Рабочая программа по чеченскому языку 5-9 кл

Скачать материал

Нохчийн меттан 5 – 9-чуй классашна лерина программа

Кхеторан кехат

Нохчийн меттан коьрта юкъардешаран ишколана лерина программа хIоттийна:

· Федеральни пачхьалкхан дешаран стандартан, коьртачу дешаран программин буха т1ехь;

· С.Э.Эдиловн нохчийн меттан герггарчу хьесапехь йолчу программин буха т1ехь;

· Буммат йуьртан йуккъерчу ишколан дешаран хьесапан буха т1ехь;

· Буммат йуьртан йуккъерчу ишколан коьрта дешаран программин буха т1ехь.

Кху тIехь тидаме эцна юккъерчу юкъардешарна леринчу массо а тайпана дешаран декъан гIуллакхаш кхиоран а, вовшахтохаран а программин коьрта идейш а, лехамаш а, юьхьанцарчу юккъерчу дешаран герггарчу программашца йозаелла а, тIаьхьало йолуш а хилар.

Программа – иза белхан программа хIотторан бух бу: цо билгалдо инвариантни (тIедоьжна декхар долу) дешаран дакъа а, шел тIаьхьа шен лаамехь дешаран чулацамах вариативни дерг харжа таро луш долу дакъа а. Юккъерчу юкъардешаран ишколана лерина герггарчу хьесапехь йолу программа шен чулацаман башхаллашца къаьсташ ю, цкъа-делахь, юккъерчу юкъардешаран системин предметийн чулацамца, шолгIа-делахь, Iамочеран психологически а, хенийн а башхаллашца.

Программа кхаа декъах лаьтта:

1. «Дешаран предмет караерзорехь кхочушдан лору жам1аш». Кхузахь довзийтина, хIун меттиг дIалоцу нохчийн матто юккъерчу юкъардешаран Iалашонашка кхачош; нохчийн мотт Iаморан Iалашонаш а, жамIаш а билгалдаьхна масех тIегIанехь – личностни, метапредметни, предметни; нохчийн маттах лаьцна юкъара хаамаш белла, базисни дешаран планехь цо дIалоцу меттиг а къастийна.

2. «Дешаран курсан чулацам». Дакъошка бекъна, Iамо билгалбина чулацам къастийна кхузахь.

3. «Дешаран-тематикин хьесап». Дешаран курсан теманаш, хIора тема Iаморна лерина сахьташ къастийна.

Дешаран-методически комплект (УМК)

I. Юккъерчу юкъардешаран ишколашна лерина нохчийн меттан lаматаш:

1. Овхадов М.А., Махмаев Ж.М., Абдулкадырова Р.А. 5, 6-чуй классашна.

2. Овхадов М.А., Абдулкадырова Р.А. 7-чу классана.

3. Джамалханов З.Д., Вагапова Т.М., Эсхаджиев Я.У., Овхадов М.Р.,

Абдулкадырова Р.А. 8 – 9-чуй классашна.

II. Нохчийн меттан lаматашна методически хьехамаш.

III. Диктантийн, изложенийн гуларш. Тайп-тайпана тексташ, тесташ.

IV. Дешаран дошамаш.

V. Белхан тетрадаш.

Дешаран хьесапаца цхьаьнадог1уш, нохчийн мотт 1аморна леринчу сахьтийн барам:

Класс	Шарахь	К1иранах
5	68	2
6	68	2
7	68	2
8	68	2
9	68	2

Дешаран предмет караерзорехь кхочушдан лору жам1аш:

Нохчийн мотт – иза нохчийн къоман а, Нохчийн Республикин пачхьалкхан а мотт а, къоман историн, культурин бух а бу. Цуьнца доьзна ду къоман кхиар а.

Ненан меттан метапредметни декхарша билгалбоккху берана, цо школехь доьшучу хенахь, иза личность санна, кхиорехь массо тайпана а, юкъарчу амалехь а бен тIеIаткъам. Мотт дешархочун ойла, кхетам, суртхIотторан, кхоллараллин хьуьнарш кхиоран; личность санна, ша-шен вовзийтаран, ша-шена керла хаарш карадерзоран хьуьнарш кхиоран а бух бу, дешаран гIуллакх а цхьаьна вовшахтохар юкъа а лоцуш. Ненан мотт къоман культурин, литературин, синъоьздангаллин мехаллашка а, адаман оьздангаллин, историн зеделлачуьнга а кхачоран гIирс а, дахарехь дIалоцу меттиг къасторан некъ а бу.

Юккъерчу юкъардешаран ишколехь шатайпа меттиг дIалоцу нохчийн матто. Иза вовшашца юкъаметтигаш дIакхехьарехь, гонахара дахар довзарехь, кхетош-кхиорехь мехала гIирс бу.

Нохчийн мотт караберзоро таро лур ю дешархошна вовшашца юкъаметтигаш дIакхехьа, боккхачу кхиамца кхидолу меттанаш а, дешаран предметаш а Iаморехь онда гIортор хилла дIахIотта а, хийцалучу хIокху дахарехь шен меттиг каро а.

ХIума довзаран гIирс ша хиларе терра, матто ойла кхиаярна а, интеллектуальни а, кхоллараллин хьуьнарш кхиорна а, шаьш кхочушдечу дешаран гIуллакхийн шардарш карадерзорна а, шен хаарш лакхадахарна а, ша-шен вовзийтарна а тIехь аьтто бо.

Шен къоман оьздангалла а, литература а, синъоьздангаллин мехаллаш а, дуьненан Iилма а, культура а йовзарехь мехала гIирс а бу нохчийн мотт.

Нохчийн мотт дешархо къоман гIиллакх-оьздангаллин буха тIехь кхиорехь цуьнгахь кхидолчу къаьмнашка лерам хилийтаран коьрта чIагIо а ю.

