Къарачай
адабият 8-чи класс
Ачыкъ
дерс (открытый урок)
Дерсни темасы:
Хубийланы Назир, джашау эм чыгъармалыкъ джолу
Дерсни мураты (цель урока):
сабийлени Назирни чыгъармачылыкъ иши бла шагърей этиу. Тил байлыкъны ёсдюрюу.
Дерсде окъуу керекле:
сабийлени рефератлары – докладлары, Хубийланы Назирни юсюнден презентация,
китабларыны кёрмючю,энчи ишлери бла карточкала,китабла, дневникле.
ДЕРСНИ
БАРЫУУ
I.
САБИЙЛЕНИ ЭСЛЕРИН ДЕРСГЕ БУРУУ
1. Устазны
ал сёзю (саламлашыу)
2. Дерсге
хазырланыуу
II.
Юйге берилген ишни тинтиу (СЛАЙД 1)
УСТАЗНЫ
СЁЗЮ:Сабийле биз кетген дерсде
къарачай
адабиятны белгили джазыучусу, Шам Тебердини
Фахмулу
адамы Хубийланы Ахияны джашы Назирни джашау джолу бла шагърейленнген эдик.
Алайды да ол дерсибизде энчи ишлери болгъанла къангагъа чыгъасыз.
1-чи
доклад. Джуккаланы Залина «Шам Теберди – фахмулу
уя», деген темагъа докладын окъуйду (СЛАЙД 2)
Устазны
сёзю: Аламат. Кесин махтагъан адет къарачайда болмагъанды. Ол уллу айыбха
саналгъанды. Алай а биз кесибиз эсгермесек, айтмасакъ унутулуб барады. Алайды
да эндиги рефератны ким этгенди.
2-чи
доклад.
Долаланы
Зухра «Хубийланы Назирни джашау джолуну юсюнден». (СЛАЙД 3)
\
III.
Джангы дерс
Хубийланы
Назирни,
чыгъармачылыкъ ишини
юсюнден устазны
ушагъы.
Сабийле
бизни
бюгюн
джангы
дерсибизни
темасы
Хубийланы
Ахияны
джашы
Назирни
чыгъармачылыкъ
эмда
джашау
джолуну
юсюнденди.
Биз
эсибизни
бёлюб
окъусакъ
Назирни
чыгъармалары
бир
тизгинли
тюлдюле.
Ала
талай
тюрлю
сафха
юлешиннедиле.
БИРИНЧИСИ,
Уллу Ата джурт къазауатха аталгъан назмулары. Бу бёлме назмучуну аны чыгъармачылыкъ
ишини орта ёзегиди. Нек деб сорсагъыз?Ол кёзюу бютеу Совет союзну миллетини джюрек
джарасыды. Хар юйден атала , къарнашла джашла джуртну джаудан сакълай кетедиле.
Аланы ичинде Ахияны юйдегисинденда тамада джашлары Ахматда Болады ол урушда. Украинада
Киев шахарда джау бла ачы сермешиуде ауушады. Сабий Назирни ол джюрегине унутулмазлыкъ
джара болуб тюшеди. Анга атаб Хубий улу назму джыйымдыкъ да джазады. Ол джыйымдыкъдан
бир назмуну юзюгюне эс бёлеийк (СЛАЙД 4)
Уруш
тюзледе ёлген батырла
Джерни
къучакълаб джатадыла рахат
Джазны
гюллери, ёсген къабырла
Сизде
болурму къарнашым Ахмат?
Терен
сагъышха батыб джагъала,
Волганы
суу Каспийге саркъад
Къаннга
боялгъан мыдах толкъунла
Сизде
болурму къарнашым Ахмат?
Назирни
хар назму китабы аны чыгъармачылыкъ джолунда белгили бир кезюуюн
ачыкълайды.Биринчи китабы 1960 джылда Орта Азиядан къайтханлай басмаланады. Ол
анга «Анам» деб атагъанды. Бу назму китабында «Ана» деген назмусунда поэт анга
сюймеклигин окъуучуну джюрегин джылытырча джумушакъ сёзле бла билдиреди (СЛАЙД
5)
АНАМ
Улуй
эди хыны боран шаушалмай,
Орамланы
кюртю бла бегите,
Олтураенг
кече сайын джукъламай,
Белляу
айта, бешигими тебрете
Джашы
ёлген анача, джел сарнаед,
Аушладан
ёзенлеге тигелей,
Терезенги
хыны-хыны къагъаед
Ачыуланыб
элибизге киргенлей.
Джюрегинги
къайгъыларын билгенча,
Бир
кёзюуде болуучанед джел сабыр,
Бешик
джырда, ананг сени сюйгенча
Бол,
дей элинг, ёхдем, ётгюр эм батыр.
Блай
бла танг да белги береед,
Терезенгден
тёгеед джарыгъын,
Хоншунг
тийренг — бары сени кёреед.
Аллында айтханыбызча аны назмулары талай тизгиннге бёлюнедиле. Ол назму
джыйымдыкъны ичинде: Ата джуртларын джаудан сакълагъанлагъа аталгъан сеийр, таб
келишиб джазылгъан биз ал классда окъугъан «Морх ауушну джигитлерине» деген
назмусуна эс бёлмей къояргъа боллукъ тюлдю. (СЛАЙД 6)
МОРХ АУУШНУ ДЖИГИТЛЕРИНЕ
Сакъладыгъыз, джаныгьызны аямай,
Артыкълыкъгъа табынмагъан тауланы.
