Сценарий внеклассного мероприятия "Ҡоролтай тарихы"

Ҡоролтай тарихы

 (әƒœби-музыкаль композиция)

1-се алып барыусы:

Х³рмœтле уºыусылар, уºытыусылар šœм ºунаºтар! Башºорт халºыны¾ элек-электœн ¼ткœрелеп килгœн йыйыны - ºоролтай тарихына  баышланан байрамыбыƒƒы асыº тип илан итœбеƒ.

2-се алып барыусы:

Б³г³нг³ к³ндœ беƒƒе¾ и¾ м³šим мœсьœлœ: ата-бабаларыбыƒƒан мираҫ булып ºалан туан телебеƒƒе šаºлау, яºлау, уны¾  ¼¿ешенœ килœсœктœ тос ³л³ш индере¼.

 Р. Бикбаевтың «Халҡымы хат” шиғырынан өҙөктәр.

1-се уºыусы:                

Тыуанымдан киткœнемœ тиклем -

 €¼мер буйы йыйан милкемде,

Улым, ºыƒым, šеƒгœ ºалдырамын

И¾ ƒур мира¿ - туан телемде.

Ул да ми¾œ œсœй-атайымды¾

И¾ берƒœн-бер œзиз мира¿ы.

Ул да šеƒгœ ¼мер буйы ерƒœ

Šулар šауа ке¼ек булšасы.

2-се уºыусы:                

 Ме¾ йыл буйы халыº аºылыны¾

Ме¾ тылсымын йыйан хазина,

Юº, šатылмай, м³мкин т¼гел šис тœ

Баšа ºуйыу уны¾ хаºына.

К¼крœк š³т³, бишек йыры менœн                     

Ингœн дœ ул йœнде имлœгœн.

Юººамы ни кеше туан телен

Тыуан иле менœн ти¾лœгœн!

3-се уºыусы:                  

 Яратºанда - бал-май булып таман,

Нœфрœттœрƒœ - уºтай ºаƒалан.

Быуаттарƒы¾ г³л³ šœм к³л³нœн -

Халыº  яƒмышынан яралан.

Туан телдœ к¼пме сœсœн, шаир                                  

Йыра šалан яºты ³м³т³н.

Миллœтене¾ атыр та¾ы ³с³н

ªаны менœн яƒан хаº š¼ƒен.

4-се уºыусы:                  

Халºым барƒа туан телем булыр,

Тик šеƒ уа œмšеƒ булмаыƒ.

Яƒыº булыр, œгœр ¼ƒегеƒƒе

Аманаттан ³¿т³н ºуйšаыƒ.

Олатайƒарƒан, œсœйемдœн алган-

€¼мер буйы йыйан милкемде,

Улым, ºыƒым, šеƒгœ ºалдырамын

Б³й³к мира¿ - туан телемде!

                         (Р.Мифтахов)

Йыр.  Башºорт телемдœ š³йлœшœм.

2-се алып барыусы: Эйе, элек-электœн башºорт халºы м³šим мœсьœлœлœрƒе, ºоролтайƒар йыйып хœл итер булан. Тел мœсьœлœšе ¼ƒœк урындарƒы¾ береšен билœп торан.

 «Šаклай белšœ халыº ¼ƒ телен,

Šис иркенœн яƒма¿ илендœ:

Ул к¼ктœге б³рк³т шикелле-

 Кем тота ала уны к¼гендœ!..»

  Р. Ғарипов. «Аманат» поэмаһынан өҙөктәр.

1-се уºыусы:                     Теле¾ барƒа иле¾ бар,

                                              Иле¾ барƒа ирке¾ бар,

                                              Ирке¾ барƒа к¼рке¾ бар,

                                              Ил биƒœргœ дœрте¾ бар,

                                              Ере¾, к¼ге¾-ике¾ бар,

                                                Уты¾, šыуы¾-д¼рте¾ бар.

                                                          ***

2-се уºыусы:                          Д¼рт терœкте¾ д¼ртеšен дœ

                                              Тыуып ¼¿кœн ил бœйлœй;

                                              Ил яƒмышын ир муйынына

                                              ªылды ярыр тел бœйлœй,

                                                 ªырºа ярыр тел бœйлœй!.