Юккъера юкъардешаран ишкол чекхъяьккхинчу дешархочуьнгахь нохчийн маттехула хила деза личностни жамIаш:

– нохчийн къоман оьздангаллин коьртачу мехаллех санна, нохчийн маттах кхетам хилар, дешар тIехь а, кхетаман, кхоллараллин хьуьнарш, дешархочун гIиллакх-оьздангаллица йоьзна амалш кхиорехь а цо дIалоцучу меттигах кхеташ хилар;

– нохчийн мотт эстетически мехалла санна тIеэцар; цунах дозалла дар, цуьнан ларам бар; къоман оьздангаллин хилам и хиларе терра, нохчийн меттан башхалла а, цIеналла а ларъян езар; мотт бийцар шардаре а, говза, шера бийцаре а кхачар;

– къамел дечу хенахь шен ойланаш а, синхаамаш а паргIат бовзийта а, дешнийн барам а, караберзийна грамматически гIирсаш а тоъал хилар; ша дечу къамелан тидамбеш, ша-шена мах хадо хааран хьуьнар хилар;

– нохчийн мотт уьйран, юкъаметтигаллин гIирс а, пачхьалкхан мотт а хиларх кхетар; нохчийн мотт дешаран, къинхьегаман, говзаллин гIуллакхдарехь а, ша вовзийтарехь а, юкъараллехь ша дIалоцу йолу меттиг билгалъярехь а оьшуш хиларх кхетар;

– вовшашца а, кхечу къаьмнийн векалшца а юкъаметтигаш дIакхехьарехь нохчийн маттах пайдаэца кийча хилар; къаьмнийн культурин юкъаметтигаш дIакхехьарехь къинхетаме а, машаре а хилар;

– шен къоман а, РФ-хь дехачу къаьмнийн а, дуьненаюкъара а культура йовзарехь нохчийн мотт мехала гIирс хиларх кхетар.

Юккъера юкъардешаран ишкол чекхъяьккхинчу дешархочо нохчийн маттехула карадерзо деза метапредметни жамIаш:

1) къамелдаран массо а тайпа карадирзина хилар:

– барта а, йозанан а хаам цхьанатайпана тIеэца безаш хиларх кхетар;

– ешаран тайп-тайпана кепаш карайирзина хила езар;

– тайп-тайпанчу хьостанашкара хаамаш схьалаха хааран хьуьнар хилар, ШХГI, дешарна лерина компакт-дискаш, Интернетан гIирсаш юкъа а лоцуш;

– билггалчу темина коьчал схьалаха а, цхьана кепе яло а хаар карадерзор; шенна хаам схьалаха а, иза къасто а, цунна анализ ян а хаар; хаамийн технологи а, технически гIирсаш юкъа а лоцуш, йоьшуш я ладугIуш бевзина хаам хийца а, ларбан а, дIабовзийта а хаар;

– хиндолчу дешаран декъан гIуллакхийн (цхьаммо ша а, вукхаьрца цхьаьна а) Iалашо билгалъян а, хьалха-тIаьхьа дийриг билгалдан а, барта а, йозанан а кепехь цхьанатайпана жамIийн мах хадо хааран хьуьнар хилар;

– паргIатчу кепехь барта а, йозанехь а нийса шен ойланаш йовзийта хьуьнар хилар;

– шен нийсархошна хьалха доклад ян я цхьа хаамбан хаар;

2) карадирзинчу хаарех, шардарех, карадерзорех дахарехь пайдаэцар;

– билгалбинчу барамехь яцйина (план, юхасхьайийцар, изложени, конспект) ладоьгIна я ешна текст юха схьайийца хаар;

– оьрсийн мотт Iаморехь нохчийн маттах пайдаэца хаар;

– меттан башхаллех пайдаэца хааар (нохчийн меттан, оьрсийн меттан, кхечу пачхьалкхийн меттанийн, литературин урокашкахь);

3) тайп-тайпана юкъараллин хьелаш тидаме а оьцуш, къамелдарехь, дийцаре дарехь, дискуссешкахь дакъалаца а, барта а, йозанан а аларш кхолла а хаар.

Юккъера юкъардешаран ишкол чекхъяьккхинчу дешархочун нохчийн мотт караберзоран предметни жамIаш ду:

1) массо а тайпана къамелдаран кепаш карайирзина хилар (ладогIар, ешар, дийцар я къамелдар (говорение), йоза), гонахарчу адамашца йолу юкъаметтиг, тайп-тайпанчу хьелашка хьаьжжина, д1акхехьа аьтто бан.

2) личностан кхетаман а, кхоллараллин а хьуьнарш кхиорехь, йоза-дешар карадерзорехь, ша-шен дешар лакхадаккхарехь матто дIалоцучу меттигах кхетар;

3) ненан меттан коммуникативно-эстетически таронех пайдаэцар;

4) ненан маттах долу 1илманан хаарш шордар, системе далор; цуьнан т1ег1анаш а, дакъош а вовшашца дозуш хиларх кхетам; лингвистикин базови кхетамаш, меттан коьрта цхьааллаш, грамматикин категореш караерзор;

5) дешан тайп-тайпанан кепара таллам бар (фонетически, морфемни, дошкхолладаларан, лексически, морфологически), предложени а, дешнийн цхьаьнакхетар а синтаксически къастор: текстана, цуьнан чулацамца а, дIахIоттаман коьртачу билгалонашца, исбаьхьаллин гIирсех пайда эцарца а боьзна таллам бар;

6) х1оьттинчу хьоле а, къамелан стиле а хьаьжжина, шен ойла а, синхаам а ненан маттахь парг1ат бийца хаар, шен меттан дешнийн хазна (лексика) алсамъяккхар, дечу къамелехь грамматически г1ирсех пайдаэца хаар.

7) нохчийн меттан лексикин, фразеологин коьрта стилистически г1ирсаш а, нохчийн меттан коьрта норманаш (орфоэпически, лексически, грамматически, орфографически, пунктуационни) а, къамелан оьздангаллин норманаш а караерзор; барта а, йозанан а аларшкахь зеделлачух пайдаэцар; къамелан т1ег1а лакхаяккха г1ертар;

8) меттан оьздангаллех, адамийн юкъарчу мехаллех санна, жоьпалла кхоллар.

