9 класс. биология. Тема Экология

Күні:		Пәні: Биология		Сынып: 9
Сабақтың тақырыбы		Экология пәні. Ортаның экологиялық факторлары.
Сабақтың мақсаты		Оқушыларды экология ғылымымен , оның бүкіл ғаламшар алдында тұрған мәселелерімен, Қазақстан мемлекетінің экологиялық жағдайларымен таныстыру.
Міндеттері:		Ø  Экология пәні, мақсаттары мен міндеттері туралы,  ортаның экологиялық факторларыжайлы білім беру. Ø  Тапсырмаларды еркін орындай алады. Ø  Білімдерін тәжірибеде қолдана алады.
Оқытудың нәтижелері		Экология ғылымымен танысады. Экология мәселелерін талқылай алады. Еліміздің экологиялық жағдайларымен танысады.
Сабақта қолданылатын әдіс-тәсілдер		«Миға шабуыл» әдісі,  «INSERT»,  «Ой қозғау» әдісі, жұптық  жұмыс, «Топтастыру» стратегиясы, «Суреттеу» стратегиясы, «Синквейн» әдісі, «Зымыран сұрақтар»  әдісі, Ж.Караев технологиясы.
Негізгі дерек-көздер		Плакат, маркер, бағалау парақшасы, смайликтер, Түрлі-түсті стикерлер
Сілтеме:		Ø  9 –сынып оқулығы Ø  Интернет желісі «Қазақстан» телеарнасындағы «Семей-Невада полигонының зардабы» атты жаңалығы.
Модульдің кіріктірілуі		Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер, Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету, Оқыту үшін бағалау және оқудағы үшін бағалау, Ж.А.Караевтың «Оқытудың үш өлшемді  әдістемелік жүйе» педагогикалық технологиясы, Ақпараттық-коммуникативтік технологияларды оқыту, Дарынды және талантты балаларды оқыту, Оқушыларды жас ерешеліктеріне сәйкес оқыту және оқу, Оқытудағы басару және көшбасшылық.
Пәнаралық байланыс:		Экология, география, қазақ тілі, ағылшын тілі, латын тілі, орыс тілі, тарих.
	Сабақ барысы Ұйымдастыру кезеңі (2минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Сәлемдесу. Ұйымдастыру. Топқа бөлу. Сабақ барысымен таныстыру. Бағалау парағын таныстыру. Балалардың назарын сабаққа аудару.		ü  Сәлемдесу. ü  Өздерін ретке келтіру. ü  Топқа бөліну. ü  Кітап құралдарын, дәптерлерін, қалам қарындаштарын дайындыққа келтіру.
	«Үй тапсырмасын тексеру» (3+1) 4 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Үй тапсырмасын тақтада жазулы сұрақтар қою арқылы тексеру.15 сұрақтан құралған тапсырма беру.Бағалауды оқушыларға беру, тексерту.		Қойылған сұрақтардың жауаптарын дәптерлеріне жазу арқылы жауап береді. Бір – бірінің дәптерлерін тексеру арқылы бағаланады.
	«Қызығушылықты ояту» сатысы  3 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Интернет желісі арқылы Қазақстан телеарнасындағы «Семей – Невада полигонының зардабы» атты жаңалыққа тоқталып, бейнекөріністі көрсетеді.		Оқушылар бейнеролик арқылы сабақтың тақырыбына көшеді.
	«Мағынаны ажырату» сатысы (1 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Оқушыларға бүгінгі сабақтың мақсаттарын сұрайды		Оқушылар өздері бүгінгі сабаққа мақсаттар қояды
	Сабақтың негізгі бөлімі (24 минут) Кластермен жұмыс (3+3) 6 минут
