Таблица на тему позвоночных

Омыртқалы жануарлар

Сипаттамасы	Қосмекенділер	Жорғалаушылар	Құстар	Сүтқоректілер
Зерттейтін ғылым		Герпетология	Орнитология	Маммология Териология
Саны	5000/12	8000/50	8600/500	4500/178
Ерекшелігі	Алғаш құрлықта тіршілік етуге бейімделген төртаяқты омыртқалы жануарлар	Нағыз құрлықта тіршілік етуге бейімделген жануарлар	Денесі қауырсынмен қапталып,дене температурасы (+41С, +43С) алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, ұшуға , бейімделген жануарлар	Көпшілігінің денесін түк қаптаған, дене температурасы тұрақты, ұрпағын сүтпен қоректендіретін жоғары жаратылымды жануарлар
Отрядтары	Аяқсыз Құйрықты Құйрықсыз  қосмекенділер	Тұмсықбастылар Қабыршақтылар (құбылғылар, жыландар, кесірткелер), Тасбақалар    Крокодилдер	Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар   ( төссүйегі жалпақ, әрі оның қыры болмайды. Қанат қауырсындары доғалданып келген, аяқтары өте жақсы жетілген) ; Жүзетін құстар(алдыңғы аяқтары ескекке айналған) Қыртөстілер (ұшатын құстар) А)сулы, батпақты жерлердегі құстар Ә)орман құстары Б) Ашық далалы алқаптардағы құстар(қанаттары кең, қалықтап ұшуға бейім, тұмсықтары қысқа, доғал, кейде иіліп келген өткір) В) Сұңқартәріздестер( қыран құстар) деп те атайды Қыран құстардың қоразы-«шәулі», мекиені-«ұябасар», балапаны-«ақүрпек» деп аталады	Ілкіаңдар (немесе жұмыртқа салатын сүтқоректілер) Қазіргі аңдар(қалталылар және қағанақтылар) Қағанақты сүтқоректілер
Қаңқасы	4 бөлімнен тұрады: бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен алдыңғы аяқтары, жамбас белдеуі мен артқы аяқтары. Омыртқа жотасы мойын-1, тұлға, сегізкөз-1, құйрық бөлімдеріне бөлінген. Кеуде қуысы жоқ.	5 бөлімнен тұрады: бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен алдыңғы аяқтары, жамбас белдеуі мен артқы аяқтары, кеуде қуысы. Қаңқасында алғаш рет кеуде қуысы пайда болған. Омыртқа жотасы мойын-1, арқа-бел, сегізкөз-1, құйрық бөлімдеріне бөлінген. Саусақтарының ұшында мүйізді тырнақтары бар.	Қаңқасы жеңіл әрі берік. 5 бөлімнен тұрады: бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен алдыңғы аяқтары, жамбас белдеуі мен артқы аяқтары, кеуде қуысы.Ұшатын, жүзетін құстардың төс сүйегі алдыңғы жағынан қырланып қыртөс(киль) түзеді. Аяқтарындағы толарсақ, табан сүйектері бірігіп жіліншік сүйегіне айналған.	5 бөлімнен тұрады: бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен алдыңғы аяқтары, жамбас белдеуі мен артқы аяқтары, кеуде қуысы.Мойын омыртқасының саны-7
Терісі	Жұқа, безді	Құрғақ  және онда бездері аз. Терінің сырты мүйізді қабыршақтармен, сауытпен, қалқаншалармен қапталған.	Терісі жұқа әрі құрғақ, бездері өте аз. Құйымшақ безі болады. Терінің қосалқы бөліктеріне  қауырсындар, тұмсықтарының мүйізді бөлігі, жіліншік, саусақтарындағы мүйізді қабыршақтар жатады.	Денесі түкпен қапталған. Теріде май, тер, сүт, иіс шығаратын бездері болады. Терінің қосалқы бөлімдеріне –түк, мүйіз, мүйізді тырнақ және тұяқтар жатады.