Къамел а, къамелан т1екаре а

Арахецархо хууш хир ву:

· т1екаре яран тайп-тайпанчу хьелашкахь монологан тайп-тайпанчу кепех пайдаэца (дийцар, суртх1оттор, ойлаяр; монологан тайп-тайпана кепаш цхьаьнаялор);

· диалоган тайп-тайпанчу кепех т1екаре яран хьелашкахь пайдаэца;

· т1екаре яран тайпаналлин хьелашкахь къамел лелоран барам ларбан;

· къамелан т1екаре яран процессан коммуникативни бохамех хьалхавала.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· жимачу докладца ладуг1учарна хьалха къамел дан; проект, реферат нахалахь (публично) йовзийта; нахалахь шена хетарг т1еч1аг1дан (чекхдаккха);

· проблемаш коллективни йийцаре ярехь дакъалаца, шена хетарг т1еч1агдан, ша бакъ хиларх тешо;

· коммуникативни декъехула ца нисделлачун коьртачу бахьанех кхета а, царех кхето а.

Къамелан г1уллакхдар

Ладог1ар (аудировани)

Арахецархо хууш хир ву:

· ладог1аран тайп-тайпана кепех пайдаэца (ладоьг1начу текстах кхоччуш кхеташ, коьртачу чулацамах кхеташ, оьшу хаамаш схьахаржа хууш); ладоьг1начу текстан чулацам хьалха х1оттийначу коммуникативни 1алашонца цхьаьна бог1уш барта схьабийца;

· барта кепехь темех, коммуникативни хьесапах, коьртачу ойланах кхето а, шен ойла цхьана кепе ерзо а, дешаран-1илманан, публицистически, официальни-г1уллакхдаран, исбаьхьаллин аудиотекстийн ойланийн некъ схьабийца а, къасто коьрта а, кхачаман оьшу а информаци, барта кепехь цунах кхето а;

· хьесапан, тезисийн, дешархочун изложенин (ма-ярра, хаьржина, яцйина) кепехь дешаран-1илманан, публицистически, официальни-г1уллакхдаран, исбаьхьаллин аудиотекстийн чулацам схьабийца.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· публицистически текстан гуш йолчу а, къайлах йолчу а (текстан чулацамехь) хаамех кхета (ШХГ1-хь а цхьаьна), барта кепехь цуьнан анализ ян а, цунах кхето а.

Ешар

Арахецархо хууш хир ву:

· ешначу дешаран-1илманан, публицистически (хаамийн а, аналитически а, исбаьхьаллин-публицистически а жанрийн), исбаьхьаллин текстийн чулацамах кхета а, уьш барта кепехь т1екаре яран хьелашка хьаьжжина а, цул сов дешархочун изложенин (ма-ярра, хаьржина, яцйина) кепехь, хьесапан, тезисийн (барта а, йозанан а) кепехь юхаяло а;

· хьалха х1оттийначу коммуникативни хьесапца дог1учу довзийтаран, талламан, ешаран некъех дарехь йолчу говзаллех пайдаэца;

· схематически билгалбина хаам йозуш йолчу текстан кепехь;

· дешаран книгах, справочникех, кхечу хаамийн хьостех, ШХГI а, Интернетан гIирсех а цхьаьна а, болх баран некъех пайдаэца;

· билгалъяьккхинчу темица коьчал схьакъасто а, цхьаьнатоха а, схьахаьржинчу хааман анализ ян а, хьалха х1оттийначу коммуникативни хьесапца цхьаьна ялош и йовзийта а.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· ешначу тайп-тайпанчу функциональни-стилан а, жанран а тексташкара гуш а, къайлах а (хьулбина а) болчу хаамах кхета, анализ ян, мах хадо.

· тайп-тайпанчу хьосташкара оьшу хаам схьаэца, шена хетарг ала.

Дийцар (говорение)

Арахецархо хууш хир ву:

· мехалчу социальни-оьздангаллин, г1иллакх-оьздангаллин, 1ер-дахаран, дешаран теманаш (цаьрца цхьаьна лингвистически а, цул сов, шайн чулацамца 1амош йолчу кхечу дешаран предметашца йоьзна йолу а) тайп-тайпанчу коммуникативни аг1онашца 1алашонийн а, т1екаре яран хьелашца а йог1уш (хаам, дешаран-1илманан т1екаре яран хьелашца жимо доклад, хиламах 1ер-дахаран маттаца дийцар, истори, къамелехь, къовсамехь дакъалацар) барта монологехь, диалогехь долу аларш (мах хадоран амалца дерш а цхьаьна) кхолла;

· 1алашонаш, цхьаьна кхочушдечу дешаран г1уллакхдаран хьесап, болх дакъошка бекъар дийцаре дан а, нийса кеп яло а;

· билгалъяьккхинчу темица тайп-тайпанчу хьосташкара коьчал схьаэца, вовшахтоха, анализ ян, т1екаре яран къастийначу хьелашка хьаьжжина, барта кепехь и йовзийта;

· х1инцалерчу нохчийн литературни меттан коьрта орфоэпически, лексически, грамматически норманаш барта къамелан т1екаре яран дарехь ларъян; лексикех а, фразеологех а, къамелан оьздангаллин бакъонех а стилистически нийса пайдаэца.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· барта монологан а, диалоган а тайп-тайпанчу кепехь, жанрехь дешаран-1илманан (1амочу дешаран предметийн коьчал т1ехь), социальни-оьздангаллин а, г1уллакхан т1екаре яран юкъаметтигашкахь а аларш кхолла;

· докладца ладуг1учарна (аудиторина) хьалха вистхила; нахалахь шен проект, реферат йовзуьйтуш чекхъяккха (защищать);

· дешаран-1илманан т1екаре яран норманаш а ларъеш, дешаран-1илманан темица йолчу дискуссехь дакъалаца.

Йоза

Арахецархо хууш хир ву:

· тайп-тайпанчу коммуникативни аг1онийн 1алашонаш а, т1екаре яран хьелаш тидаме а оьцуш, йозанан монологически аларш кхолла (социальни-оьздангаллин, г1иллакх-оьздангаллин, 1ер-дахаран, дешаран теманашца дешархочун сочинени, хиламах дийцар, тезисаш, отзыв, расписка, тоьшалла, заявлени);

· дешархочун дийцаран кепехь, я тезисаш ялорца, я хьесап х1отторца ладоьг1начу а, ешначу а текстан чулацам (буьззина, боцца, хаьржина) бийца;

· вайзаманан нохчийн литературни меттан йозанан коьрта лексически, грамматически, орфографически а, пунктуационни а бакъонаш практикехь ларъян; стилистически нийса лексикех, фразеологех пайдаэца.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· рецензеш, рефераташ язъян;

· аннотацеш, конспекташ, тезисаш х1итто;

· резюме, г1уллакхан кехаташ, д1акхайкхорш х1итто.