                                                        ***

3-с³ уºыусы:                    Терелткœн дœ тел шуа,

                                              £лтерткœн дœ тел шуа;

                                              Тел œйткœн š¼ƒ ел т¼гел,

                                              ªœƒер-х³рмœт бел уа,

                                              ªœƒер-х³рмœт бел уа!...

                                              Тел асºысы-ил асºысы,

                                              К¼ƒ ³¿т³ндœ ºаш šымаº,

                                              ªаштан яƒан - к¼ƒƒœн яƒып,

                                              ªатып ºалыр таш šымаº,

                                              Ятып ºалыр таш šымаº…

                                              Šай таш булма, таш булма,

                                              А¾ ына бул теле¾œ,

                                              А¾ булмайса, ту¾ булšын,

                                              Бер имгœк šин иле¾œ,

                                              Бер т¼¾гœк šин иле¾œ!

                                                          ***

4-се уºыусы:                     Тел т³пкœйе-тал т³пкœйе,

                                              Тал т³пкœйе-тамыр ул,

                                              Тамырынан тумырƒы¾мы,

                                              Талы¾ ºороп ºалыр ул;

                                              Тарбаынан ºан-йœш šарºып,

                                              Тып-тып итеп тамыр ул;

                                              Туп-туп итеп, ºош ºундырмай,

                                              Т¼¾гœк булып ºалыр ул,

                                              Т¼¾гœк булып ºалыр ул!

                                                           ***

  5-се уºыусы:                         Ата-баба¾ ºалдыран š¼ƒ-

                                              Аманатым шул šи¾œ,

                                              Аманатым шул šи¾œ.

                                              Аманатºа хыянатšыƒ,

                                              Аºыºтан аº юл šи¾œ,

                                              Аºыºтан аº юл šи¾œ!..

ªобайыр œйте¼. Р.Солтангœрœева š¼ƒƒœре.

  1-се алып барыусы: Итибарыбыƒƒы тарихºа, башºорт халºыны¾ ªоролтай тарихына й¼нœлтœйек. ªоролтай элек-электœн халºыбыƒƒы¾ ил, ер, тел, халыº яƒмышын уйлап, т³рл³ яºлап самалап, šœр тарафты ты¾лап, аºšаºалдар šœм зыялылар аºылына таянып, фекерƒœр туплай. Етди тарихи šынауƒар алдынан хатта бер-береšе менœн дошманлашºан ºœбилœлœр ƒœ ºоролтайа ойошоп уртаº фекергœ килгœн.

Ш.Тамьяни.Башºорт бабаларыны¾ тарихы.

Бабалар эре булан, оƒаº йœшœп,

ªарттары šикšœн йœштœ ºурмас ашап.

Уралда иркен й³п йœйлœгœндœр,

Аº тирмœ ºороп бейœ бœйлœгœндœр,

Саºыран берен-бере йыйын яšап,

«Ашºаƒар», «Тœфтилœ¼»ƒе к³йлœгœндœр.

Уº-šаƒаº,ºылыс булан билдœрендœ,

ªарсыа, шо¾ºар булан ºулдарында

Бер арала дошман берлœ šуыш булšа,

Йыйылан иттифаº бер ºороуа

Аºšаºалдар кœ¾œшенœ таянандар,

Дошманды ºыйратыра ант биргœндœр.    

Башºорт халыº  йыры  «Тœфтилœ¼».

    1-се алып барыусы: ªоролтай и¾ г¼зœл тœбиœт м³й³ш³ндœ, яланлы урындарƒа, йыла буйƒарында, тау итœктœрендœ, š³ƒœк ºалºыулыºтарƒа ¼ткœрелœ торан булан. С³нки бындай йœмле ерƒœрƒœ тирмœлœр ºорора, бœйгелœр ¼ткœрергœ м³мкинлектœр булан. Œ аºšаºалдар кœ¾œшмœšе тамамланас, šœр йыйындан šу¾ к³рœш, ат сабыштырыу ке¼ек  ярыштар šœм сœсœндœр бœйгеšе ¼ткœрелгœн.