Ызыгъызгьа джангыз атлам атламай,
Мулхар этиб, къан къусдура джауланы
.
Мийиклеге къаллыланы бий этмей,
Бугъойлагъа къучакъ кериб джатдыгъыз.
Тауларымы фашистлеге алдырмай,
Антыгъызгъа ие болуб къалдыгъыз.
Джигитлеге ёлюм джокъду,—джашайсыз
Джуртубузну тауларында, тюзюнде.
Мамырлыкъны, кёз гинджича, сакълайсыз,
Урушладан талгъан джерни юсюнде.
Хубий улуну поэзиясында багъалы кёрген
сыфатлары: ана, бала, сюйген къызы, туугъан эли эмда табигъат. (СЛАЙД 7)
Анга шагъатлыкъ этген, табигъатха
сюймеклигин кергюстген «Къулакъ суучукъ» деген назмусуду.
«Къулакъ суучукъ»
Сюзюлюб чыгъаса джерни
Терен джети къатындан
Тауушунг уллуд сени
Тенгиз кибик Волга суудан
Сени кюсей ёлюб кетди
Атам узакъ тюзлеринде,
Санга ёлмей тура эди
Сюймеклиги джюрегинде.
Болмагъанды джерим башха,
Алгъын кибик тиеди кюн.
Бауурланыб джагъа ташха
Суу ичеме атам ючюн.
Алайды да Хубийланы Назирни чыгъармачылыкъ
джолу байды, мелхумду,эркинди. Аны биз бюгюн окъугъан назмулары джюз этиб
бириди десекда джангыллыкъ тюлбюз. Назир уста чемер тил бла джазгъаны себебли
аны бир къауум назмуларына макъам салыныб джырланнган да этедиле. Келигиз,
алагъа да бир эс бёлюб тынгылайыкъ.
ДЕЙСТВИЕ:
Бир-эки джырына тынгылатаргъа («Тюбешиу», «Къарча таш»)
IV.
ДЕРСНИ БЕГИТИУ
1. Хубийланы
Назирни биз
къаллай халда
сыфатларгъа боллукъбуз?
(1-2 сабий махтау хапар айтадыла, сый
бередиле).
1-чи
сохта. Мен англагъаннга кёре. Назир къыйынлыкъ,
зауукълукъ да керген адамды. Алай а аны башына не ауур джюк тюшсе да: Уллу Ата
джурт къазауат, кёчгюнчюлюк,ёксюзлюк ол башын кёлтюрюб бюгюн кюнде миллетини
атын иги бла айтдырады. Мен анга уллу бюсюреу этеме. Разылыгъымы билдиреме. Сау
болугъуз дейме.
2-чи
сохта. Назирни чыгъармалары бла шагърей
болгъан адам, аны ич дуниясын тынч, дженгил ангыларгъа боллукъду. Ол
мамырлыкъны сюйген, адамгъа сый бере билген, фахмулу адамды. Хар кимни кесини
орну болады джашауда. Мен сагъыш этген бла Хубийланы Назир бизни миллетни
байрагъыды, ёмюрлюк эсгертмесиди.
2. Бу
назмучуну чыгъармаларын окъугъандан сора къаллай оюм этерге болукъбуз? (1-2
сабий, тюрлю-тюрлю темалы назмуларындан бирер юзюк айтадыла, эмда кеслерини англагъанларын
айтадыла).
ТУ
Б АН Л Ы КЁЛ
1-чи
сохта
Тау
ичинде къалтырайса,
Къар
аяздан джыйырылыб
Сен
тауланы асырайса,
Къучагъынъа
сыйындырыб.
Сары
алтын бла джасасанг да
Элге
барлыкъ джолларымы,
Кеталмайма,
Тубанлы-Кёл,
Сенде
къоюб тауларымы.
Бу
назмуда автор табигъатны тамаша халда хапарын айтады. Джерге, суугъа да, хар
бир ууакъ ташха да назмучу мияла сауутха тийгенча эслеб узалады. Суратчы
суратха джарыкъ бояула бла джан салгъанча. Назир да сёз усталыгъы бла «Тубанлы
кёлге» джан салады, сыйын чыгъарады.
3. Хубийланы
Назирни назмуларына келишген къаллай нарт сёзле келедиле эсигизге? (1-2 сабий
Назирни назмуларына келишген экишер нарт сёз айтадыла)
1-чи
сохта. «Къызбай минг ёлюр,батыр бир ёлюр»- «Морх
ауушну джигитлери», «Ана кёлю балада-бала кёлю талада» - «Анам»
2-чи
сохта. «Джаугъа джанынгы берсенг да, сырынгы
берме»-«Урушда ёлген къарнашыма», «Тойгъан джерден туугъан джер ашхы» -
«Туугъан элим»
V.
ПРЕЗЕНТАЦИЯ БЛА ИШЛЕУ
Тау
суучукъну,
Минги
Тауну,
Шам
Тебердини,
Ананы,
юйдегини
суратлары
кёрюнедиле.
Сабийле
хар
суратха
кеслери
къурагъан
1-2 тертизгин назмуларын
окъуйдула.
VI.
ЮЙГЕ ИШ.
8-чи класс Къарачай адабиятында берилген назмуланы бирин азбар этерге.
УСТАЗНЫ
СЁЗЮ: Муну бла биз бюгюн Хубийланы Назирни
джашау эм чыгъармалыкъ джолуна аталгъан дерсибизни тамамлайбыз. Эсен кёрюшеийк!
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.