Текст

Арахецархо 1емар ву:

· планан (цхьалхе, чолхе), тезисийн, схемийн, таблицийн, кхечу кепехь а чулацам балош, текст кечъян;

· йозуш йолу текст кхолларан лехамаш тидаме а оьцуш, тайп-тайпанчу кепийн, стилийн, жанрийн шен тексташ кхолла а, нисъян а.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· барта а, йозанан а кепехь дешаран-1илманан (аннотаци, рецензи, реферат, тезисаш, конспект, къамелехь дакъалацар, дискуссеш) тексташ кхолла, официальни-г1уллакхан тексташ (резюме, г1уллакхан кехат, д1акхайкхор (объявлени)) кхолла.

Меттан функциональни башхаллаш

Арахецархо 1емар ву:

· тайп-тайпанчу жанрийн тексташ вовшах къасто а, царна анализ ян;

· барта а, йозанан а аларш тайп-тайпанчу стилашкахь, жанрашкахь, къамелан тайпанашкахь (отзыв, хаам, 1илманан стилан жанр санна доклад); вистхилар, интервью, публицистически стиль санна репортаж; расписка, тоьшалла, официальни-г1уллакхан стиль санна заявлени; дийцар, къамелдар, къамелдаран жанр санна къовсам; дийцаран амалехь тексташ, рассуждени, описани; тайп-тайпанчу функциональни-маь1нийн къамелан тайпанашца цхьаьнайог1уш кхолла;

· нехан а, шен а къамелан аларш тайп-тайпанчу функциональни аг1онаш коммуникативни лехамашца а, меттан нийсаллица а цхьаьнайог1уш хиларан мах хадо;

· къамелан кхачамбацарш, тексташ нисъян;

· шен накъосташна хьалха вистхила жимачу информационни хаамашца, иштта докладаца а, хаамца а дешаран-1илманан темица йог1уш йолу.

Арахецархочун таро хир ю 1ама:

· тексташ къамелан амалца, 1илманан, публицистически, официально-г1уллакхан, исбаьхьаллин литературан тексташ, шена хетарехь, лексически, морфологически, синтаксически г1ирсийн башхаллех пайда а оьцуш, анализ ян а, къасто а;

· тайп-тайпанчу функциональни стилийн, жанрийн (аннотаци, рецензи, реферат, тезисаш, конспект дешаран-1илманан стилан жанр санна) тексташ кхолла; дешаран-1илманан темина йолчу дискуссешкахь дакъалаца; резюме, г1уллакхан кехат, объявлени официально-г1уллакхан стилехь х1отто; вистхилар, информационни хаам, сочинени-ойлаяр публицистически стилехь кечдан; къамелехь, 1ер-дахаран т1екаренан къовсамашкахь, къамел лелоран бакъонаш ларъеш, дакъалаца; 1ер-дахаран дийцарш, истореш кхолла, доттаг1аллин кехаташ яздан, маттаца боцу лехамаш тидаме а оьцуш, меттан г1ирсех пайда а оьцуш;

· нахалахь дечу къамелан кепехь болчу хьежаман композици, аргументаци, меттан куц, кхиамаш х1иттийначу коммуникативни хьесапийн анализ ян;

· шен накъосташна хьалха жимачу протокольно-этикетан, самукъадаккхаран, кхеторан къамел деш вистхилар.

Маттах долу юкъара хаарш

Дешаран декхар кхочушдарехь ненан матто ден г1уллакх ч1ог1а мехала ду. Ненан маттахь ечу ойлано 1амочух кхета г1о до берашна. Ненан мотт хааро дешархошна г1о до гонахарчу дуьнене болу кхетам а, цунах лаьцна долу хаарш а шордан а, боккхачу кхиамца оьрсийн а, кхин долу меттанаш а, дешаран предметаш а 1аморехь ненан маттехь г1ортор каро. Цу шина матто дешар 1аморехь, кхетамца кхиарехь боккха аьтто бо.

Хьехархо декхарийлахь ву нохчийн меттан хазалла, цуьнан марзо дешархошна йовзийта а, берашкахь ненан матте безам кхио а. Цуьнца цхьаьна хьехархочо кхочушдан деза патриотизман, халкъийн доттаг1аллин ойланехь дешархой кхетош-кхиор. Ишколехь ненан мотт хьехар меттан 1илманан буха т1ехь д1ахьош хила деза.

Ишколехь мотт хьехаран методех кхетаме пайдаэцар ца хилча ца торуш ду. Ненан меттан хьехархочо шен балха т1ехь пайдаоьцуш йолу коьрта методаш ю: 1) индуктивнии, 2) дедуктивни, 3) индуктивно-дедуктивни, 4) дедуктивно-индуктивни, 5) барта а, йозанан а къамел кхиоран некъаш, иштта меттан бакъдерш вовшашца дустаран кепаш.

Ненан меттан хьехархочо шен балха т1ехь пайдаоьцу меттан бакъдерш вовшашца дустаран кепех. Меттан цхьанатайпанарчу а, цхьанатайпанара доцчу а, терачу а, вовшех дозуш долчу а бакъдолчаьрца дустар далоран кепаш мотт хьехаран балха т1ехь пайде а, дика сурт х1оттош а, берашна к1орггера хаарш луш а, мехала ю. Ч1ог1а мехала ду оьрсийн меттан бакъдолчаьрца ненан меттан бакъдерш дустаран кепах пайдаэцар.

V-IX классийн ненан меттан программаша къастабо ненан мотт хьехаран белхан чулацам а, иштта цуьнан коьрта аг1онаш а. Цу аг1онех коьртаниг йозу ненан меттан, литературан урокашкахь бераш 1амор, кхетош-кхиор вовшашца уьйр йолуш д1ахоттарах.

Ненан матте дешархойн безам кхиор лакхадаккхар ца хилча ца торуш ду. Ненан меттан суртх1отторан г1ирсаш а, исбаьхьаллин башхаллаш а йовзийтар, цу мехалчу хазнех пайдаэца дешархой 1амор нийса кхочушдан деза. Цуьнца цхьаьна ненан мотт хьехар д1ах1отто деза, дагахь ца 1амош, маь1нех кхетарца к1орггера хаарш долуш дешархой хирриг – нийсий, говзий.