  2-се алып барыусы: И¾ ƒур ºоролтайƒарƒы¾ береšе - 1220 йылдара Башºортостанды¾ Алтын Урƒа составындаы осорона тура килœ. Татар-монголдар башºорт ерƒœрен ба¿ып ала башлаас, ирек š³й³¼се халыº ƒур ºора йыйыла šœм дошмана šу¾ы тамсы ºанды ла йœллœмœй, ºаршы оƒайлы к³рœш юлында šу¾ы сиккœсœ к³рœшеп, šœлœк булан.

«Бошман - ºыпсаº батыр» легендаһы.

         Тамъян, ªыпсаº, ªатай, Телœ¼ле, Б³рйœн, Юрматы - бер атанан тыуан уландар, бер туандар. Уларƒы¾ тоºомдары йœйелеп, йылºысылыº менœн  к³н к¼ргœндœр šœм йœйлœ¼ƒœн-йœйлœ¼гœ к¼сеп й³р³гœндœр.

         Бер заман Алтай тауƒары яынан бик яман бер ºара яу килгœн. ªыпсаº, ªатай, Б³рйœндœр Яйыº буйында ºаршы к³рœшеп ºараандар, œммœ šанšыƒ œскœрле яуƒан е¾елеп, урман-тауƒар араšына ºасºандар. ªыпсаºтарƒы бик сая šуышыусан батыр ырыу икœнен к¼реп, œлеге ºара яуƒы¾ ханы быларƒы б¼лœк менœн ¼ƒ яына ауƒарыра тырышºан.

         Œ Бошман-ºыпсаº батыр, хана баш эймœй, урман - тауƒара ºасºан. Шуа œскœр йыйып, хан œскœренœ ºаршы яу асºан. Ул бик оƒаº яулашºан, тиƒœр. Тик аƒаºтан бер хыянатсы арºаšында œскœре ºамап алынан, šу¾ы кешеšенœ тиклем ºыйратылан.

         ªула алас, хан Бошман батырƒы ¼ƒенœ саºыртып килтергœн, ти . Уны ярлыºлап, ¼ƒ яына алыра, ¼ƒене¾ бер œскœре башы итергœ телœгœн. Батыр к¼нмœгœн. Д³йœ теƒ с¼кмœй, ыласын ятып ¼лмœй, тигœн ул. Хан уны язалап ¼лтерткœн.

         Был яºтарƒа Ыº, Аиƒел буйƒарында, хœƒер ƒœ ªыпсаº, ªатай, Тамьян, Юрматы, Телœ¼ле тигœн ауылдар бар. Улар ана шул ырыуƒарƒан ºалан. Борон уларƒы¾ ошо тирœлœрƒœ йыйылып,  кœ¾œшмœгœ ƒур йыйын майƒаны ла булан, тиƒœр.

  1-се алып барыусы: 1553 йыл. Алтын Урƒа тарºалас, уны¾  территорияšында бœлœкœйерœк дœ¼лœттœр - халыºтар барлыººа килгœн. Башºорттар уларƒы¾ хакимлыы  а¿тында ºалан. Ханлыºтар б³тœ Башºортостана  эйœ булыу ³с³н ¼ƒ-ара šуышºандар. Был башºорттарƒы¾ хœлен таы ла ауырлаштыран, шуа ла улар Нуай, ªазан, Себер šœм Œстрœхœн хандарыны¾ šœм феодалдарыны¾ иƒе¼енœ ºаршы сыººан. Нисек кенœ к³рœшšœлœр ƒœ, сит ил ба¿ºынсыларынан ºотолоу м³мкин булмаан. Шуа ла инде башºорт халºы 1553 йылда таы ла ªоролтайа йыйыла. Аºšаºалдар кœ¾œшмœšе  Рус дœ¼лœтенœ ºушылара тип ºарар сыара. Был ºарар 1554 йылдан 1557 йыла тиклем тормошºа ашырыла.

С.ªудаш. «€¼мергœ беƒ бергœ» шиғыры.

