Конспект урока по культуре родного края по теме "Головные уборы" (7 класс)

                        Урок теми:  

     «Пуçа тăхăнмалли».  

                                               Класс: 7

                                              

 Урок теми:      «Пуçа тăхăнмалли».  

 Урок тĕллевĕсем:

1.  Чăваш арçынěсен, хěрарăмěсен пуçа тăхăнмалли япалисемпе, паллашасси.
2.  Виçě этнографи ушкăнěнчи, анатри, тури тата анат енчи пуçа тăхăнмалли япаласен уйрăмлăхĕсене пăхса тухасси
3. Чăваш тумĕ чăнах та асамлă пулнине ĕнентересси.

Урока кирлĕ хатĕрсем: компьютер, мультимедиапроектор, урок темипе хатĕрленĕ презентаци,  учебник, ĕç тетрачĕсем.                 

                                            Урок юхăмĕ:

I. Класа урока йĕркелени.    

 – Ырă кун пултăр, ачасем!

-Дежурнăйпа калаçни. (Паян мĕнле уйăх (авалхи ячĕ), число, эрнен хăш кунĕ, класра кам çуккине).

- Урок темипе, тĕллевĕсемпе паллаштарни. 

 II. Иртнě урока аса илни.    Видеоролик.

Чăваш халăх тумĕ хăйĕн илемĕпе, вăрттăнлăхĕпе кашни чăвашăн чĕрине тыткăнлать. Уявсенче, концертсенче чăваш тумĕ çинчи эрешсемпе, тевет, ама, хушпу çинчи шăнкăр-шăнкăр тенкĕ янăравĕпе киленетпĕр. Ун илемěпе киленсе сăвăçсем сăвăсем çыраççě, ÿнерçěсем картинасем ÿкереççě. Эпир те сирěнпе чăваш çи-пуçне ытараймасăр унăн вăрттăнлăхěсемпе паллашас терěмěр. 

Иртнĕ уроксенче  «Чăвашсен çи- пуçě» ярăмне пуçласа  тумтир çěлемелли материалсем çичен тата кěпе-йěм çинчен   калаçнăччĕ. Музейра та пулса куртăмăр.   Халě вара кăштах иртнě урока аса илер- «Чăвашсен çи-пуçě». Хут çинче ěçлеççě.  Пěр-пěрин ěçне тěрěслеççě.

Слайд№1.            Тестсем:

1.      Арçынсемпе хěрарăмсен кěписем мěнпе уйрăлса тăраççě?

1)      тăршшěпе;  2) тěрěсен шучěпе;    3) тěсěпе

2.      Мěншěн кěпе аркине, çанă вěçесене  хěрлě пусма хăюпа илемлетнě?

1)    илемлěрех пулать;   2) урăх тěс пулман;   3)усал-тěселе хавалать

3.      Кěскě – вăл …

1)    хěрарăм кěписен кăкăр умěнчи тěрри;

2)    хěрарăм кěписен арки çинчи тěрě;

3)    арçынсен кěписен кăкăр умěнчи тěрри.

Слайд №2    Картина:  çак кěпесем хăш этнографи ушкăнне кěреççě?

 Слайд 3   Барельеф.   Чǎвашсене тĕрĕс сǎнласа панǎ-ши художник?

III.  Çĕнĕ тема ǎнлантарасси.

 Слайд № 4    Паянхи кун та асанне арчинче авалхи уяв çи-пуçĕ тирпейлĕн упранса выртать. Час-часах асаннесем ялти хĕрсене тĕрлĕ уявсемпе концертсене хутшăнакансене хăйсен уяв çи-пуçне вăхăтлăх тăхăнма парать. Хăй çак çи-пуçа тăхăнмасть пулин те тирпейлесех тăрать.  Çакăн пек асанне-асаттесемпе пултаруллă хĕр-каччăсем пуррине пулах пирĕн авалхи чăваш культури кĕлленмест. Çав çи-пуçра пирĕн халăх ăсĕ, пехилĕ, кăмăл-сипечĕ, ăраскалĕ, йăли –йĕрки сыхланса юлнă. Акă мĕнле сăнлать чăваша Николай Иванович Ашмарин хăйĕн 17 томлă словарĕнче: «Хăйсем пурте хĕрлĕ кĕпесемпе те атăсемпе, пуçĕсенче тухья, умĕсенче алмапа шÿлкеме. Тенкĕллĕ мăй çыххисем, урăх илемлĕ шăрçасем те çакнă.»

Слайд№ 5    Паянхи урок теми –  «Пуçа тăхăнмалли».   Эпир паян урокра чăваш тумěн тепěр пайěпе,  чăваш арçынěсен, хěрарăмěсен пуçа тăхăнмалли япалисемпе, паллашăпăр.. Виçě этнографи ушкăнěнчи, анатри, тури тата анат енчи пуçа тăхăнмалли япаласен уйрăмлăхĕсене пăхса тухăпăр, чăваш тумĕ чăнах та асамлă пулнине ĕненěпěр.    

