин деп.

Уьч керен болжал салдым, чыгъып тайып гетсин деп,

Ятып турду къалкъымда гьар не этсе, этсин деп...

Муаллим яшлагъа соравлар бере:

Гёрюнюшге къарагъан сонг, сиз не айтма боласыз?

Яшлар айталар.

Гьамзат нечик адам экенни билдик?

Яшлар айталар.

Шолай ишлени этеген адамлагъа биз нечик адамлар деп айтабыз?

Яшлар айталар.

Шу ерде нечик айтывлар къоллама бола?

  Яшлар айталар:

«Инсангъа арив къылыкъдан артыкъ ярашагъан зат ёкъдур»

«Къылыкъ – адамланы адам этип, гьайванлардан айырагъан затдыр…»

Муаллим. Яшлар, тюз айтдыгъыз. Булай ойланы биз  узатма болабыз.

Яхшы, асил – жанлар (гёгюрчюнлер)

Яман, намарт – Гьамзат йимик адамлар. Ол яман къылыкълы, илмусуз адам зкенни билдик.

Эдепликни, билимни, асилликни гьакъында Абусупиянны поэзия бавунда узатабыз.

Бизге бираз къыйынлы сёзлер де ёлугъажакъ, эсгиленген сёзлеге тергев беригиз.

                  Сёзлюк иш:

шикаят – кагъыз

ярыкъладырывчу - просветитель

марипат  - билим, илму

тавпакъ, мадат  – кёмек

чомартлыкъ – щедрость

таржумачы – переводчик

эдеп, къылыкъ - воспитанность

         А.Акаевни шиъруларындан бир нече яшгъа гёнгюнден уьйренсин деп гесеклер берилген эди.

Янгы дарсны англатыв.

заман интерактивный доскада( слайдларда)  Абусупиянны сураты, юртну герюнюшю, баву герсетиле; бавдагъы къушланы тюрлю чарнавлары аста эшитиле).

Ауди-дискден сейлене( яда оьзю муаллим хабарлай):

         Тебен Къазаныш деген юртда бир агьлю яшай болгъан. Оланы лап да гиччи уланы Абусупиян болгъан. Ол  1870-нчи йылда тувгъан. Абусупьян гиччиден тутуп охумагъа, ишлемеге, гьар  затны  билмеге сюеген яш болгъан.

         Билимин, англавун артдырмакъ учун, ол Жюнгютей----Темирханшура----Согратль-----Таргъу----Къырым----Къазан--- Тюркия     ва башгъа ерлеге барып, гьакъыл-хазна  жыйып, ата юртуна  къайтгъан болгъан.

         Абусупиян гьар тюрлю ерлерден алып гелген ойларын тереклер этип поэзия бавунда орната.

        Бир тереклеринде ону адабият емишлер бише, бирлеринде буса физика, астрономия, медицина, география емишлер бише.

  Китапларына сёз бериле: ( Китаплары болуп сёйлей яшлар, олар айта)

1. «Гьазир дарман» деген китабында медицинадан бек багьалы маълуматлар бар.

2.  «Вилаятыма савгъат»  тарихден, географиядан ва арап тилни грамматикасындан маълуматлар бере.

3. «Къылыкъ китабы» яхшы ва яман хасиятланы гьакъында хабарлай.

4.«Илму гьисап» буса санавланы къошма, тайдырма, артдырма, уьлешме, масъалаланы чечме уьйрете.

Муаллим.

.Адамны яшаву мактапдан башлана. Абусупиян Акаев биринчилей  дюнья илмуланы уьйренеген мактап ача.

      «Яшланы тюз  тарбиялайгъан, билимли ва гьакъыллы болма уьйретеген ер – мактап», - деп эсгере Абусупьян. Шо саялы да ол яшлар учун   терек орната «Мактапгъа бар, мактапгъа» деген. Шо терекни емишлеринден пайдалангъан яшлар булай айта:

Яшлар йырлай( макъам согъула):

1-нчи яш. Ананг сююнгюр балам, ал чы къолунга къалам,

                Сукълансын сагъа алам - мактапгъа бар, мактапгъа!

2-нчи яш. Мактапгъа сал юрегинг, илму болсун герегинг,

                 Нюрленсин кекюрегинг – мактапгъа бар, мактапгъа!