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	ü  Оқушыларды тапсырмамен таныстырады. ІІІ топқа тақырып беріледі: 1 топқа – Экология. 2 топқа – Орта факторлары. 3 топқа – Тіршілік ортасы. ü  Топ басшыларын сайлауды ұсынады. ü  Топ басшысына бағалау парағын беру. ü  Сабақтың өтілу шартын түсіндіру. ü  Мәтінді оқи отыра «INSERT» әдісін пайдаланып, кестені толтыруды ұсынады. ü  Әрбір топқа берілген тақырып бойынша кластер жасайтыдығын ескертеді. ü  Бейнекөрсетілім көрсетіледі.		ü  Оқушылар тапсырмамен танысады, белсене қатысады. ü  Топ мүшелері топ басшыларын сайлайды. ü  Топ басшысы тобындағы әрбір оқушының атй – жөнін бағалау парағына жазады. ü  Сабақтың қтілу шартын тыңдайды. ü  Мәтінді оқи отырып, «INSERT» әдісін пайдаланып, кестені толтырады. Білемін ü    Білмеймін немесе күмәндімін - Мен үшін жаңалық + Ізденемін, сұрақ туды ? ü  Оқушылар бірін – бірі бақылап топта жұмыс жасайды. ü  Топтағы оқушылар плакатқа кластер құрастырып, ортақ ойды жариялайды. ü  Бейнекөріністі көріп, ортақ ойды түйіндейді.
	Тапсырма №1. Кестені толтыр (3+3) 6 минут
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Әр топқа әртүрлі тапсырма береді.		Берілген тапсырмаларды топпен бірге орындау,
	1 топқа – Тіршілік ортасы. Биологиялық топ атауы Анықтамасы Мысалдары Гидробионттар Аэробионттар Эдафобус Эндобионттар 2 топқа – Экологиялық факторлар. Фактор атауы Анықтамасы Мысалдары Биотикалық Абиотикалық Антропогендік 3 топқа – Экология бөлімдері. Экология бөлімдері Анықтамасы Аутэкология Синэкология Демэкология
	Тапсырма № 2. Оқулықпен жұмыс (3+9) 12 минут
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Мұғалім Ж.А.Караевтың «Оқытудың үш өлшемді  әдістемелік жүйе» педагогикалық технологиясын қолдану арқылы деңгейлік тапсырмалар береді		Берілген  деңгейлік тапсырмаларды дәптерлеріне орындайды.
	Сергіту сәті (2 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Оқушыларға әртүрлі жаттығулар жасату.		Әртүрлі жаттығулар жасайды.
	Рефлексия (3 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Сабақтан  алған әсерлері мен ұсыныстарын жазу стикерлер тарату.		Сабақтан алған әсерлері мен ұсыныстарын стикерлерге жазу.
	Негізгі ұғымдармен жұмыс істеу (3 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Негізгі ұғымдарды беру: Экология, экологияның міндеттері, экология бөлімдері, аутэкология, демэкология, синэкология, биотоп, гидробионттар, аэробионттар, эндобионттар, эдафобустар, экологиялық факторлар, абиотикалық факторлар, биотикалық факторлар, антропогендік факторлар, тіршілік ортасы.		Әр оқушы бір ұғымды алып, оны 3 тілге аударады (орыс тілі, ағылшын тілі, латын тілі) Экология, задачи экологии, раздели экологии, аутэкология, демэкология, синэкология, биотоп, гидробионты, аэробионты, эндобионты, эдафобусы, экологияческие факторы, абиотические факторы, биотические факторы, антропогенные факторы, среда обитания.
	Үй тапсырмасын беру (1 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	1. §56-58 оқу. 2. Қосымша мәліметтер әкелу. 3. "Экология" сөзіне сөзжұмбақ құрастыру.		Тапсырмаларды күнделіктеріне белгілеп алады.
	Бағалау (2 минут)
	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқуышының іс-әрекеті
	Бақылайды, бағалайды. Оқушылардың формативті бағалауымен өз бағасынан ортақ баға қояды.		Оқушылар өзін-өзі бағалау парағын толтырады. Оқушылар өз топтарындағы көшбасшыларды анықтайды.