-  Мěн тума кирлě пулнă-ха пуçа тăхăнмалли япаласем? – Видеоролик

Слайд №6  Арçынсен пуçа тăхăнмалли.

- Çулла тăхăнмаллисем: ялкассем – шура е хура кěççерен çěленě, йăваласа тунă.

-Хěлле тăхăнмаллисем: çěлěксем – сăрантан, тунă тиртен,  тăларан  çěленě.

 Слайд №.7   Хěрарăмсен пуçа тăхăнмаллисем: калпаксем

 Хушпу - сăран çине мерчен тата тенкĕрен пулă хуппи евĕр çĕленĕ хĕрарăмсен пуçа тăхăнмалли çи-пуç. Хушпу вĕçĕ çурăм тăрăх шÿрешкеленсе анать. Ăна сурпан çинчен тăхăннă. «Киле килсесĕн, каччин амăшĕ урайне пăрахрĕ тенкĕллĕ хушпу: - Вăт сана, кин, -тет, - çак çутти çине пусса кĕр, -тет». (Н.И. Ашмарин çырнинчен, чăваш сăмахĕсен кĕнеки, 16 -мĕш том.) Кунта сăмах тури чăвашсен калаçĕвĕнчен çырса илнĕ йăла пирки пырать. Мĕне пĕлтерет-ши? Качча каякан хĕре упăшки килне хушпу çине пустарса кĕртеççĕ, пурнăç  телейлĕ пултăр, укçа-тенкĕрен татăк ан пултăр тесе. Авалхи хушпу çине çичĕ рет нухрат, пилĕк рет укçа çакаççĕ, хĕррипе укçапа ярапа яраççĕ, çамка тĕлне шăрçа çакаççĕ , çырать Н. И. Ашмарин. Хăш-пĕр вырăнти чăваш хĕрарăмĕсем вилес умĕн хушпури укçасене тăванĕсене салатса панă. («Пуçăм тулли хушпăвăм пур, умăм туллии сăркам пур» (Халăх юрринчен).

Этнографи ушкǎнинчи уйрăмлăхсем.

 Слайд №8 . Хěрсен  пуçа тăхăнмаллисем: тухъя

Тухья – хěрсен уявра пуçа тăхăнмалли çи-пуç. Тухья кĕмĕл тенкĕсемпе мерченсенчен тăрать. Тухьяна качча кайман хěрсен çеç тăхăнма юранă.. Хăш-пěр тěпчевçĕсем тухъяна çапăçу шлемěпе те танлаштараççĕ, вăл авалхи чăваш амазонкисенчен сыхланса юлнă имěш.  Видеоролик.

Уйрăмлăхсем.  Анатри   хěрсен тухьи шÿрешкеллĕ пулнă.

Слайд №  9 Пěркенчěксем.

Сурпан – качча кайнă хěрарăмсен çи-пуçě, ăна пуç çыхса çурăм тăрăх усса янă. Сурпансăр çÿрекен хěрарăма çарамас çÿрекен çынпа танлаштарнă. Сурпана тăрсанах сырмалла пулнă.   ВИДЕО

 Уйрăмлăхсем.  Стр. 107      Тăршшě (1,5 м; 2м, 2,5 м),тěрри, çыхмалли мелěсем.

 Масмак — пуç çине çыхакан тĕрĕллĕ хăю, çыхă, ытларах хĕрарăмсем çыхаççĕ.

 Пĕркенчĕк —   туй вăхăтĕнче качча тухакан хĕрача пĕркенекен пуçа-пĕве витсе тăмалли ятарлă çи витти, ятарлă пĕркенчĕк /тăваткăлĕ 1,2-1,4, X 1,4-1.5 см/ йăла тăрăх, туй вăхăтĕнче пулас кин килтен тухса упăшки /каччă/ килне кайса кĕриччен, вырнаçиччен хирĕçле ĕçсем тума пултаракан усалсенчен пĕркенчĕк айне тăрса хутĕленнĕ. Пĕркенчĕк кĕтессисене чĕрĕлĕх тĕррисене тĕрленĕ. Пĕркенчĕке ĕмĕр-ĕмĕр упранă. Амăшĕн пĕркенчĕкĕпе хĕрĕ витĕннĕ. Иăхра пĕркенчĕк çиччĕмĕш сыпăка çити куçса çитнĕ пулсан вăл асамлăх шутне куçнă. Çакă пĕркенчĕк асамлă чирлĕ ачасене те сыватать тенĕ.

IV.               Ĕç тетрачěпе ěçлесси.

V.Пěтěмлетÿ. Чăвашсен пуçа тăхăнмаллисем – сěм авалтан упранса юлнă, вěсем Ази тата Хевел тÿхăç  культурипе çыхăннă.

VI.Ачасен ĕçне хакласси.