Разработка урока по тувинской литературе на тему "О. Сувакпит «Аът чарыжы»" (5 класс)

Тыва Республиканыӊ Барыын-Хемчик кожуунунуӊ Муниципалдыг Бюджеттиг

Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

О. Сувакпит «Аът чарыжы»

(5 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2016

Кичээлдиӊ темазы: О. Сувакпит «Аът чарыжы».

Кичээлдиӊ сорулгазы:

1. Эрткен кичээлге өөреникчилерниӊ номчуп турганы чогаалдыӊ сөзүглелиниң дылында эпитеттерни кайы хире хандыр сайгарып билип алганын хынавышаан, ында ийи эжишкиге тургускан синквейнни өөреникчилерге номчуттурар, түңнелден үндүртүр. Чаа өөренири чогаалдың маадырларының овур-хевирин проект дузазы-биле илереттирип тургаш ыяк сактып алыр кылдыр билиндирер.

2. «Тест», кол маадырга хамаарыштыр синквейн болгаш аът дугайында үлегер домактар дамчыштыр аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

3. «Эки аът – ээзин байыдар» деп үлегер домак дамчыштыр эр кижи ниитилелге ажыктыг кылдыр чурттаар ужурлуг, «Бодун хүндүлеп билир кижи өскелерни база хүндүлээр болур» деп угаадыглыг бодалдарга чедирип, эрткен үеже ээ көрнүп чоруурунга, шынчы, төлептиг, кижизиг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, үлегер сөстер, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдиң методтары: дилеп-тыварының, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот ажылдары.

Кичээлдиң принциптери: эртемге дүүшкээниң, медерелдииниң, өөренип турар чүүлдерин хандыр шиңгээдип алырын негеп турар дидактиктиг, көргүзүглүүнүң, дес-дараалашкааның, теорияны практика-биле холбаарының.

Кичээлге ажыглаан технологиялар: кадык-камгалал (здоровьесберегающая), билиг сайзырадыр (развивающая), информационно-коммуникативная технология (ИКТ), личностно-ориентированный подход.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV. Сула шимчээшкин.

V. Быжыглаашкын.

 VI. Кичээлди туңнээри (рефлексия).

VII. Онаалга бээри.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиӊ чорудуу:

I.Организастыг кезээ. Алдай Таңдым сиртинден

                                      Аяс хүнүм үнүп келди.

                                      Амыргын-на Амыргын!

II.                    Катаптаашкын.

А) Карточкалар-биле ажыл (О. Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чогаалындан алган кыска үзүндүлерден эпитеттерни чанынче ушта бижиир).

Карточка № 1.

Чогаалдан үзүндү

Үзүндүден эпитеттер

«Хар чаа чаапкан, чер ам-даа кургаалак, чүгле хүннээрек черниң кыры куурарты кургай берген, ам-даа аш-куу частың тыныжы, ооң шыксыг соок салгыны туразында аажылап чоруп турган. Ынчалза-даа хүннүң чылыышкынныг херелдери черже өрүмнелдир сиңип кирип, ооң амыдыралын диргизип эгелээн: дагларның мээстеринде, ыжык черлеринде көктерниң, шончалайларның баштары чаа-ла сугуйтур үнгүлеп, чадаң сарыг чечектер чаптып келген аяс дээрде хүннүң чылыдып турар херелдеринге өөрүп чытканнар.» О.Сувакпит «Эжишкилер».

Карточка № 2.

Чогаалдан үзүндү

Үзүндүден эпитеттер

«Көкейниң ол маңнаашкыны ооң хөлечиктеринге бужар болгаш чөгенчиг болган, оларның мурнунга Көкей бай кожай эвес, а багай ырбакчы болгаш кортук мелегей кылдыр көзүлген. Төмүрнүң кырынга кыжанып келген диргелиишкин хенертен чайлай берген. Ооң чаш хөрээниң дүвүрээзини тарай хона берген, ам аңаа чиик чүве дег апарган болгаш бир-ле хайныышкынныг четтириишкин- биле Маадырже көрүп турда, ооң кара карактары өөрүшкү-биле кыптып турган.» О.Сувакпит «Эжишкилер».

Б) Синквейн-биле ажыл (өөреникчилерге номчуттургулапкаш, түңнелдерден боттарынга үндүртүр).

Синквейн № 1.

ч.а.	1	Маадыр
д.а.	2	шыырак, эрес
к.с.	3	дыңзып келген, сегирип алган, идипкен
домак	4 сөстүг	Бодундан ыңай күш-биле иткен.
ч.а. (синоним)	1	хөлечик (дарга)

Синквейн № 2.

ч.а.	1	Төмүр
д.а.	2	оожум, хөлүгүр
к.с.	3	сөгледип, кончудуп, дорамчыладып
домак	4 сөстүг	Билдинмес дүвүрээзинниг кожалажып чорупкан.
ч.а. (синоним)	1	хөлечик (тракторист)

IV. Чаа тема тайылбыры.

А) Сюжеттиг чурук-биле ажыл (айтырыг-харыы):

1. Аът деп чүл, ооң ажык-дузазы бар бе?