Ненан мотт хьехаран декхар кхочшдарехь хьехархо декхарийлахь ву орфографин, пунктуацин, къамел кхиоран г1уллакхийн бух д1ах1отточу 1илманан хаттаршна т1е коьрта тидам хьовзо, кхечу дешнашца аьлча, аьзнийн а, элпийн а таллам бан, дешан х1оттам талла, къамелан дакъош къесто, предложенехь дешнийн уьйр нисъян хаа, предложенин д1ах1оттам бовза, и д1. кх. а.

Меттан 1илманан хаамаш 1амийна караберзор хила деза меттан бакъдерш, церан тайпанаш, церан башхаллаш къесторций, талларций, церан маь1наш к1орггера хаарций, , предложенеш фонетически а, морфологически а, синтаксически а, орфографически а, пунктуационни а, лексически а нийса талларций, орфограммаш, пунктограммаш бакъонца къасто а, талла а, йовзийта а 1аморций. Ненан меттан хьехархочун коьртачарах цхьа декхар ду йоза нийса язан 1амор а, карадерзор а. Орфографин а, пунктуацин а бакъонаш 1аморехь дешархой, маь1нех а кхеташ, шайгара масалш а далош, бакъонех нийса пайдаэцаре а, хааре а кхачар ца хилча ца торуш ду.

Х1ора дакъа, х1ора тема 1аморо дешархошна ойлаярна а, кхетарна а, къамел кхиорна а г1о дан декхар ду.

Ненан меттан урокашкахь къамел кхиор кхаа некъаца кхочушдеш хила деза. Уьш вовшех дозуш а, цхьа 1алашо кхочушъеш а ду.

Программехь 1-чу пунктехь гайтина 1амо еза тема программин материал ю, ткъа 2-чу пунктехь гайтинарг 1амочух пайдаэца хаар ду.

Къамел кхиоран хьалхара некъ бу нохчийн литературан меттан норманаш 1амор, караерзор:

Литературни нийса аларан (орфоэпин) а, дошкхолладаларан а, дешнийн форманаш кхоллаяларан а, дешнийн цхьаьнакхетарш, предложенеш х1итторан а норманаш 1амор, караерзор; къамелан дакъойн, синтаксически конструкцийн стилистически таронех пайдаэцар. Программни материалаш йовзийтаран, 1аморан, караерзоран г1оьнца дешархой 1амо беза нохчийн литературни меттан фонетически а, морфологически а, синтаксически а, орфоэпически а, пунктуационни а, стилистически а норманаш йовза а, караерзо а, ларъян а. Ткъа синонимика стилистикан бух бу. Синонимийн мехалла сов йоккха ю, х1унда аьлча меттан хазна совъяккхарехь а, бартан а, йозанан а къамел кхиорехь а, къамелан оьздангалла лакхаяккхарехь а йоккха меттиг д1алоцу цара.

Кхетош-кхиоран декхарш кхочушдарна хьехархочунна яккхий таронаш ло нена маттах лаьцна юкъаялочу урокаша. Цу урокашкахь делла хаарш гулдеш, к1аргдеш, ч1аг1деш, хила дезачу бараме а, кепе а далош, к1орггера дика 1амадо IX классехь «Маттах лаьцна юкъара хаамаш» ц1е йолчу декъехь. Цо ненан меттан школьни курс, жам1 деш, дешархойн хаарш лакхадохуш, чекхйоккху.

Иштта ч1ог1а мехала ду IX классехь синонимикехь синонимийн тайпанаш, церан башхаллаш, царах кхетаме пайдаэцар 1амо программехь билгалдина хилар.

Стилистикин а, литературни меттан норманийн а, бартан а, йозанан а къамел кхиоран а, къамелан оьздангалла лакхаяккхаран а хаарш оьшучу барамехь алсамдахарехь синонимаш ч1ог1а оьшуш а, мехала а ю.

Къамел кхиоран шолг1а некъ лору дешархойн къамелехь дешнийн хазна алсамяккхаран а, меттан грамматически д1ах1оттаман хаарш кхиор, к1аргдар. Ненан меттан урокашкахь дешархойн дешнийн хазна алсамяккхар кхочушдо тайп-тайпана упражненеш ярций, изложенеш, сочиненеш язъярций, саццаза дешнийн маь1наш къестош, довзуьйтуш бечу балхаций, омонимаш, синонимаш, антонимаш, эпитеташ харжарций.

Вайна ма-хаъара, мотт адамийн дахаран а юкъараллин , ойлаяран а, кхетаман, хьекъалан а, 1илманан а, культуран а угаре а сийлахь-йоккха хазна ю. Юкъараллин дахаран маь1нашка диллича, мотт адамийн уьйран а, кхиаран а, къийсаман а г1ирс бу.

Къамел кхиоран кхоалг1а некъ ларало бартан а, йозанан а къамелехь дешархой шайн ойланаш хьалха-т1аьхьа нийсий, кхетамей, вовшашца йозушший йийца а, язъян а 1амор. Дозуш долу къамел кхиорехь бан безаш болу белхаш бу: дийцаран чулацамна а, дешнаш маь1нашца нийса харжарца а, предложенеш х1итторна а т1ехь къахьегар, цу декъехь оьшуш долу тайп-тайпана шардарш кхочуш дар, изложенеш, сочиненеш язъярна кечам бар, оьшучу кепара план х1оттор. Цу г1уллакхна оьшу тема харжар, иза талла хаар, цуьнан чулацаман доза къасто а, коьрта ойла билгалъян а, план х1отто хаар а. Цу дерригенца а цхьаьнайог1уш материал нисъяро, язйийриг хила езачу барамехь кхочушйина д1ах1оттор оьшу.

Изложенина тескт а, сочиненина тема а харжарехь хьехархочунна хаа деза уьш ислам-динца дог1уш а, эстетически а, г1иллакх-амалийн а, хьаналчу къинхьегаман а кхетамца кхетош-кхиорна оьшучу кепара хилийтар.