Қосымша №1

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі:

1.      Қазіргі заман адамдарының барлығы қандай түрге жатқызылады? Саналы адам homo sapiens бір түрге жатады.

2.      Нәсілдер бұдан неше мың жылдар шамасында ғана қалыптаса бастады?

30 – 40 мың

3.      Қай аймақтан табылып, айы – күні бұдан 25-40 мың жылбұрын белгілі болған кроманьондықтар түрінің өкілдерінде нәсілдік ерекшелік әлсіз, көмескі түрде білінді?

Еуразия аймағынан.

4.      Нәсілдер бұдан неше мың жылдар бұрын біржола қалыптасса керек? 10-20мың жылдар

5.      Карл Линней (1740) өзіндік жүйелеуге осы заманғы адамды қосуды ұсынды. Ол неше негізігі формаға бөлді оларды атаңыз?

4 негізігі формаға, олар: азиялық, африкалық, америкалық және еуропалық формалар.

6.      Қазіргі кезде неше ірі нәсілге бөледі, оларды ата?

3 ірі нәсілге, олар: монғолоид, еуропеоид және негроид.

7.      Ұзын бойлы, шашының ұзын салалы әрі ашық, терісінің ақшыл түсті болуы. Олардың бет пішіні сопақша, мұрты мен сақалы тез өскіш, қыр мұрынды (жалпақ есем), жұқа ерінді болып келеді. Қай нәсілді сипаттап отыр?  

Еуропеоидтық.

8.      Еуропеоидтық нәсілдер алғашында қай жерде өмір сүрген?  

Еуропа мен Алдыңғы Азия.

9.      Шаштары қатты әрі ұзын салалы, терісінің түсі қоңырқай, сақал – мұрты баяу өседі. Көбіне орта бойлы, жалпақ бетті, мұрын пішіні де жалпақ, көздері қысықтау, еріндерінің қалыңдығы орташа болып келеді. Қай нәсілге тән белгілер сипатталған?

Монголоидтық.

10.   Монголоидтық нәсілдер негізінен қай құрлықтар кеңінен таралған?

Азия құрлығында.

11.   Шаштары бұйра әрі қара түсті, терісінің түсі де қара, сақал – мұрты баяу өседі. Мұрны жалпақ, бет пішіні сопақша, көздері үлкен, еріндерінің қалыңдығы айқын байқалады. Бұл белгі қай нәсілге тән?

Негроидтық.

12.   Нағыз негроидтық нәсілдер,негзінен, қай жерде өмір сүреді?

Африкада.

13.   Адамдар тобының арасындағы тіршілік тұқым қуалаушылық өзгергіштікті нәсілдер деп атаған ғалым?

Француз ғалымы Ф.Бернье.

14.   Нешінші жылы Ф.Бернье адамдар тобының арасындағы тіршілік тұқым қуалаушылық өзгергіштікті нәсілдер деп атады?

1684 жылы.

15.   Қазақстан Республикасының Конституциясының нешінші бабында былай деп жазылған: «Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқашан кемсітуге болмайды»?

Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-бабында

Қосымша №2

І топқа арналған тапсырма

( Ж.А.Караевтың «Оқытудың үш өлшемді  әдістемелік жүйе» педагогикалық технологиясын қолдану арқылы деңгейлік тапсырмалар)

І деңгей.

1. Экология нені оқытады?

Ж.тірі ағзалардің өзара әсерінің және қоршаған тіршілік ортасымен өзара әсерінің зандылықтарың оқытады.

2. Экология бөлімдерін атаңдар

Ж.аутэкология, демоэкология және синэкология

3. Экология терминін кім, кай еңбегінде, қашан ғылымға еңгізді?

Ж. Эрнест Геккельдің «Ағзалардің жалпыға бірдей морфологиясы» (1866) және « Әлем жаратылысыныңтабиғи тарихы» (1868) еңбектерінен ғылымға енді.

4. Экологияның міндеттері қандай?

Ж. Экология жеке ағзалардың және олардың бірлестіктерінің арасындағы өзара әсерді, оларға тіршілік орта факторларының ықпалын оқып үйретеді. Ағзаның құрылысы мен тіршілік әрекетіне, оның мәнез-қылығына қоршаған ортаның әсерін зерттейді.

5. Биогеография дегеніміз не?

Ж. Нақты географиялық таралу аймағы (ареалы) бар ағзаларды зерттейтін жаңа ғылым.

ІІ деңгей

1.Экология ғылымының пайда болу тарихы жайлы айтып беріңдер.

Ж. Экология ғылыми пән ретінде ХХ ғасырда қалыптаса бастады, алайда арғы басталу тарихы швед биологы К.Линней еңбектерінен ХVІІІ ғасырдан есептеледі.

2. Жүйелеу атауларына кейбір экологиялық сипаттамаларды қай ғылым еңгізді?