Асқорыту жүйесі	Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішек. Алғаш рет сілекей бездері пайда болған.	Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішек.	Құстардың жақсүйектері-мүйізденген тұмсық; тістері болмайды. Дәнқоректі құстарда(кептерлер, тауықтар) өңештің соңғы бөлімі кеңейіп жемсауға айналған. Жемсауда жем сөлмен араласып жұмсарады және аздап өзгеріске ұшырайды.Құстардың қарны екі бөлімнен-безді қарыннан және етті қарыннан(тістің қызметін атқарады)	Тістері 3 топқа бөлінеді: күрек тістер, сойдақ тістер, азу тістер. Күрек тістері жақсы дамыған, ал сойдақ тістері жоқ (үй қояны, құндыз, тиін); күрек істері әлсіз, сойдақ тістері күшті  дамыған (ит, сусар, арыстан). Бәріне ортақ және ерекше белгілері: тістері жақ сүйектердегі ұяларға тіс түбірімен  бекиді.Етпен қоректенетін (ит, мысық, қасқыр), дәнмен, жәндіктермен  қоректенетін (көртышқандар, жертесерлер, кірпілер) қарны бір бөлімді. Өсімдікқоректі, күйіс қайыратын сүтқоректілерде қарны 4 бөлімді (тазқарын-ең үлкен бөлігі, жұмыршақ, қатпаршақ, ұлтабар). Қарындағы температура +38С, +39С болады. Өсімдікқоректі жануарлардың ішегінің ұзындығ дене тұрқынан 20 есе, етқоректі жыртқыштардың ішегінің ұзындығы дене тұрқынан 4-5 есе ұзын болады.
Тыныс алу	Танау тесігі-көмекей-кеңірдек-өкпе. Ересектері-тері және өкпе арқылы. Өкпесі сопақша пішінді. Дернәсілдері-желбезек арқылы	Өкпе арқылы, өкпесі көп ұяшықты.	Өкпе және ауа қапшықтары арқылы.  Ауа қапшықтарының көлемі өкпенің жалпы көлемінен 10 есе артық. Құстарға ғана тән тыныс алу-қосарлы тыныс алу.Құстың қанаты көтерілгенде кеуде қуысы кеңейеді, қанат төмен түскенде, көкірек қуысы кішірейеді.	Танау тесігі-жұтқыншақ-көмекей-кеңірдек-ауатамырлар-өкпе. Өкпесінде ауатамырлар таралып, оның төменгі ұштары өкпе көпіршіктерімен аяқталады.Тыныс алуға қабырғааралық бұлшықеттер мен көкет қатысады. Көкет құрсақ қуысын кеуде қуысынан бөлетін бұлшықет. Көмекейде дыбыс сіңірлері орналасқан.
Зәр шығаруы	Бүйрек-несепағар-клоака-қуық-клоака-сыртқа шығарылады.	Бүйрек-несепағар-қуық-клоака	Қуық болмайды. Бүйрек-несепағар-клоака.	Бүйрек-несепағар-қуық-зә»р шығару өзегі
Қанайналым жүйесі	Тұйық, жүрегі 3 қуысты екі шеңберлі. Алғаш рет кіші қанайналым шеңбері пайда болған. Денеге аралас қан тарайды	Тұйық, жүрегі 3 қуысты қарыншасы жартылай пердемен бөлінген. Екі шеңберлі. Крокодилдердің  жүрегі 4 қуысты	Тұйық, жүрегі 4 қуысты, екі шеңберлі. Қаны араласпайды. Денеге таза артерия қаны таралады, өкпеге вена қаны келеді.Оң жақ қолқа доғасы ғана сақталған.	Тұйық, жүрегі 4 қуысты, екі шеңберлі. Қаны араласпайды. Денеге таза артерия қаны таралады, өкпеге вена қаны келеді.Сол  жақ қолқа доғасы бар.
Жүйке жүйесі
Қозғалуы	Бақаның алдыңғы аяғы(қар, білек, алақан) артқы аяқтары (сан, сирақ, табан) саусақтарында мүйізді тырнақтары болмайды.Алақаны 4 саусақты, табаны 5 саусақты	Жыландарда аяқ болмайды	Алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Ірі қауырсындардың денеге еніп тұрған бөлігі-қаламша. Мүйізді өзегі-сояу. Екі бүйіріндегі ұсақ шашақ тәрізді түзілістер-пәрі. Бағыттаушы қауырсындар-құстың ұшу бағытын өзгертуге және қонған кезде ұшуды баяулатуға жәрдемдеседі.

Желілі жануарлардың омыртқалылар(бассүйектілер) тип тармағы жақсүйексіздер(дөңгелекауыздылар:минога мен миксиналар) және жақсүйектілер (шеміршекті, сүйекті балықтар, қосмекенділер, жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер) жатады

Омыртқалы жануарлар кластары	отрядтары	түрлері
Шеміршекті балықтар класы	Тақтажелбезектілер класс тармағы       Акулалар отряды	Сұр акулалар-адамға қауіпті        Жолақ акула-кең таралған түрі
	Жұпбалықтар отряды	Манта-ең ірі түрі, көлденеңінен 6м жетеді Скаттар денесінде электр қуатын шығаратын мүшесі бар.