Парг1атчу теманашна изложенеш я сочиненеш язъярна кечам беш, дешархошкахь иманан, г1иллакхан-оьздангаллин, къинхьегаме юкъаметтиг кхиоран, Даймехкан а, халкъан сий лардаран, доттаг1аллин, накъасталлин, теманаш дош лардаран кхетам кхиош болх бо. Сочинени-дийцар яздар обрамлени юкъаялош а, иза йоцуш а хила тарло. (Обрамлени олу дийцаран д1ах1оттамехь дустар долуш х1оьттинчу декъах, масала: Л.Толстойн «ХЬаьжа-Мурд» повестехь ба1 буьйцуш юьххьехь далийна дустаран дакъа обрамлени ю. Цу повестехь санна, сочиненехь а хила тарло дустаран дакъа.)

Парг1атчу темина сочинени язъярна кечам беш, дешархойн зеделлерг а, юкъараллин-пайдечу белхашкахь цара дакъа лацар а, вина мохк 1амор а, бовзар а дерриге а лоруш хила деза.

Бартан а, йозанан а къмел кхиорехь юкъаяло еза интернациональни доттаг1аллин а, патриотически а, Даймехкан а, эстетически а чулацам болу тайп-тайпана теманаш а, царал сов, юьртан бахаман къинхьегамхойн атта боцчу беркатечу балхе а, белхалойн тайп-тайпанарчу говзаллашка а дешархойн безам кхио г1о деш йолу тематика а, иштта вайн Нохчийчоьнан культурни а, социально-экономически а кхиар гойтуш йолу теманаш а.

Исбаьхьаллин произведени, ойла т1еяххийтина еша а ешна, оьшу меттигаш схьа а язйина, цуьнан чулацам а, коьрта маь1наш а теллинчул т1аьхьа, гучуер ю грамматикана а, литературан теорина а, стилистикана а т1ехь болх бан ца луш йолу материал. Дешнийн форманаш, маь1наш муха нисло а хьожуш, произведенеш ешар ч1ог1а пайдехьа ду. Цу г1уллакхо меттан хаарш кхио а, керланиг довза а г1о до.

Литератураца меттан уьйр елахь, ненан меттан хьехархочунна хаа деза, ишколехь 1амочу исбаьхьаллин произведених лаьцна язъеш йолу сочинени меттан урокехь яхъеш хилар.

Ненан меттан урокашкахь литератураца уьйр латтош дешархой 1амор, уьш кхетош-кхиор доккха маь1на долуш ду. Меттан бакъдерш, дешнийн грамматически форманаш йовзаран а, дешнаш маь1нашка хьаьжжина харжаран а, предложенеш х1итторан а, текстехь церан уьйр къасторан а г1уллаккхана лерина шуьйра пайдаэца беза литературан урокашкахь 1амочу исбаьхьаллин произведенех.

Меттан занятешкахь дешархойн жигаралла йозу цара кхочуш бечу белхан хаарш кхиоран барамах. Методически лехам ларало ненан меттан урокан болх д1абахьарехь дешархойн ойлаяран а, кхетаран а хьуьнар кхиор. Муьлхха а тема 1аморехь х1ора дешархочун кхетаран а, кхиаран а таронаш оьшучу барамехь гучуяха еза.

Дешархойн 1аморан а, кхетаран а хьуьнар совдаккхарехь доккха маь1на долуш ду тайп-тайпанчу гайтаман г1ирсех пайдаэцар (таблицех, схемех, суьртех, технически (говзаллин) г1ирсех). Хьехархочо цкъа а дицдан ца деза ненан меттан грамматика 1аморца цхьаьна нийсаяздар 1амор, дозуш долу къамел кхиор коьртачу декхарех мехала хилар. Дешархойн бартан а, йозанан а кхиор ненан меттан а, литературан а-шина а предметан юкъара дакъа ду.

Дешархойн 1аморан а, кхетош-кхиоран а жоьпаллин декхар кхочушдарехь хьалхара, коьрта меттиг хьехархочун ю. Цундела иза декхарийлахь ву шен меттан 1иламан а, педагогически а говзалла лакхаяккха а, кхио а.

1амийнарг шардеш, ч1аг1деш бечу балхаца (шардаршна) тидам бан а, ойла ян а, 1амочух маь1ница кхета а 1амо беза.

V-IX классийн ненан меттан программашкахь материал 1амор линейни принципехь нисдина, кхечу классехь хьалха 1амийнарг юха а 1амор ца хилийта. Иза ду меттан материал, юх-юха ца ялош, хьалха-т1аьхьа шен рог1ехь 1амор, грамматически категореш 1амор меттан 1илманехь магийнчу рог1ехь хилийтар.

Программехь доцца гайтина:

1.V классехь программо маттах лаьцна лучу хьалхарчу урокехь дала деза х1ара хаарш: матто адамийн уьйран а, юкъаметигаллин а г1уллакх кхочушдеш хилар, цуьнан юкъараллин дахарехь доккха маь1на хилар.

2.Предложенин меженаш юьйцучохь кхачаме хир ду: подлежащи ц1ерниг, дийриг дожаршкахь хилар довзийтар. Сказуеми цхьалхениг йовзийтар («цхьалхе» боху термин юкъа а ца ялош), кхачамах, къастамах, латтамах, церан тайпанаш ца къестош, юкъара кхетам балар.

3.V классехь «Дошкхоллар а, орфографи а» бохучу декъех орам, дешхьалхе, суффикс 1амочу параграфехь формакхолларан а, дошкхолларан а суффиксехь юьхьанцара кхетам балар.

4.Дешан чаккхенгара: доланиг дожаран а, цхьана дешдекъах лаьттачу билгалдешан а, причастин а, хандешан билгалзачу кепан а чаккхенга яздешдолу н билгалдоккхуш, къастош ала цаэшар.

Шаьш легийна девлчий бен (коьчалниг дожаре даьхчий бен), ц1ердешнийн диъ легар къаьсташ цахиларна а, ткъа кхечу кепара йолу легарийн концепци V классана чолхе хир ю аьлла, хетарна а, цул сов, х1окху классехь, хьалха хиллачу дешаран планаца дуьстича, 34 сахьт эшийна хиларна а, и 4 легар ша-ша даьккхина ца 1амийча а мегар ду аьлла, хетта тхуна. Делахь а, хьехархочун шен лаамехь дита а мегар ду иза.