Ж. К.Линней

3.Экология бөлімдерінің бір-бірінен қандай айырмашылығы бар?

Ж. Аутэкология – жеке ағзалар мен популяцияларға сан алуан сыртқы орта факторларын зерттейді. Демоэкология – популяцияның орта мен және популяцияның ішкі үдерістерімен тура және кері байланыстарын зерттейді. Синэкология – биотикалық бірлстікті және олардың тіршілік ортасымен өзара арақатынасын зерттейді.

4. Экологтар нені зерттейді?

Ж. Өсімдік және жануарлар ағзаларының өзара бірлестіктерін, қоршаған тіршілік ортасын экологтар зерттейді.

ІІІ деңгей.

1. Қазіргі уақытта экологияға неліктен көп көңіл бөлінеді?

Ж. Өйткені қазіргі уақытта зауыттар мен фирмалар өте көп. Олардан өте улы түтіндер шығып, ауа ластануда.

2.Экологияның дербес ғылым болып қалыптасуы қай ғасырда басталды?

Ж. ХVІІІ ғасырда

3. Ч.Дарвин және Ж.Б. Ламарк тірлік экологиясына қоршаған жағдайлардың қандай рөлін бөліп көрсетті?

Ж. Ч.Дарвин микроэволюция қозғаушысы болып табылатын табиғи сұрыпталуға қоршаған орта факторының шешуші рөлін ең алғаш көрсетті.

Қосымша №3

ІІ топқа арналған тапсырма

( Ж.А.Караевтың «Оқытудың үш өлшемді  әдістемелік жүйе» педагогикалық технологиясын қолдану арқылы деңгейлік тапсырмалар)

І деңгей

1. Ағзалардың негзгі тіршілік ортасын атаңдар.

Ж: су, құрлық, топырақ және ағзалар (паразиттер мен селбесушілер үшін).

2. Қай тіршілік ортасы ең алғаш пайда болды?

Ж: су тіршілік ортасы.

3. Эндобионт дегеніміз не?

Ж: белгілі тіршілік иесінде өмір сүретін ағзалар.

4. Ағзалардың сулы ортада таралып, бейімделуіне судың қандай қасиеттері себеп болған?

Ж: жоғары жылуөткізгіштік, жылусыйымдылық, жоғары тығыздық, ауа тығыздығының шамамен 800 есе артуы, мөлдірлік, тұтқырлық, қатқан кезде мұздың көлемін ұлғайтуы.

5. Эдафобус деген не?

Ж: топырақ ортасында тіршілік ететін ағзалар.

ІІ деңгей

1. Ағзалар қоршаған ортадан тіршілікке қажеттілердің барлығын қайдан алады?

Ж: су, оттегі, қорек, жылу.

2. Тірі ағзалар қандай ортада өмір сүреді?

Ж: су, құрлық, топырақ және ағзалар.

3. Эндобионттың өмір сүруіне топырақ ортасындағы жағдайлардың қайсысы қолайлы?

Ж: температураның аздаған ауытқуы, орташа ылғалдық, көмірқышқыл газ концентрациясының жоғарылығы, үлкен тығыздығы.

4. Сызбанұсқаны толтырыңдар.

 

ІІІ деңгей

1. Гидробионттардың эндобионттардан айырмашылығы неде?

2. Топырақта тіршілік ететін ағзаларды атаңдар.

3. Тақырыпқа сай мақал-мәтелдерді жинақтаңдар.

Қосымша №4

ІІІ топқа арналған тапсырма

( Ж.А.Караевтың «Оқытудың үш өлшемді  әдістемелік жүйе» педагогикалық технологиясын қолдану арқылы деңгейлік тапсырмалар)

І деңгей.

1. Тірі ағза дегеніміз не?

Ж: Өмір сүретін тірі және өлі табиғат жағдайларының жиынтығы.

2. Неше экологиялық фактор бар?

Ж: а)абиотикалық, ә)биотикалық, в)антропогендік.

3. Ағзалардың өзара әсерлесуіне және өлі табиғатқа ықпал жасауына қандай фактор маңызды роль атқарады? Ж: Биотикалық  фактор.

