Қызыл кітапқа енген өсімдіктер

Шығыс көкнәр.

Сурет-4   Шығыс көкнәр.

Көпжылдық, күн шуақты жерлерді жақсы көреді, бірақ көлеңкеде жақсы гүлдейді. Гүлдер қызғылт немесе қызғылт қызыл, негізінің үстінде қара дақ бар. Бұтаның биіктігі 90 см-ге дейін, жапырақтары ірі, циррусты, өрнекті, қатты жасушалы, ашық жасыл, базальды розетте жиналған. Тік сабақтар шыныаяқ тәрізді, кең ашық, үлкен - диаметрі 20 см-ге дейін, жапырақтары мен көптеген басқа жерлерінің үстінде қара төртбұрышты дақтары бар отты қызыл гүлдер. Гүлдің массасы борпылдақ, әр гүл бөлек қарастырылады; өрнектің гүл беті, өте мәнерлі өрнек.Құрамында ақ, сары, тоқ сары түсті латекс (млечный сок-өзек шырыны) болады. Жапырақтары кезекті, кейде супротивті, жай, аздап немесе көптеп тілімделген, бөбе жапырақсыз. Гүлдері әртүрлі типті жалғыздан немесе жоғарғы гүл шоғырында, жиі ірі және ашық түсті, актиноморфты, кейде дұрыс емес, қосжынысты, гүл қоршауы қосарлы, тостағаншасы екі мүшелі, гүл жарғанда түседі, күлтесі 4, кейде 6 күлте жапырақты екі шеңберде орналасқан, аталығы көп, гинецейі паракарпты, 2-16 жемісжапырақтан, аналық аузы отырықты. Көкнәрлер негіщ\зінен насекомдармен тозаңданады. Жемісі – паракарпты қорпша, жақтаулары немесе жоғарғы бөлігіндегі саңылаулары арқылы ашылады. Тұқымдары сансыз көптеген, ұсақ, кішкентай ұрығы және өте майлы эндоспермді.Қазақстанның Қызыл кітабына жұқа көкнәр (Papaver tenellum) – сирек түр, эндемді, тек Шығыс және Орталық-Қазақстан бөліктерінде ғана кездеседі. [11]

Қызғалдақ туысы

Сурет-5 Қызғалдақ туысы

         Қызғалдақ лалагүл тұқымдасына жатады (Liliaceae). Бұл шөптесінді пиязшықты көпжылдық өсімдік, пиязшық, тамыр, сабақ, гүл және жапырақтан тұрады. Өсімдіктің биіктігі 10 – нан 65 – см – ге дейін. Маусымдық дамуы жағынан эфемероидтарға жатады[5]. Қызғалдақ Қазақстанның далалық аймақтарында жиі кездеседі. Өсімдіктер өмірін зерттеушілердің айтуынша, қазақ даласында қызғалдақтың 36 түрі бар, оның 18 түрі Қазақстанның эндемигі болып саналады. Бұлардың биіктігі 3-50 см.

Альберт қызғалдағы

Сурет-6 Альберт қызғалдағы

         Лалагүлділер тұқымдасы, қызғалдақ туысына жататын жуашықты көп жылдық шөптесін өсімдік. Сирек кездесетін, эндемиктік түрі. Қызғалдақтардың көптеген басқа түрлері сияқты әр түрлі түстері жиі шағын жерде ғана жиналады, сондықтан гүлдеп тұрған қызғалдақтар керемет әсер қалдырады. Популяцияның тығыздығы төмен — ең қолайлы деген жердің өзінде орташа 1 шаршы метрде 16 дара өседі. Табиғи тіршілік ортасы бұзылмаған жерде — популяцияның барлық кезеңдегі топтары кездеседі және жас шыбықтары көп. Малды шектен тыс жаятын жерлерде түр саны азайып, жас өсімдіктер екі есе төмендейді. Мәдени түрде бірінші рет 1877 жылы Санкт-Петербургте өсірілген [8]. Биіктігі 12 – 20 см, пиязшығы жұмыртқа тәрізді, диаметрі 2 – 3 см, қара қоңыр түсті, шамалы сопақшалау, қабығының ішкі жағы түкті (ұш жағында қалыңдау) қабықты. Сәуір – мамыр айларында гүлдейді. Қазақстанда таралуы: Аласа таудың шағыл тастың баурайында өседі. Шығыста – Балқаш – Алакөл флористикалық ауданында, Шу – Іле тауларында, оңтүстікте – Бетпақдалада, Қаратау тауы мен шоқыларында кездеседі.