Чаккхенчара н цхьаболчара г1алат олу. Цундела программехь, шолг1ачу пунктехь, билгалдина иза нийса ала 1амор. Къайлах меран-нун а, дуьззина н а вовшех къасто хаар.

Массаллин терахьдашах рог1аллин терахьдош кхоллалуш, ораман мукъа аьзнаш хийцадалар.

Цхьаболчу ненан меттан хьехархоша иэдеш галдоккху массаллин терахьдешан легар а, цунах рог1аллин терахьдош кхолладалар а. Цундела иза кху кепара дивзийта деза:

1)Масаллин терахьдош дожаршца хуьйцуш, ораман мукъа аз хийцадалар;

2)Массаллин терахьдашах рог1аллин терахьдош хуьлуш, ораман мукъа аз хийцадалар цхьанакепара цахилар.

19 нохчийн маттахь масех кепара алар: ткъоьсна, ткъаясса, ткъаясна, ткъаяссана, ткъаесана, ткъайоьссана, ткъайоьссина.

1938-чу шарахь ч1аг1йинчу нохчийн меттан орфографехь терахьдош 19 кху кепара яздан магийнера: ткъоьсна, ткъайоьсна. Иха цу кепара яздан а деза, х1унда аьлча иза цкъачунна кхечу кепара ч1аг1дина магийна а дац. Яздар цхьана кепара хилийтархьама, цу шина ткъайоьсна яздар нийса хилар.

Нохчийн маттахь дешнийн хийцадаларехь монофтонг монофтонге, дифтонг дифтонге, трифтонг трифтонге хийцалуш хилар.

1. Хаттаран ц1ерметдош, хаттаран куцдош вовшех къасто 1амор.

Хаттаран ц1ерметдашах, куцдашах чолхечу предложенехь юкъаметтигаллин ц1ерметдош, куцдош хилар.

2.VII классехь куцдешнийн кхолладалар 1амочохь довзийта деза тайп-тайпанчу къамелан дакъойх уьш хилар.

3.Нохчийн маттахь билгалзачу бехкаман саттаман цхьа-ши формий бен цахиларна а, иза, чолхе йоцуш, кхета атта хиларна а, лааран саттамца цхьаьна бехкаман саттам 1амо билгалбар.

4.Юккъера ишкол чекхйоккхучу дешархошна орфографин бакъонаш дика хаа а, царах нийса пайдаэца а, ненан маттахь нийса дийца а, яздан а хаа деза ю Цундела ненан меттан хьехархочо и мехала г1уллакх шен коьртачу тидамехь латто деза.

5.V классехь «Ц1ердош» ц1е йолчу декъехь «Цхьана дешдекъах лаьттачу ц1ердешнийн ораман мукъа аьзнаш дожаршца а, терахьашца а хийцадаларехь тайп-тайпана хилар.

6.Дешархойн, хьехархойн болх аттачу баккхархьаа, ненан меттан программехь яханчу хенан кепех юкъара кхетам балар, яханчу хенан чаккхенаш нийсаязъяр 1амо магадар.

7.VI классехь дешархошна йовзийта еза масаллин, рог1аллин терахьдешнийн легаран башхаллаш, церан бакъонаш. Лааме масаллин терахьдош ц1ердош санна а, рог1аллин терахьдош билгалдош санна а хийцадалар.

Терахьдешнийн массо а тайпанийн легаран кепаш гайтар а, йовзийтар а.

8.Нохчийн морфологехь шатайпанара башхаллаш йолуш а, синтаксисехь коьрта меженаш 1аморехь ч1ог1а мехала а ду деакепара хандешнаш (четырехтипные глаголы). И тема, чолхе х1ума юкъа ца далош, церан масех билгало ца луш, 1амор.

9.Программо магадо, деакепара хандешнаш аттачу дохуш, тема яцъеш, хаадаларан а, таронан а хандешнийн терминаш юкъацаялор.

10.VII классехь хандешан латтаман кепах юкъара кхетам балар.

11.VIII классехь, синтаксисехь подлежащи 1амош, деакепарчу хандешнийн синтаксически билгало къастор.

12.IX классехь чолхе-карарчу предложених кхетам луш, т1етухучу предложенин коьрта билгало йовзийтар.

13.Ц1ердешнийн, билгалдешнийн дожарийн чаккхенаш цхьаллин а, дукхаллин а терахьехь нийсаязъярехь церан легарш а, хандешнийн чаккхенаш нийсаязъярехь спряженеш а ч1ог1а мехала хилар бахьанехь, ц1ердешнийн, билгалдешнийн легарш, хандешан спряженеш, аттачу а йохуш, программи юкъаялор.

V-IX классашкахь дешархойн хила деза х1ара хаарш:

V класс чекхйолуш дешархойн хила деза х1ара хаарш:

Берашна хаадеза дешнаш фонетически а, дешан х1оттам къастош морфологически а, шиъ а коьрта меже йолу предложенеш синтаксически а талла. 1амийнчу кепара йолу цхьалхе а, чолхе а предложенеш х1итто хаар.

1амийнчу метериалца йог1уш йолу орфограммаш каро а, дешнийн нийса яздар талла а хаар.

VI класс чекхйолуш дешархойн хила деза xlapa хаарш:

Дукха маь1наш долчу дешнийн маь1наш довзийта а, уьш къамелехь нийса лело а хаар. Дешан маь1на къасто хаар.

VIклассехь 1амийна къамелан дакъош, церан грамматически билгалонаш йовзар а, къесто хаар а.

I-VI классашкахь 1амийнчу меттан материалца йог1уш йолу орфограммаш каро а, цаьрца дешнаш нийса яздан а, къесто а хаар.

Юьззина нийса ойланаш билгалъяхархьама, къамелехь ц1ердешнех, билгалдешнех, куцдешнех, церан синонимаш, антонимаш, омонимаш юкъа а ялош, пайдаэца хаар.

1амийнчу бакъонийн пунктограммаш предложенешкахь каро а, йовзийта а хаар.

Чолхе план xloттop. Г1ишлош чоьхьара а, 1аламан а суртгойтуш, дийцаран кепара йолу юьззина а, йоца а, хаьржина а йолу сочиненина оьшуш йолу материал гулъяр, цхьана кепе ялор. Г1ишлош, 1аламан cypтх1отторан а буха т1ехь дийцар кхоллар. Шен текст а, чулацам а, меттан говзалла а шаръеш, тосшкхочушъяр (1амийнчу материалца йог1уш). Шахаьржинчу темина сочинени язъяр.