2. Аът деп малды кандыг улус, чүге ону азыраар болур чүвел?

Б) Оюн «Аът чарыжы» (аът деп малдың өң-чүзүнүн сактып даңзылап бижиир).

В) Олег Өдербеевич Сувакпиттиң допчу-намдары-биле ажыл. 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчик районнуң Баян-Дугайга төрүттүнген. Чогаал ажылын 1942 чылда эгелээн. Поэзия болгаш проза жанрларынга ажылдап чораан. Баштайгы шүлүктериниң ному 1955 чылда «Өөрүшкүнүң ыры» деп ат-биле чырыкче үнген.  С. Михалков, А. Барто, Д. Джамбул дээш оон-даа өске орус чогаалчыларның шүлүктерин тыва дылче очулдуруп турган. Ооң шүлүктери 15 янзы дылдарже очулдурттунгулаан. Январь 7-ниң хүнү 2002 чылда О. Сувакпит чок апарган.

Г) Чогаалдыӊ сөзүглелин өөреникчилерге тус-тузунда номчуттургулаар. Номчаан үзүндү бүрүзүнден маадырларныӊ овур-хевирлерин проект хевиринге тодарадып үндүрер.

V.                    Сула шимчээшкин «Карактар». Карак - кол оорган болганда, өөреникчилерниӊ карактарын быжыглаар, карактарыныӊ хан эргилдезинге эки болур сула шимчээшкиннерден кылдырар:

1.                      3, 5 секунда иштинде 3 катап карактарны чаза шийер;

2.                      Шийип алган карактарныӊ кырынга үш салааны каггаш, 1, 3 секунда иштинде 3 катап оожум идер;

3.                      2 минута иштинде  карактарын чивеӊнедир.

VI.                 Быжыглаашкын.

1.                      «Сагынгырлар» деп тест-биле ажыл (өөренири кошкак 3-3 өөреникчиге үлээр, каш деп демдек алганын өөреникчилер удур-дедир хынажыптар 6 балл – «5»; 4, 5 балл – «4»;  3 балл – «3»; 2 балл – «2»).

1. Чүгүрүк-Кара каш дугаарында халдып келгенил?

                   а) бир                  б) Ийи

2. Дагдан баткан дукпурту дег, чүгле доозуну бурулаар, дуюглары караңнаар, хартыга дег, кылыйтып бар чыткан аъттың адын сагын.

                 а) Чүгүрүк-Сарала                  б) Чүгүрүк-Кара

3. Шилги шивеңнедип олурган аъттың ээзиниң ады?

                  а) Кара-оол                          б) Эрес

4. Эрестиң аъдының бажын доза ээй берген оолдуң аъдының өңү?

                         а) кара                  б) бора

5. Суму кырында чок дээн чүгүрүк аъттыг, Ак-Туруг сумузундан ашак кымыл ол?

              а) ачазының өңнүү                  б) акызы

6. Чарыштың чүгүрүк аъттарын чүү деп ховунуң төнген бажыбедик тейжигешке чыскааганыл?

              а) Ак-Туруг                  б) Бора-Булак

2.                      Кол маадыр Эреске хамаарыштыр синквейн тургузар.

ч.а.	1
д.а.	2
к.с.	3
домак	4 сөстүг
ч.а. (синоним)	1

3.        Аът дугайында үлегер домактар сактып бижиир.

«Эки аъттың бажын бедикке азар,

  Эки эштиң адын экиге чедирер».

«Ада өлзе-даа оглу артар,

  Аъды өлзе-даа эзери артар».

VII.              Кичээлди түӊнээри (рефлексия).

Кичээлден

Билип алыксап тур мен.

Билип алдым.

Чедир билип албаадым.

VIII.           Бажыӊга онаалга. «Эки аът – ээзин байыдар» деп шинчилел ажылы кылыр. Өскен-төрээн суурунда азы кожуунунда кезээде шаңналдыг черлерден дүшпес чарыш аттары азырап чоруур ат-алдарлыг чылгычыларның долу ат-сывын биживишаан, ол аттарның мунукчуларын, кандыг шаңналдарны каш чылдарда ап турганын кыска дыңнадыг хевирлиг белеткээр.

IX.                 Түӊнел демдектер салыры.

Ажыглаан литература даңзызы:

1.                      Калзан А.К. Тыва литература. – Кызыл – 1987.

2.                      Күжүгет М.А., Ооржак Л.Х., Чамзырын Е.Т., Шаалы А.С.. Төрээн чогаал 5 класс. - Кызыл – 2013.

3.                      Матпаадыр. - Кызыл – 1991.

4.                      Тыва литератураның антологиязы. – Кызыл – 1984.