Šайлап алып ирƒœрƒе¾ шо¾ºарƒарын,

Утты, šыуƒы  ¼тœлœй сыººандарын,

Атландырып аттарƒы¾ толпарƒарын,

Яуƒарƒа šœм бœйгелœ сапºандарын,

£ƒ ¼тенестœрен тапшырып ºулдарына,

Аº телœктœрƒе т¼шœп юлдарына,

Мœскœ¼ яына т³бœлтеп ³м³ттœрен

Башºорт халºы оƒатºан егеттœрен.

Бикбау кенœз šœм Шœœли Шаºмандар

Ошо юлдан Мœскœ¼ яына сапºандар,

Рус халºыны¾, ƒурлап, ишеген ºаººандар,

Керšеƒ й³рœк, асыº сырай тапºандар.

Рус šœм башºорт ºы¿ышºандар ºулдарын,

Бергœ ºушыра ¼мерƒе¾ юлдарын.

Š¼ƒ биргœндœр мœ¾ге татыу торора,

Был ду¿лыººа šиƒгер šаºсы булыра.

Š¼ƒƒœрендœ улар šœр саº торандар.

Пугачев šœм Салауаттай буландар.

Шатлыº килšœ, бергœ байрам иткœндœр,

ªайы т³шšœ, бергœлœп «Уф!» тигœндœр.   

1-се алып  барыусы: Эйе, Башºортостан тупраын Нуай šœм Себер хандарын тапаан саºта, беƒƒе¾ аºыллы, батыр  бабаларыбыƒ, ярƒам šœм таяныс šорап, Рус дœ¼лœтенœ м³рœжœœт иткœндœр. Халыº илселœре ºышºы  сатлама šыуыºта Урал тауƒарынан Мœскœ¼гœ тиклем са¾ы менœн барандар.

         Илселœрƒе Мœскœ¼ асыº й³ƒ менœн ºаршы алан, х³рмœт иткœн, башºорт  ерƒœрене¾ Мœскœ¼гœ ºушылыуын ра¿лаан. Илселœр ил ºушºан бурысты ¼тœп, сикšеƒ  ºыуаныстар менœн ºаршы алан, х³рмœт иткœн, башºорт ерƒœрене¾ Мœскœ¼гœ ºушылыуын ра¿ланан. Илселœр  ил ºушºан бурысты ¼тœп, сикšеƒ ºыуаныстар менœн кире  ºайтºандар. Оло йыйын  йыйнап, ¼ƒƒœрене¾  сœйœхœттœре тураšында š³йлœгœндœр. Ошо йыйында халыº  ¼ƒене¾ ауыр яƒмышын  саылдыран «Урал» йырын сыаран.

«Урал»

К¼гœрепкœй ятºан Урал тауы-     

Ата-олатайƒарƒы¾ да т³йœге.

Ерен-šыуын šаºлап ºорбан булан,

Шунда ята батырƒар š³йœге.

Ай, Уралым, šинœн ºырºып алšам,

Ат ºыуырƒай я¾ыƒ ƒа талдары¾,

Тамып та ына ºала ºырººан саºта,

Яуƒа ¼лгœн батыр ƒа ºандары.

Уралдан ына бейек,ай, тау булма¿,

Уралºайƒы š³ймœ¿  тœ йœн булма¿,

£ƒ илкœйе ³с³н ºорбан булан

Ир-егетте¾ ¼мере йœл булма¿…

Яºшы атºа менеп ºулына алан

Уº-šаƒаººай тигœн ºоралын,

Аямаан йœнен, т¼ккœн ºанын,

Šис бирмœгœн башºорт Уралын!

2-се алып барыусы: ХХ быуат башºорт œƒœбиœтен šœм халыº ижадын  и¾  ныº борсоан  šорауƒарƒы¾ береšе шулай уº ер мœсьœлœšе  ине. Бына ошоларƒы бар к¼¾еле менœн кисергœн  Ш.Бабич 1917 йылда былай яƒан:

Тупраº  беƒƒе¾ атабыƒ,

Беƒ тупраººа ятабыƒ.

