Мутациялық өзгергіштік.

Сабақтың тақырыбы:  Мутациялық өзгергіштік.

 Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға мутациялық өзгергіштік түрлері, олардың себептері, организмге әсері туралы білім беру. Өзгергіштіктің түрлерін жіктеу, оларды салыстыру, мутациялық өзгергіштіктің органикалық дүниенің дамуы мен жұмыстары үшін маңызды екендігін түсіндіру.

Дамытушылық: Оқушылардың биология ғылымына қызығушылығын тудырып, дүниетанымын, жеке тұлғасын, коммуникативтік біліктілігін дамыту.

Тәрбиелік: Ұжымшылдыққа, өз ойларын айта білуге, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі: Аралас

Сабақтың көрнекілігі:кестелер,бейнетаспалар,схемалар.
Пән аралық байланысы: биология, валеология,география
Сабақты өту жоспары:
I. кезең. Ұйымдастыру.
II. кезең. Үй тапсырмасын тексеру
III. кезең. Жаңа сабақты түсіндіру.
IV. кезең. Жаңа сабақты бекіту
V. кезең. Бағалау
VI. кезең. Үй тапсырмасы
                                                                      Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.
Сәлемдесу, түгелдеу, оқушы назарын сабаққа аудару.

II. Үй тапсырмасын тексеру
Үйге берілген тапсырманы сұрау, тексеру.
1. Өзгергіштік дегеніміз-

2.Өзгергіштің түрлері-

3. Модификациялық өзгергіштік дегеніміз не?

4. Қандай өзгергіштік генотиптің өзгеруіне байланысты?

5. Реакция мөлшері дегеніміз не?

6. Статистикалық көрсеткіштің орташа арифметикалық шамамен табу үшін  қандай формула қолданады?

7. Вариация коэффиценті дегеніміз не?

8. Вариация қатары дегеніміз не?

9.Модификациялық өзгергіштік қандай статистикалық әдіспен зерттеледі?

10.Генотиптік немесе тұқым қуалайтын өзгергіштіктің түрлері қандай?

III. Жаңа сабақты түсіндіру.

1.      Кіріспе

Мутация дегеніміз- организм генотипінің,яғни хромосомалар мен  олардың құрамды бөліктері-гендердің өзгеруіне байланысты кездейсоқ пайда болатын,тұқым қуалайтын өзгергіштік. Бұл ұғымды ең алғаш голландиялық ботаник Х.Де Фриз қалыптастырды.Ол есекшөп өсімдігінің кейбір белгілерінің қалыпты жағдайдан ауытқитынын және олардың тұқым қуалайтындығын байқайды.Осы зерттеулерінің негізінде 1901 жылы өзінің «Мутациялық теория» деп аталатын еңбегін жариялады.Мутация және мутагенез оның селекциядағы маңызы.
Мутация барлық тірі организмдерге тән қасиет. Ол пайдалы да, зиянды да болуы мүмкін. Бірақ көбінесе жануарлар мен адамдар үшін зиянды болып келеді. Себебі организмде қалыптасқан үйлесімділік бұзылады. Селекция жануарлардың асыл тұқымын, өсімдіктердің сорттарын, микроорганизмдердің штампыларын шығарудың, жаңартудың әдістерін және биологиялық негізін зерттейтін ғылым. "Селекция" — сұрыптау деген мағынаны білдіреді. Генетика селекцияның ғылыми негізі болып есептелінеді. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің негізгі заңдылықтары барлық организмге тән қасиет.

2.Негізгі бөлім

Селекция үшін генетиктер мутацияны қолдан тудыратын әдістерді жасай бастады. Сонымен мутациялық селекция пайда болды. Мутация тудыратын факторларды мутагендер деп атады. Мутацияның пайда болу процесін мутагенез дейді. Көпшілік жағдайда организмде пайда болған мутациялар жағымсыз әсері болғандықтан, оның тіршілік қасиеттерін төмендетеді. Сонымен қатар селекция үшін маңызы бар мутациялар да кездеседі. Әсіресе олар микроорганизмдер селекциясында кеңінен қолданылады. Мысалы, ультракүлгін сәулемен әсер ету арқылы пенициллиум саңырауқұлағының жаңа штампысы алынды. Олар бастапқы түрлеріне қарағанда пенициллинді мың есе көп түзеді. Сол сияқты рентген және басқа да сәулелермен әсер етіп, практикада мукор, ашытқы саңырауқұлақтарының, азотобактериялардың жаңа қасиетке ие жаңа түрлері алынды.

Мутация  сыртқы  орта факторларының  әсерінен  пайда  болады, оларды  мутагендер  деп  атайды. Мутагендердің  үш түрі  кездеседі. Олар физикалық химиялық  және  биолгиялық  мутагендер. Физикалық мутагендерге  радиоактивті  сәулелер,ультракүлгін  сәулелелер, лазер  сәулелері  және т.б.  жатады. Химиялық мутагендерге; кольхищин, этилинимин, никотин  қышқылы  және  т.б.  химиялық  қосылыстар  жатады.Олардың  саны  қазір  400-ден асады. Өте  жоғары  концентрациядағы   кейбір  гербицидтер  мен  пестицидтер  де  мутация тудыра  алады.Сондықтан  гербицидтер  мен  пестицидтерді  шамадан  тыс  мөлшерде  пайдаланбау  қажет.