Лилия шегіртке.

Сурет-7 Лилия шегіртке.

Ол әдемі қызғылт немесе күлгін гүлдермен назар аударады, олардың қисық жапырақтарында қара нүктелер бар. Гүлдену уақыты: маусым-шілде.Ресейде еуропалық бөлікте, Оралда, Батыс және Шығыс Сібірде кездесетін лалагүлдің бұл түрінің ботаникалық атауы - бұйра лалагүл немесе Martagon лилия (Lilium martagon). Ол бірінің үстіне бірі тұрған екі пирамидадан тұратын сияқты. Төменгі бөлігін қою жасыл ланцет жапырақтарының жеті орамдары құрайды; төменгі ең үлкен шиыршықтардың диаметрі шамамен 30 см, жоғарғы пирамида конус тәрізді рацемозды гүлшоғырдан түзілген, онда қара күлгін дақтары бар сирень жапырақшалары бар 40 үлкен (диаметрі 4 см) хош иісті гүлдер. Гүл жапырақтары бұйраланып бүктелген тәрізді. Сондықтан лалагүлдің бұл түрін бұйра лалагүл деп атайды. Олар сондай-ақ тақия сияқты әсер қалдырады. Сондықтан бұл кең таралған гүл формасы тақия деп аталады. Жергілікті жағдайға бейімделген сау өсімдіктер шығару үшін лалагүлді көбейтудің ең оңай және тиімді әдісі - тұқым себу. Өсімдіктер жыл сайын жеміс береді, тұқымдар тамыз айының басында піседі. Олар ашық-қоңыр, жалпақ, үшбұрышты. Олар қыста немесе ерте көктемге дейін шамамен 2 см тереңдікте себілуі керек. Соңғы жағдайда тұқымдарды стратификациялау керек - шамамен 0 ° C температурада 60 күн бойы ылғалды субстратта (мүк, шымтезек, құм) ұстаңыз. [7]

Сібір ирис гүлі.

Сурет-8 Сібір ирис гүлі

            Ирис тұқымдасына жатады. Жапырақты ормандардың шетінде, жайылмалы шалғындарда өседі. Биіктігі шамамен 80 см болатын гүлді өркендердегі қою көк гүлдер керемет көрінеді. Олар гүл шоқтары үшін кесіледі және саяжайларды абаттандыру үшін қазылады.Бұл шөптесін көпжылдық өсімдік - тамыры бұтақталған түбін тығыздап алып қайың жанында , түбінде, орманның ашық жерлерінде , ылғалды шалғындарда өседі. Жапырағы жіңішке (1 см-дің айналасында) , таспа тәрізді , тегіс, желпуіш тәрізді шоқтана жиналған. Сабағы тік, биік (100 см-ге жетеді) , жапырақтары дара , гүл саны 2-3, диаметрі 5-7 см-ге жетеді. Түстері жиі өзгереді - қою сия түстен , көкшіл , көгілдір , бозғылт, кейде таза ақ түсті. Қысқа түтіктегі гүл серігі алты бөліктен тұрады , төмен өскен және екі шеңберге орналасқан. Сыртқы жапырақшалар ішкілеріне қарағанда ашыңқы керіліп, иіліп тұрады, ал ішкілері тігінен жоғарыға бағытталған.

Ірі гүлді шолпанкебіс 

Сурет-9 Ірі гүлді шолпанкебіс

            Сүйсіндер тұқымдасының шолпанкебіс туысына жататын Қазақстанда сирек кездесетін, таралу аймағы тарылып бара жатқан түр. шағын топ болып анда-санда Солтүстік Қазақстан  кездеседі. Қазақстан жерінен тыс Еуразия мен Азияның орманды аймақтарында, Қиыр Шығысқа дейін таралған. Жапырақты, сирек қарағайлы және аралас ормандарда, шалғынды алаңқай мен ылғал шабындықтарында өсетін тамыр сабақты ірі орхидея. Тұқымы арқылы көбейеді, қайта өсуі әлсіз. Алғашқы үш жылда жер астында тіршілік етеді. Тек төртінші жылы бір жасыл жапырағы бар жер беті өскені пайда болады. Көшеттің өскінінен алғашқы гүлденгенге дейін 15 жыл уақыт өтеді. [7]