4. Ағзаға әсер ететін абиоздық факторлар түрлері қандай?

Ж: Жарық, температура, ылғалдылық, радиациялық.

5. Қандай жағдайда ағза өлі болып саналады?

Ж: Фотосинтез жүрмесе, қозғалмаса, зат алмасу процесі жүрмесе, тітіркенбесе, көбеймесе.

ІІ деңгей.

1. Сәйкестендіруді орында

Биотикалық                                       паразиттер

Гидробионттар                                 жеке ағзалар экологиясы

Абиотикалық                                    популяция

Демэкология                                     бірлестіктер

Антропогендік                                 температура өлі табиғат әсері

Эндобионттар                                  құстар

Синэкология                                     шұбалшаң

Аэробионттар                                   жыртқыштық тірі ағзалар әсері

Аутэкология                                     балдырлар

Эдафобустар                                     зауыт

2. Неліктен кейбір ағзалар төтенше жағдайларда өмір сүре алады?

Ж: Себебі ағзалар көпшілігі жылу мөлшері едәуір төмен және жоғары температураға бейімделген.

3. Еліктеуші немесе шектеуші факторлардың барынша аз және ең көп нені білдіреді? Ж: тап сол ағзаның әлі де тіршілік әрекетін жалғастыру мүмкіндігі бар орта  факторлар  барынша және аз мөлшерде әрекет ету шамасы.

4. Биоткалық факторларға мысал келтір. Ж:

ІІІ деңгей.

1. Тірі ағзалардың орта факторларына бейімделуіне мысал келтір.

Ж: Бақа температура төмендегенде ұйқыға кетеді, жануар түлеуі, ақ аю терісінің қара болуы.

2. Озон қабаты саңылауының ұлғаюы тірі ағзаларға әсері қаншалықты зиянын тигізеді деп ойлайсыңдар. Өз ойыңды жаз.

3. Күн сәулесі спектрінің үш аймағын атап, сипаттама бер.

Күн сәулесі спектрі                                                                               

 

                Ультрокүлгін          

                                                 көрінетін сәуле            инфроқызыл

Қосымша №5

« Бағалау парағы»

№	Оқушының аты - жөні	Үй тапсырма-сын тексеру	Тапсырмалар						Мұғалім бағасы	Оқушы бағасы	Қорытынды баға
			№1	№2	№3	№4	Реф-лексия	Негізгі ұғымдармен жұмыс
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16

Қосымша №6

Топ ережелері:

1.      Қауіпсіздік ережелеріне қатаң түрде бағыну.

2.      Бір – бірін құрметтеу.

3.      Әр адамның ойын аяғына дейін тыңдау.

4.      Бірлесіп жұмыс істеу.

5.      Тазалықты сақтау.

6.      Зейінді толығымен сабаққа бөлу.

7.      Ақылдаса келіп, бір шешім қабылдау.

8.      Уақытты тиімді пайдалану.

9.      Әр оқушының өз қызметін дұрыс орындауын қадағалау.

10.  Ұялы телефонды тақырыпқа сай қолдану.

Қосымша №7

Сөзжұмбақ

            1            2              3                4             5              6               7              8

Э	К	О	Л	О	Г	И	Я
у	л	Н	И	р	е	н	д
к	и	Т	П	н	н	б	р
а	м	О	И	и	е	р	о
р	а	Г	Д	т	т	и
и	т	Е	Т	о	и	д
о		Н	Е	л	к	и
т		Е	Р	о	а	н
т		З		г		г
а				и
р				я

1.      Жасушасында оқшауланған ядросы бар организмдер.

2.      Бір аумаққа тән ауа райының көпжылдық режімі; экологияның анықтаушы факторларының бірі.

3.      Организмнің пайда болған кезеңінен тіршілігінің соңына дейінгі жеке даму тарихы.

4.      Барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін, тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын майтәрізді органоиді.

5.      Құстардың тіршілігін зерттейтін ғылым.

6.      Тірі организмдерге тән тұқымқуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейтін ғылым саласы.

7.      Бір түрдің ішіндегі жақын, туыстық қатынасы бар организмдерді шағылыстыру.

8.      Көптеген бірасушалы және барлық көпжасушалы организмдердің жасушаларының негізгі бөлігі.