Жасушадағы  зат  алмасу  процесі  кезінде  түзілетін кейбір  ыдырау  өнімдері  мен  организге  тағам  арқылы  келіп  түсетін  радиоактивті  заттарда да(мысалы,сүйекте   жинақталатын  стронции,т.б.)мутагендік  қасиет  болады.Оларды  биологиялық  мутагендер  дейді.       

 Генотиптік өзгеру  сипатына қарай  мутациялар гендік,хромосомаық,геномдық  болып  бөлінеді.

Гендік мутация.  Мутацияның  мұндай  түрі жекеленген  гендерде  болады  және  жиі  кездеседі. Гендік  мутация  ДНҚ  молекуласындағы  нуклеотидтердің  орналасу  ретінің  өзгеруіне  байланысты  болады.

 Хромосомалық  мутация. Хромосомалық  мутация  түрлі  хромосомалық  өзгерістерге  байланысты  болады.   Бұл  жағдайда  хромосомалардың  құрылымы  өзгереді.

Геномдық  мутация.  Геномдық мутация    дегеніміз – жасушадағы  хромосомалар  санының  өзгеруіне  байланысты  болатын  өзгергіштік.  Геном  дегеніміздің  өзі - гаплойдті   хромосомаларда  болатын  гендердің  жиынтығы         

Мутацияны шығу табиғатына қарай: табиғи (спонтанды) және қолдан тудырған мутациялар деп бөледі. Табиғи мутациялар ғалымдардың пікірі бойынша, зат алмасу кезінде ДНҚ ретінің рекомбинациясы, екі еселенуі, репарация және репликация процестерінен туындайды деген болжам бар. Табиғи мутациялар: гендік, хромосомалық, соматикалық, генеративтік мутациялар болып бөлінеді. XX ғасырдың 20 — 30 - жылдарында рентген сәулелері және химиялық қосылыстардың кейбір түрлері тірі организмде тұқым қуалайтын мутациялар тудыратыны анықталды. 

IV Жаңа сабақты бекіту:
Жаңа сабақты төмендегі сұрақтар бойынша бекітеміз.
1. Н. И. Вавилов өсімдіктердің ата тегінің шығу орталықтарын анықтау мақсатында қанша экспедиция ұйымдастырды?
2. Гетерозис құбылысын американ ғалымы В. Шелл алғаш рет қай жылы байқайды?
3. Қай жылы Г. Д. Карпеченко қырыққабат пен шомырды будандастыру арқылы мол ұрпақ беретін түраралық будан алды?
4. Н. И. Вавилов қанша ауыл шаруашылық өсімдіктер түрінің коллекциясын жасады?
5. Жұмсақ бидай осыдан қанша жыл бұрын орталық Еуропада өсіріле басталды?
6. Дүние жүзінде мутациялық селекция әдісімен қанша өсімдіктердің жаңа мутанттары алынды?

V. Бағалау

Сабақты қорытындылап,тиісті бағасын қою

VI.  Үй тапсырмасын беру. Мутациялық өзгергіштік

Оқулықтағы материалдарды пайдаланып,берілген кестені толтырындар.

Өзгергіштік	Мутацияның типтері	Мутацияның пайда болу себептері

Осымен сабағымыз аяқталды, уақыт бөліп келгендеріңізге алғыс білдіреміз.

Краткое описание документа:

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға мутациялық өзгергіштік түрлері, олардың себептері, организмге әсері туралы білім беру. Өзгергіштіктің түрлерін жіктеу, оларды салыстыру, мутациялық өзгергіштіктің органикалық дүниенің дамуы мен жұмыстары үшін маңызды екендігін түсіндіру.

Дамытушылық: Оқушылардың биология ғылымына қызығушылығын тудырып, дүниетанымын, жеке тұлғасын, коммуникативтік біліктілігін дамыту.

Тәрбиелік: Ұжымшылдыққа, өз ойларын айта білуге, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі: Аралас

Сабақтың көрнекілігі:кестелер,бейнетаспалар,схемалар.
Пән аралық байланысы: биология, валеология,география
Сабақты өту жоспары:
I. кезең. Ұйымдастыру.
II. кезең. Үй тапсырмасын тексеру
III. кезең. Жаңа сабақты түсіндіру.
IV. кезең. Жаңа сабақты бекіту
V. кезең. Бағалау
VI. кезең. Үй тапсырмасы
Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.
Сәлемдесу, түгелдеу, оқушы назарын сабаққа аудару.

II. Үй тапсырмасын тексеру
Үйге берілген тапсырманы сұрау, тексеру.
1. Өзгергіштік дегеніміз-

2.Өзгергіштің түрлері-

3. Модификациялық өзгергіштік дегеніміз не?

4. Қандай өзгергіштік генотиптің өзгеруіне байланысты?

5. Реакция мөлшері дегеніміз не?

6. Статистикалық көрсеткіштің орташа арифметикалық шамамен табу үшін қандай формула қолданады?

7. Вариация коэффиценті дегеніміз не?

8. Вариация қатары дегеніміз не?

9.Модификациялық өзгергіштік қандай статистикалық әдіспен зерттеледі?

10.Генотиптік немесе тұқым қуалайтын өзгергіштіктің түрлері қандай?