VII класс чекхйолуш дешархойн xlapa хаарш хила деза:

VII классехь 1амийна коьрта а, г1уллакхан а къамелан дакъош довзар, нийса къесто хаар.

Причастин, деепричастин карчамашца йолу а, 1амийнчу хуттургашца цхьанатайпанара йолу а, йоцу а предложенин меженаш а, чолхе предложенеш а синтаксически таллар. Причастин, деепричастин карчамашца предложенеш х1иттор.

IV-VII классашкахь 1амийнчу материалца йог1уш йолу орфограммаш карор, дешнийн нийсаяздаран некъаш, бахьанаш билгалдаха хаар.Причастин, деепричастин карчамаш запятойшца къастор.Адамам куц-кеп, бедар (кечвалар), къинхьегаман г1уллакхаш дуьйцуш долу дийцарш яздар, билгалйинчу сюжетана дийцарш яздар; дешархоша шайн дахарехь зеделлачун а, шаьш кхочушбинчу юкъараллин-пайдечу белхан а г1оьнца сочинени язъяр.

VIII класс чекхйолуш дешархойн хила деза х1ара хаарш:

Дешнийн цхьаьнакхетарш, цхьалхе цхьанах1оттаман, шинах1оттаман предложенеш синтаксически талар. Тайп-тайпанчу грамматически талларех пайда эца хаар.

Шинах1оттаман а, цхьанах1оттаман а цхьалхе предложенеш х1иттор, цхьанатайпанарчу а, шакъаьстинчу а меженашций, юкъадалочу дешнашций, предложенешций, т1едерзаршций чолхеяьхна цхьалхе предложенеш х1иттор. Къамелан чулацамца а, стилаца а йог1уш йолчу синтаксически синонимех пайдаэцар.

Литературни меттан норманаш (бакъонаш) ларъяр.

VII-классехь 1амийна пунктограммаш карор, йозанехьсацаран хьаьркаш х1иттор къасто а, довзийта а хаар.

Цхьанатайпанарчуй, д1акъаьстинчу меженашций, юкъадалочу дешнашций, предложенешций, т1едерзашций, айдардешнашций йолчу предложенешкахь сацаран хьаьркаш х1иттор. Грамматикан хаттарийн талламан болх кхочушбан хаар. Х1оттам боцчохь подлежащиний, сказуеминий юккъе тире йиллар.

V-VII классашкахь 1амийна орфограммаш, пунктограммаш юкъайог1у предложенеш, дешнаш нийса яздан а, довзийта а хаар.Орфограммаш талла ца лучу дешнийн нийсаяздар.

Текстан стиль къасто хаар. Меттиган а, памятникин а сурт гойтуш йолу изложени (дийцаран текст) язъян хаар.

Сочинени язъян хаар (масала: литературни турпалхойн г1иллакх-амал дустаран маь1нехь гайтар, меттиган (юьртан, г1алин, бешан, хьуьнан), памятникан сурт гойтуш язъян хаар).

IX класс чекхйолуш дешархойн х1ара хаарш хила деза:

Чолхе предложенеш талла хаар. Тайп-тайпанчу кепара чолхе предложенеш х1итто а, къамелан чулацаме а, стиле а хьаьжжина, синтаксически синонимех пайдаэца а хаар. Текстан стиль а, тайпа а къасто хаар. Литературни меттан норманаш ларъян хаар.

VIII-IX классашкахь 1амийна пунктограммаш каро а, йозанехь сацаран хьаьркаш х1иттор къасто а, талла а, довзийта а хаар.Чолхе-цхьаьнакхеттачу предложенин дакъошна а, коьртачуй, т1етухучуй предложенешна а юккъе запятой йилла а, хуттургаш йоцчу а, тайп-тайпанчу юкъаметтигийн а, маь1нийн а дакъойх лаьттачу чолхечу предложенешкахь а, ма-даррачу къамелехь а, диалогехь а, цитаташкахь а сацаран хьаьркаш х1итто хаар.

V-VIII классашкахь 1амийнчу орфограммашца долу дешнаш нийса я здан а, уьш яздаран бакъонаш йовзийта а хаар.

Историко-литературни тема йолу доклад кечъян а, ян а хаар. Йоккхайоцчу литературно-критически статьян тезисаш я конспект х1отто хаар. Публицистически (юкъараллин-политически) кепара сочинени язъяр.

Сочиненин чулацам а, меттан говзалла а шаръеш, тоеш, нисъешкхочушъян а, орфографически, пунктуационни, грамматически стилистически г1алаташ каро а, нисдан а хаар.

Дешаран декхар кхочушдарехь ненан матто ден г1уллакх ч1ог1а мехала ду. Ненан маттахь ечу ойлано 1амочух кхета г1о до берашна. Ненан мотт хааро дешархошна г1о до гонахарчу дуьнене болу кхетам а, цунах лаьцна долу хаарш а шордан а, боккхачу кхиамца оьрсийн а, кхин долу меттанаш а, дешаран предметаш а 1аморехь ненан маттехь г1ортор кароа. Цу шина матто дешар 1аморехь, кхетамца кхиарехь боккха аьтто бо.

Хьехархо декхарийлахь ву нохчийн меттан хазалла, цуьнан марзо дешархошна йовзийта а, берашкахь ненан матте безам кхио а. Цуьнца цхьаьна хьехрхочо кхочушдан деза патриотизман, халкъийн доттаг1аллин ойланехь дешархой кхетош-кхиор. Ишколехь ненан мотт хьехар меттан 1илманан буха т1ехь д1ахьош хила деза.

Ишколехь мотт хьехаран методех кхетаме пайдаэцар ца хилча ца торуш ду. Ненан меттан хьехархочо шен балха т1ехь пайдаоьцуш йолу коьрта методаш ю: 1) индуктивнии, 2) дедуктивни, 3) индуктивно-дедуктивни, 4) дедуктивно-индуктивни, 5) барта а, йозанан а къамел кхиоран некуъаш, иштта меттан бакъдерш вовшашца дустаран кепаш.