Тупраº ºœƒерен а¾ламау,

Беƒƒе¾ ³лкœн хатабыƒ.

Тупраº башºорт бœхетелер,

Бœхетте¾ тœхетелер.

Тупраº алšаº ºалабыƒ,

Б¼тœнсœ юº сарабыƒ.

Тупраº китšœ, šау бул донъя,

²ƒ³лмœктер самабыƒ.

Ер šи¾œ тик бер: донья¾ да ер, икба¾ да ер,

Ерƒœн айырылšа¾, šине šœр кем иƒеп, тапап китер.

Œй, туан башºорт, œгœр булма¿ºа булšа¾, бœдбœхет,

      Ерƒе šаºла, ер ºосаºла, ер šи¾œ алтын тœхет!

Йыр «Башºортостан-г³лбостан!»

1-се алып барыусы: Эйе, беƒƒе¾ ата- бабаларыбыƒ ¼ƒ ерƒœрен к¼ƒ ºараšы šымаº šаºлай šœм уны¾ ³с³н йœндœрен йœллœмœй к³рœшœ белгœндœр.

        К¼ренекле рус тарихсыšы, академик М.К.Любавский башºортто¾ данлы тарихын к¼ƒ у¾ында тотоп, былай  тип яƒайны:«Рœсœй тарафынан бойšондоролан бер генœ халыº та, башºорттар šымаº ¼ƒ тарихын, хоºуºтарын, ер šœм šыуын, милли булмышын яºлап, и¿ китмœле ºан šœм к³с т¼кмœне…»

2-се алып барыусы:  1812 йылда Наполеон армияšы Рœсœйгœ ба¿ып ингœндœн šу¾, башºорт халºы сираттаы ªоролтайын йыя šœм Тыуан илде ба¿ºынсыларƒан šаºлара, уларƒы илдœн ºыуыра тип, ºарар ºабул итœ.

        Был šуышта башºорттарƒы¾ ¼ƒ телœге буйынса 28 полк ойошторола. Шулай уº башºорт халºы армияа хœрби хеƒмœт ³с³н яраºлы и¾ яºшы  4139 баш ат б¼лœк итœ.

1-се алып барыусы:Башºорттарƒы¾  был šуышта к¼рšœткœн батырлыºтары  тарафынан юары баšалана. Хатта дошман ¼ƒе лœ башºорттарƒы¾ о¿та š¼ышсы икœнен танып, улара «Т³ньяº Амурƒары» тип исем бирœ.

«Любезники-Любизар» йыры башҡарыла.

2-се алып барыусы: 1917 йыл Башºорт халºыны¾ артабаны ªоролтайы Ырымбурƒа Карауанšарайƒа 8-20 декабрƒœ 13 к³н дауам итœ. Бында тœ¼ башлап башºорттарƒы¾ ¼ƒ ерендœ Башºорт автономияšы илан ителœ šœм башºорт х³к¼мœте šайлана. И¾ ¼ƒœк урынды ер мœсьœлœšе билœп тора.

1-се алып барыусы:  Ер мœсьœлœšе 17 йылдарƒа Œхмœтзœки Вœлиди етœкселегендœге башºорт милли хœрœкœтен дœ тыуƒыран т³п сœбœптœрƒе¾ береšе була. Ерƒœрƒе йыртºыстарса талау, уны халыºты¾ табан а¿тынан тартып алыу ХIX быуат аƒаында šœм  ХХ быуат башында айырыуса к³сœйœ.

1-се алып барыусы: 1917  йылдан башлап ҡоролтайҙар үткәрелмәне. Ниһайәт, 78 йыл дәүерҙән һуң, 1995 йылда I Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайын уҙғарыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. 