1-нчи яш. Шатлыкъ этейим мен де, сен мактапдан гелгенде,

                 Миллетинг гёзю сенде – мактапгъа бар, мактапгъа!

2-нчи яш. Миллетинг къарай сагъа, кёп затлар ёрай сагъа,

                   Мактапдан сорай сагъа - мактапгъа бар, мактапгъа!

1-нчи яш. Мактап - илму булагъы, талайсызлар – йырагъы,

                 Янсын миллет чырагъы – мактапгъа бар, мактапгъа!

2-нчи яш. Эт чи миллетни гьайын, оьрленсин гьар гюн сайын,

                 Эшит Ватан гьарайын – мактапгъа бар, мактапгъа!

 1-нчи яш. Тынгла, балам, ананга, юрю мактап хананга,

                   Ярыкъ бер айлананга - мактапгъа бар, мактапгъа!

Муаллим.

       Биз яшланы къоюп, гелейик Абусупьянгъа. Абусупьян билимни, культураны агьамиятын бары халкъгъа англатмагъа  сюе. Ол къатын-къызланы насибин якълай, олар гёреген зулмугъа къаршы чыгъа. Къызлар амалсыз экенни , охумагъ, билим алмагъа , бир затгъа да ихтияры ёкъну билеген Абусупьян оланы билимини , насибини гьайын эте.

Бир гюн эртен  танг булан туруп терек орната. Ону аты – «Къызъяшланы тилинден  бир шикаят»

Къызлар шиърудан гесеклени гёнгюнден охуйлар.( 8 къыз)

Муаллим.

Гечге таба охугъан  ва охумагъан къызлар нечик болагъанны «Эки къурдаш» деген гиччи сценарийден таба билежекбиз («Языкъ Гьабибат» деген повестден алынгъан   Гьабибатны ва Абидатны келпетлерин гёрсете, олар охувну гьакъында лвкъыр этеген вакътиси)

Соравлагъа гёре лакъырлашыв юрюле.Яшлар къызланы келпетлерин ачалар: къайсы тюз ойлаша, къайсы дурус ойлашмайгъаны чечиле. Гьалиги яав булан тенглешдирив иш юрюле.

Тарбия булан бирче билим де бола яда билим, илму булан  къылыкъ да  янаша  токътай.

   Н.Батырмурзаев шо гьакъда кёп арив айтгъан:

                                Илму булан эдепни билмеге борчлудур гиши,

                                Гьеч тюзелмей къалмагъан илмулу гишини иши.

Охугъан, яшавда къасткъылгъан, эдепли ёллардан юрюген  къызлар Барият Муратова йимик оьрлюклеге етишер.

Бу йыл сагьнаны бийкеси, бизин  сёнмейген юлдузубуз – Барият Муратова тувгъанлы ,                      100 йыл бола. Ол канзиден канзиге оьрлене туруп, яшавну тюрлю-тюрлю толкъунларындан оьте туруп, оьрлюклеге етишген.

Къатынлар билимсиз, касбусуз къалмасын. Биз охумасакъ тикме, аш этме,  авругъангъа дарман берме… билебизми?  Билмейбиз.

Сизге яшавда, охувугъузда  уьстюнлюклер ёрайман.

         Къызланы да къояйыкъ, гелейик  Абусупиянгъа.

 Заман гете, адамлар охувну пайдасын англама башлай. Абусупьян шулар булан тамамланып къалмай. Ол  кёп ишлей, сёзлюклер чыгъара, къумукъ тилге башгъа тиллерден асарланы таржума эте…

       Абусупиян бирдагъы терек орната -  «Къылыкъ китап» деген.

Бу терекни емишлерин сююп ашагъанлар яхшы къылыкълы бола.

  Беклешдирив.

    Гелигиз, биз мактапгъа барагъан яшлагъа тергев берейик. Олар нечикдир билейик.

1. Эки яш  мактапгъа бара..Бири арив гийинген, саламат кюйде юрюй, бириси яш буса атыла, ёлдашын тюрте…

        Не айтма боласыз? Къайсы яш оьзюн арив тутуп  бажара?

               Яшлар ойларын айталар.