	Тұтасбастылар класс тармағы . Тұтасбастылар отряды	Тұтасбас
Сүйекті балықтар класы	Қалаққанатты класс тармағы :      Қостынысты
	Саусаққанатты	Латимерия
	Сәулеқанатты класс тармағы 90%: Бекіретәріздестер отряды-денесін бойлай 5 қатар ірі мүйізді шытыралар орналасқан, жеке түрлерін осы шытыраларының санына қарай ажыратады.	Қортпа, шоқыр, пілмай, бекіре Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген түрлері(сырдария тасбекіресі, пілмай) Кәсіптік мәні бар балықтар. Дәмді еті, қара уылдырығы қымбат бағаланады. "балық патшасы-бекіре" деп атайды.
	Майшабақтәріздестер отряды	Мұхит майшабағы, сардинка, қылқа(килька), түлкібалық,  Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген түрлері(еділ майшабағы)
	Албырттәріздестер отряды	Кета, нерпа, құнысбалық,бахтах(форель)-патша балығы деп те атайды.
	Сетінектер отряды
	Көзауықтар(камбалалар) отряды	Тілбейне, қалқан
	Тұқытәріздестер отряды	Аққайран, мөңке, қаракөз, табан, ақмарқа, қаяз
Қосмекенділер класы	Құйрықтылар отряды(350)	Тритондар мен саламандралар, Жетісулық бақатіс(Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген)
	Құйрықсыз қосмекенділер отряды(3500) Даната құрбақасы- Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген	Бақалар тұқымдасының 5 түрі мекендейді. Олар:көл бақа, сүйріктұмсық бақа, шөп  бақа, сібірлік бақа, қызылаяқ бақа. Құрбақалар(жасыл құрбақа, кәдімгі құрбақа және даната құрбақасы)
	Аяқсыз қосмекенділер (170)	Сақиналы құртпошым
	Крокодилдер отряды	Нағыз крокодилдер тұқымдасы    Қолтырауындар тұқымдасы    Азғы(гавиал) тұқымдастары
	Тұмсықбастылар отряды	Гаттерия ерекше төбе көзі болады, нағыз «тірі қазба» деп аталады
	Тасбақалар отряды(2)	Дала тасбақасы
	Қабыршақтылар отряды( құбылғылар, жыландар(19), кесірткелер(30)	Сұр келес-еліміздегі кесірткенің ең ірі түрі Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген кесіртке түрлері(шұбар батбат, зайсандық батбат, келес, сарлан, үлкен көз кесіртке, шұбар кесіртке) жылан түрлері( жолақ абжылан, қызылжолақ абжылан, сарыбауыр абжылан, төртжолақты абжылан)Қазақстанда кездесетін улы жыландар (кәдімгі және дала сұржыландары, қалқантұмсық және қаражылан)
Құстар класы	Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар : Түйқұстар	Африкалық түйеқұс(страус) екі ғана саусағы болады; Қанатсыз түйеқұс (киви)-ең кішкене түрі Америкалық түйеқұс (нанду) Австриялық түйеқұстар(эму, казуар)
	Жүзетін құстар : Пингвиндер	Үлкен пингвин(императорский пингвин) Корольдік пингвин(королевский пингвин) Қоршаукөз пингвин (пингвин Адели)
	Қыртөстілер (ұшатын) құстар : Сулы батпақты жерлердегі құстар	Үйрек, қаз, дауылпаздар, шағалалар, сұқсырлар, дегелек, қоқиқаз, тырналар, аққулар (қоразы-«саһар», балапаны –«көгілдір» деп аталады)
	Орман құстары	Тоқылдақтар, көкектер, тотықұстар, жапалақтар, торғайлар
	Ашық далалы алқаптардағы құстар(қанаттары кең, қалықтап ұшуға бейім, тұмсықтары қысқа, доғал, кейде иіліп келген өткір)	Күндізгі жыртқыш құстар (тазқара, бүркіт, жұртшы) Тауықтәріздестер( бөдене, кекілік, ұлар,қырғауыл) Дуадақтар(безгелдек, жорға дуадақ) бұлдырықтар, бозторғайлар.
	Сұңқартәріздестер( қыран құстар) деп те атайды Қыран құстардың қоразы-«шәулі», мекиені-«ұябасар», балапаны-«ақүрпек» деп аталады	Балықшы тұйғын, жыланжегіш, бүркіт, кезқұйрық, аққұйрықты су бүркіттер, сақалтай, жұртшы, құмай, ақсұңқар, ителгі, бидайық, лашын.
