Сынып:
10
«а»
Күні:
Сабақтың
тақырыбы: Жасушаның ашылуы және зерттеу тарихы.
Сабақтың
мақсаты: Жасуша оның
ашылу тарихымен және оны зерттеу жайлы мағлұмат беру.
Сабақтың міндеттері: 1.
«Жасуша» ұғымын
түсіндіріп, Жасушаның ашылу тарихын оқу. 2. Адамның тұлға ретінде қалыптасуында ғылыми дүниетанымын байыту.
3. Электрондық оқулық
арқылы ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту; ой түйіндеуге,
шығармашылықпен жұмыс істеуге жұмылдыру; пәнге, тақырыпқа байланысты
қызығушылықтарын дамыту.
Сабақтың
типі: құрастырылған
Сабақтың
түрі: аралас
Сабақтың
әдісі: сұбхат, баяндау, лекция
Сабақтың
көрнекілігі: схема, суреттер
Сабақтың
пән аралық байланысы: тарих, география
Сабақтың
барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Психологиялық дайындық.
ІІІ.
Білімді тексеру және өзектеу
1.
Цитология пәні
2.
Міндеттері.
3.
Зерттеу әдістері және олардың басқа
биологиялық ғылым салалары мен медицина және ауыл шаруашылығы өндірісі үшін
маңызы.
ІҮ. Жаңа сабақ.
1609 жылы Италия ғалымы, физик Г.Галилей 2 дөңес әйнектен құралған объективімен
окуляры бар 40-тан 300 есеге дейін үлкейтіп көрсететін күрделі құрал
құрастырған. Голландия ғалымы Антон ван Левенгук дөңес әйнектерді өңдеу арқылы
микроскоп құрастырып, алғаш рет бактерияларды, қанның қызыл түйіршіктерін, ер
адамның жыныс сұйықтығындағы жасушаларды көрген.
Тірі
ағзалардың ортақ белгісі – денесі жасушадан (клеткадан) тұрады. Кез келген тірі
ағзаның тіршілік белгілерін сақтайтын ең кіші құрылымдық өлшем бірлігі –
жасуша. Көлемі кіші болғанымен, мыңдаған қосылыстар, жүздеген заттар жасушада
ұдайы түзіліп, реакция тізбегіне қатысады. Жасушада тірі ағзаларға тән зат пен
энергия алмасу, оптикалық қосылыстардың түзілуі, өсу, көбею, тыныс алу жүреді.
Жасушаның ашылу тарихы
микроскоптың шығуына байланысты. 1590-1610 жылдардың аралығында оптика
шеберлері голландиялық әкелі-балалы Янсендер жарық микроскобын ойлап тапты.
Микроскоп шыққаннан кейін өсімдік жасушасын зерттеу мүмкіндігі туды.
Жасуша теориясы дегеніміз-тіршіліктің
негізін құрайтын жасушалардың құрылымы,көбеюі және көпжасушалы ағзаларды
қалыптастырудағы қызметі туралы жинақталған ұғым. Жасуша теориясының даму
тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әр түрлі оптикалық әдістердің дамуы
микроскоптың жетілдірілуіне негізделді.Алғашқы микроскопты 17 ғасырда ағылшын
физигі Роберт Гук (1635-1703ж.)жасаған.Ол микроскоппен 1662 жылдан
бастап түрлі объектілерді: тығын шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс және
басқалардың ішкі қуыстарын көрді. Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз еседен
астам ғана үлкейтіп көрсететін болған. Роберт Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы
қарап отырып,олардың ұлпаларынан ара ұясы тәрізденген құрылыстытапқан. Ол осы
ұяларды грек сөзімен “целлюлла“ - “жасуша” деп атады (1665). Бұл жерде Роберт
Гук тіршілігін жойған жасушалардың ұяшығын ғана көрген еді.
ХҮІІ ғасырдың 70-жылдарынан бастап
голландық Антони Ван Левенгук объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп жасап, оның
көмегімен судағы біржасушалы ағза – кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет
көрді.
Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех
ғалымы Ян Пуркинье көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі сұйықты протоплазма
немесе алғышқы плазма деп атады. Қазір протоплазма тек тарихи дерек ретінде
ғана пайдаланылады,оны ғылыми тілде цитоплазма дейді. Протоплазма дегеніміз –
жасуша ішіндегі сұйықтық пен ядро.
Роберт Броун
жасуша протоплазмасының тұрақты бөлігі – ядроны ашты.
ХІХ ғасырдың басында жануарлар мен
өсімдіктердің жасушалары кеңінен зерттеліп, олардан алынған мағлұматтар
1838-1939 жж. ботаник Маттиас Шлейден мен зоолог Теодор Шваннға
жасушалардың құрылысы туралы ортақ қортынды жасауға мүмкіндік берді. Олар
жасуша теориясын құрастырды.
Олардың тұжырымдауы бойынша,
өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының құрылыстары өте ұқсас және тіршіліктің
дербес иесі екендігі, тірі ағзаның ең ұсақ бірлігі, сонымен қатар жасушасыз
тіршілік болмайтындығы туралы ғылымға дұрыс түсінік берді.
Осыдан кейін жасушаның тіршілік үшін
маңыздылығы терең және жан-жақты зерттеле бастады. Мәселен,1858 жылы Рудольф
Вирхов әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын
анықтады.
Карл Бэр
сүтқоректілердің жұмыртқа жасушасын ашып, көп жасушалардың дамуы бір жасушадан
басталатынын және аталық сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда, зигота
түзетінін анықтады.
К.Бэрдің бұл жаңалығы жасушалардың
ағза дамуындағы маңызын дәлелдеді. Тірі ағзалар жасушаларының химиялық құрамы
мен зат алмасуының ұқсастығының ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық
органикалық әлемнің шығу тегі мен эволюциялық дамуының бірыңғай екенін дәлелдей
түсті.
Сонымен жасуша
теориясының негізгі қағидалары төмендегідей:
1)жасуша-барлық тірі ағзалардың ең
кіші негізгі өлшемі;
2)әр түрлі ағза жасушаларының
құрылысы, химиялық құрамы, зат алмасуы және негізгі тіршілік әрекеттері ұқсас;
3)жасушалар бастапқы (аналық)
жасушаларының бөлінуі арқылы пайда болады.
Атқаратын қызметі мен құрылысына
қарай жасушалардың пішіні алуан түрлі болып келеді. Ағзалар жасушаларының
құрылысына қарай екі топқа бөлінеді. Оның бір тобына құрылысы өте қарапайым
болып келетін бактериялар мен көкжа-сыл балдрлар жатады. Олардың толық
қалыптасқан ядросы болмайды, бұларды прокариоттар деп атайды. Ағзалардың
екінші тобына ядро және арнаулы қызмет атқаратын органоидтары болады. Мұндай
ағзаларды эукариоттар деп атайды.
Эукариоттарға біржасушалы жасыл
балдырлар, қарапайымдар, жоғары дәрежелі гүлді өсімдіктер және сүтқоректі
хайуанаттар, т.б.жатады. Ал вирустар – тіршіліктің жасушасыз ерекше пішіні.
ІV. Бекіту.
1. Жасушада қандай
процестер жүреді?
2. Жасушаны алғаш ашқан
ғалым?
3. Микроскопты ашқан кім?
Өсімдік және жануарлар жасушаларының қандай айырмашылықтары бар?
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.