    2.Мактапгъа барагъан яшланы бирисини сумкасы ( портфели) бар, бирисики буса бир китабы да, 2-3 тетради де герюне.

        Не айтма боласыз?

          Яшлар ойларын айталар.

                                       Компьютерден тапшурув.

Берилген сёзлени ичинден яхшы къылыкъланы айырмакъ.

                                                   Яхшы къылыкъ

.

Саламатлыкъ.                              Оьктемсизлик                                                .Къоркъачлыкъ.

                                                      2.Яхшы къылыкъ.

Тазалыкъ.                                      Кёмеклешив.                                         Эринчеклик.

                                      Айтывну узатмакъ учун къайсы тарыкъдыр?

1.Аз сёйле, -----------

Яхшы бол.                              Кёп тынгла.                                       Яхшы ишле.

2.Яхшы сёз -------

Баш  азыгъы.                            Къатты этер.                                   Жан азыгъы

Тюз жаваплар бердигиз. Гьали китапларыгъыз ачыгъыз , шиърулардан бир-бир гесеклени охуп, къапиясына тергев берейик, эпитетлени табайыкъ.

        Физмюгьлет.   Яшлар, еригизден туругъуз, гёзлеригиз  юмугъуз, къолланы астаракъ гётеригиз, сонг тюшюрюгюз; бирдагъы гётеригиз, бизге багъып  оьзю Абусупьян  геле. Ол сизден сююне, неге тюгюл де, сиз арив охуп билесиз, эдепли яшларсыз, компьютерлерден ишлейгенигизни , дневникдеги  яхшы къыйматларыгъызны да гёрген. Абусупьян бек шат. Гьали сиз гёзлеригиз ачыгъыз. Гертиден де, Абусупиян Акаев бизин булан, ол бизге къарап турду, ону умутлары яшавгъа чыкъгъан.

     Халкъ учун чалышгъан шаирибизни, алимибизни артдагъы йылларында биревлер ону гьакъындан яла ябып, Темиркъазыкъ  якълагъа туснакъгъа  сюргюн этелер. Артдагъы  кагъызы ону Пермский  вилаятдан Котлас  шагьарны ювугъундагъы лагерден. 

А.Акаевге багъышлап язгъан шиърусун муаллим Исаева Э.Х. охуй:

Бузлар япгъан Сибир эллер болса да,

Исив бердинг сендей ятгъан халкълагъа.

Чакъсыз тюшген умутсуз юреклеге

Бажарадынг умутларын якъмагъа.

Ругь байлыгъынг сёндюрмединг шонда да,

Шатлыкъ булан ругь берединг юзюне.

Пайхамаргъа тынглайгъанддай инсанлар,

Тынглай эди гьар калиманг, сёзюнге.

Ахыр гюнюнг билегендей гелгенин

Ясин алма суралары охулду.

Айландырып алды туснакъ агьлюлер,

Эки гёзюнг асталаша юмулду.

Сагъа болгъан бу оьлюмге къарсалап,

Кюллю халкъны гёзьяшлары яшланды.

Гьарайгъа да, гьурайгъа да къарамай,

Нажжаслары элтип сени ташлады.

А.Акаевге багъышлангъан шиърусу охула Б.Магьамматовну поэмасындан гесек  охула.

 Биз уьйге къайтма тарыкъбыз. Онгмай - оьсмей Гьамзат йимиклер, яла ябагъан намартлар къалсын, онгуп-оьсюп халкъны юреклеринде   яхшылар, ААкаев йимиклер къалсын!

 Натижа чыгъарыв.

  Яшлар, биз бугюнгю дарсда кимни гьакъында сейледик?

  Яшлар айталар.

  А.Акаев кимдир, нечик асарлар язгъан? Бавунда нечик тереклер орнатгъан?

  Яшлар айталар.

  Билимни, къылыкъланы гьакъында нечик айтывлар, къанатлы сезлер бар?

Яшлар айталар.

Сизге мен разимен, яхшы ортакъчылыкъ этгенлеге емишлер бериле, 5 болса – «5», 4 болса- «4»

Уьйге  иш.

 А.Акаевни яшаву ва яратывчулугъу, шиърулардан гесеклени гёнгюнден уьйренмек, илмуну, яхшы къылыкъланы гьакъында айтывлар язмакъ.