	Үй тауығы жабайы ата тегі-банкив тауығы	Жұмыртқалағыш тауық қолтұқымдары-леггорн, минорка, андалуз, орыстың ақ тауығы, орлов, павлов, воронеж; Етті бағытта өсірілетін қолтұқымдары-виандот, род-айленд, шантеклер, доминикан, дисерсей, корниш, плимутрок; Әрі етті, әрі жұмыртқалағыш-ақ плимутрок; Төбелестіру мақсатында-малай, үнді, ағылшын қолтұқымдары;
	Үйректің арғы тегі-жабайы барылдауық үйрек	Мускусты үйрек
Сүтқоректілер класы	Ілкіаңдар (немесе жұмыртқа салатын сүтқоректілер): Жұмыртқа салатын сүтқоректілер	Үйректұмсық, түрпі (ехидна), түрпітек (проехидна)
	Қазіргі аңдар(қалталылар және қағанақтылар)	Кенгуру, қалталы қасқыр
	Қағанақты сүтқоректілер : Бунақденеқоректілер отряды миы нашар дамыған әрі ми сыңарларында иірімдер болмайды.Дене температурасы онша тұрақты емес және тістерінің құрылысы да біркелкі.Көзі нашар көреді, оның есесіне иіс сезуі жақсы дамыған.Тұмсығы алға қарай шығынқы.	Кірпі, жұпартышқан, жертесерлер, көртышқандар
	Кемірушілер отряды үстіңгі жақ сүйектерінде  екі  күрек тістері жақсы жетілген	Көк суыр, үнділік жайра, қалқанқұлақ(жалман), алып соқыртышқан, кәмшат, құндыз, борша
	Қоянтектестер отряды күректістердің саны төртеу	Құм қоян, ор қоян, ақ қоян
	Қолқанаттылар отряды(27) түнде белсенді тіршілік етеді	Салпанқұлақ, ақбауыр жарқанат, қатпар ерінді жарқанат, түлкібас
	Жүнқанаттылар отряды	Ұшпарух
	Жұптұяқтылар отряды үшінші және төртінші саусқтары жақсы дамыған	Күйіс қайырмайтындар –доңыздар мен бегемоттар(суда да, құрлықтада тіршілік етеді); доңыздың аталығы аталығы –«қабан», аналығы-«мегежін», ұрпағы-«торай» деп аталады. Күйіс қайыратындар -күдір, бұғы( аналығы-«марал», ұрпағы-«қодыға»), арқар, киік, сиыр, қой, ешкі жираф, бұлан, елік(аталығы-«күлміз», аналығы-«сөге», төлі «еңлік». Қуысмүйізділер тұқымдасына қарақұйрық, ақбөкен, таутеке, үстіртің жабайы қойы, арқар(қошқарын-«құлжа»,төлін-«қозықа» дейді) жатады
	Тақтұяқтылар отряды үшінші саусағы жақсы дамыған.	Тарпан, керқұлан(қазіргі жылқының ата тегі), құлан, түзат(пржевальский жылқысы), керік, жолат (зебр)
	Ескекаяқтылар отряды дене пішіні ұршық тәрізді, аяқтары ескекке айналған	Түлен, морждар, теңізқоян, теңізбарыс, теңізпіл, итбалық
	Киттәріздестер отряды	Дельфиндер мен кашалоттар(иісті нашар сезеді), кит
	Жыртқыштар отряды сойдақ және азу тістері жақсы жетілген, сойдақ тістері өте өткір	Қасқыр тұқымдастар(шибөрі, қасқыр, қарсақ, түлкі, қызыл қасқыр) қасқырды «бөрі», «көкжал», аталығын-«арлан», «бірішек», «сырттан», аналығын-«шулан», «құртқа», күшігін-«бөлтірік», ал қасқыр көсемін-«абадан» дейді. Аю тұқымдастарына (қоңыр аю, ақ аю, ақ кеуделі(гималай) аю. Аюдың аталығы-«матай», аналығы-«кірекей», ұрпағы-«қонжық», бір жасар ұрпағы-«апанақ» Мысық тұқымдастар(қабылан, қамыс және шағыл  мысықтары, сабаншы, қарақұлақ, ілбіс(қар барыс), -аналығы-«таутан», күшігі-«алан», сілеусін Сусар тұқымдастары(сусар, бұлғын, құну, күзен, аққалақ, ақкіс, борсық, итаю,құндыз(үлбірі бағалы, кәсіптік мәні бар)
	Приматтар отряды	Мартышка, лемур, бүйімешін, павиан, горилла, шимпанзе, ойнақы, лори)