2-се алып барыусы: I Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы 1995 йылдың 1—2 июнендә Өфө ҡалаһында үтә. Башҡортостан Республикаһының һәр ҡала һәм районынан, Рәсәйҙең 10 республикаһы һәм 18 өлкәһенән, 7 яҡын сит ил дәүләттәренән, шулай уҡ Венгрия, Германия, Һоңҡоң, Ҡытай, Перу, Польша, АҠШ, Төркиә, Финляндия, Швецария, КАР (ЮАР) илдәренән бөтәһе 806 вәкил ҡатнаша. Ҡоролтай сигендә 10 юнәлеш буйынса кесе ҡорҙар үтә. Башҡорттарға, Башҡортостан Республикаһы халҡына, Башҡортостан Республикаһы дәүләт йыйылышы — Ҡоролтайға, донъя дәүләттәренә, Берләшкән милләттәр ойошмаһына мөрәжәғәттәр ҡабул ителә. Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының башҡарма комитеты һайлана. Башҡарма комитеттың эшмәкәрлек урыны итеп Өфө ҡалаһы билдәләнә.

1-се алып барыусы: II Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы 2002 йылдың июнендә Өфө ҡалаһында үтә. Башҡортостан Республикаһынан, Рәсәй Федерацияһының 33 төбәгенән, 19 сит илдән, шул иҫәптән Израил, Италия, Канада, АҠШ, Төркиә, Япония 800-ҙән ашыу вәкил ҡатнаша. Ҡоролтай сигендә 12 юнәлеш буйынса кесе ҡорҙар үтә. Рәсәй Федерацияһы Һәм Башҡортостан Республикаһы дәүләт хөкөм эйәләренә милли сәйәсәт, милләт ара мөнәсәбәт, милли мәҙәниәт һәм республика халыҡтары телдәрен артабан камиллаштырыу буйынса тәҡдимдәр индерелә. Башҡорт халҡына, Башҡортостан халыҡтарына, Рәсәй Федерацияһы Президенты В.В.Путинға мөрәжәғәттәр ҡабул ителә.

2-се алып барыусы: III Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы 2010 йылдың 10-11 июнендә Өфө ҡалаһында үтә. Башҡортостан Республикаһынан, Рәсәй Федерацияһының 33 төбәгенән, 19 сит илдән, шул иҫәптән Израил, Италия, Канада, АҠШ, Төркиә, Япония, Португалия, Германию, Бразилию, Балтия һәм БДБ илдәренән 800-ҙән ашыу вәкил килә. Беренсе тапҡыр I йәштәр ҡоролтайы ойошторола, уның эшендә 1 000 ашыу вәкил ҡатнаша. Ҡоролтай сигендә 12 юнәлеш буйынса кесе ҡорҙар үтә. Милли сәйәсәт һәм милләт ара мөнәсәбәт буйынса мөһим ҡарарҙар, башҡорт халҡына, Башҡортостан халыҡтарына, Рәсәй Федерацияһы Президенты Д.А.Медведевҡа мөрәжәғәттәр ҡабул ителә.

           1-се алып барыусы:

2015 йылдың 21-22 ноябрендә Өфөлә IV Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы үтте. Был этник форумға 400-ҙән ашыу делегат килде. Сара халыҡтар араһында дуҫлыҡты нығытыуға йүнәлтелде.

М.Кәрим. Ҡоролтай.

Башºортостан, й³рœккœйе янан

Балалары¾ бында килгœндœр.

Килœ алšа, килер  ине, хатта

Тамырƒарын йолºоп, имœндœр.

Ауырлыºты бергœ к¼тœрœйек,

К¼тœрœйек халыº байраын.

Б³г³н бында миллœт килœсœге,

Б³г³н бында миллœт байрамы.

К¼пме дауылдарƒа šынмаанды,

К¼¾елебеƒ б³г³н šынмаšын,

Ыласындар š³й³р башºортомдо¾

Яурынына  ºоƒон ºунмаšын.

Еребеƒ, тип юлдарыбыƒ, белœм,

Е¾ел булма¿, юлды быуыр ташºын

Юлыбыƒƒан барыбер тайпылма¿быƒ,

Беƒ буланбыƒ, барбыƒ, булырбыƒ.

ªотолайыº тышау, быауƒарƒан.

К¼¾елебеƒƒе быуан ºоротºан,

ªоротмайыº рухты, уй ºорайыº,

ªотло булšын, халºым, ªоролтайы¾,

ªот килтерšен илгœ ªоролтай !