Конспект урока татарского языка и литературы на тему "ШАРТ ФИГЫЛЬ"

ТЕМА :    Шарт  фигыль 

Максат:1. Шарт фигыль, аның мәгънәсе, төрләнеше һәм җөмләдә кулланылышын өйрәтү. 
2. Шарт фигыльне дөрес язу күнекмәләрен булдыру; сөйләмдә дөрес кулланырга өйрәтү. 
3. Татар халык авыз иҗаты әсәре булган сынамышлар аркылы балаларның игътибарын тирә-як мохитка, табигать күренешләренә юнәлтү, экологик тәрбия бирү. 
Дәрес тибы: яңа материал өйрәнү һәм аны ныгыту. 
Кулланылган технологияләр: сәламәтлек саклау, компьютер,  эшчәнлек, уен технологияләре. 
Кулланылган метод һәм алымнар: фронталь сорау, проблемалы сорау кую, өлешчә эзләнү, әңгәмә, төркемләп эш, индивидуаль эш, фәннилек. 
Җиһазлау: “Шарт фигыль” темасына презентация, шәхси һәм төркемләп эш өчен карточкалар, перфокарталар. 
Дәрес барышы: 
I. Оештыру. 
Исәнләшү, кәефләрне сорау. Укучыларны өч төркемгә бүлеп утырту. 
II. Актуальләштерү. Белемнәрне тигезләү. 
Тактада 1 нче слайд (рәсем): 
- Әйе, дусларым, бүген яңа дәрес материалын үзләштерергә безгә табигать, ягъни табигатьнең бер күренеше булган Куянкай ярдәмгә килер. Ул дәрес буе безнең белән бергә булыр. Без үзебез дә бит – табигать балалары. 
А) Узган дәресләрдә алган белемнәрне искә төшерү, фигыльләргә хас билгеләрне, төрләнешләрен атау. 
- фигыльләр нинди сорауларга җавап бирә? 
- Нәрсәне белдерәләр? 
- Төрләнешләрен аңлатыгыз. 
- Зат-сан белән төрләнү һәм төрләнмәвенә карап, аларны нинди ике төркемгә бүләләр? 
Тактада бирелгән җөмләләрдәге фигыльләрне тиешенчә төрләндереп, җөмләләрне укырга: 
Чишмә ап-ак ташлар арасыннан челтер-челтер итеп агып чык- (хәзерге заман,III зат,берлек сан) 
Кинәт урман караңгыланып кит- (билгеле үткән заман хикәя фигыль, III зат, берлек санда) 
Әмма Ык тынычланып җит- (билгесез үткән заман хикәя фигыль, юклык формасы, III зат, берлек санда) 
Тиздән күптән көтелгән яз җит- (билгеле киләчәк заман фигыль, барлык формасы, III зат, берлек санда) 
Без туган ягыбызны ярат-(хәзерге заман хикәя фигыль, барлык формасы, I зат,күплек санда) 
1. Яңа уку мәсьәләсе кую һәм аны чишү. Алдагы дәресләрдә алган белемнәренә таянып укучылар тарафыннан шарт фигыль, аның мәгънәсе, төрләнеше һәм җөмләдә кулланылышын билгеләтү. 
А) Куелганмәсьәләнечишүгәәзерлек. (Предметарабәйләнеш, тәрбияминутлары) 
Тактада 2 нче слайд. 
- Дусларым, без бүгентагынберфигыльтөребеләнтанышырбыз.ТиканыңисеменКуянкайкуйгансорауларгаҗавапэзләгәннәнсоңсезүзегезкуярсыз, төрләнешеначыкларсыз. 
Тактадасынамышларязылган 3 нче слайд: 
¡Кояшболыткакапланыпбаеса, яңгыр явар. 
¡Томанҗиргәтөшсә, аязбулыр. 
¡ Кар калынбулса, ашлыкуңар. 
¡Елгасуыбозөстенәчыкса, көнҗылытыр. 
¡ Март башындатамчытамса, җәйяхшыкилә. 
¡Каенсуыкүпакса, җәйяңгырлыбулыр. 
- Укучылар, тактадаязылганҗөмләләрнекукыпкарыйкәле. Алартурынданәрсәәйтерсез. Алархалыкавызиҗатыныңкайсыжанрынакарыйлар? (Сынамышлар). 
- Халыкавызиҗатыикенчетөрленичекатала? (Фольклор) 
- Сынамышларнәрсәтурындахәбәритәләр? 
- Алар ни өченкирәкдипсаныйсыз? 
- -Сынамышлархалыкарасындакиңтаралганмы? Аларныңтөпмаксатынидәдипуйлыйсыз? 
- Әйе. Халыксынамышларыбезне, беренчедән, табигатьдөньясынтаныпбелергә, икенчедән, киләчәккәкарапдөресяшәргә, өченчедән, тирә-як мохитнысакларгаөйрәтә. Димәк, аларныңтөпмаксаты: киләчәкнехәбәритү, һаваторышыничекбулыр, игеннәруңармы. Сынамышларалданкүрәбеләләр. Чөнкиәби-бабаларыбызгасырлар буе табигатьбеләнбергәяшәгән, күзәткән, кояшничегрәкбайый, хайваннар яки кошларүзләренкайчанничектоталар. Шуларданчыгып, нәтиҗәясаганнар. 
Б) Укучыларалдына логик сораулар кую һәмаларныңүзләреннәнкуелганмәсьәләнечишүюлларынтаптыру. 
– Хәзерәлегесынамышларныҗөмләбуларактикшерик. Сезбиредәүзегезгәтанышбулганниндифигыльләркүрәсез? Аларниндифигыльтөркеменәкерә, ниндимәгънәбелдерәләр? Җөмләләрдәтагынфигыльләр бармы? (Бар) Улфигыльләрниндимәгънәбелдерәдипуйлыйсыз? Моныңөченнишләргәкирәк? (Сорауларкуепкараргакирәк )Ниндисораукуепбула? (Нишләсә?) Буфигыльниндимәгънәбелдерәикән? (Укучыларүзфикерләренәйтәләр) 
- Димәк, әлегефигыльләрикенчеберфигыльдәнаңлашылганэш яки хәлнеңүтәлү-үтәлмәвенәшартбулганэш-хәлнебелдерә. Нишләсә? Нишләмәсә? сорауларынаҗавапбулыпкилә..Ягъни, билгелебершартлардагынаэшүтәлә. Шулайбулгач, без буфигыльненичекатарбыз? (Шарт ф.) 
-Димәк, бүгенгедәрестемасы да “Шартфигыль» булыр. 
- Әйтегезәле, шартфигыльгәниндикушымчаялганган? Моныңөченнишлибез? (Иңбаштатамырныбилгелибез, аерылып калган кушымчашартфигылькушымчасыбула) 
Тактада 4 нче слайд (-са/-сә куш.) 
баесаөзсә 
чыксакитсә 
янсатисә 
тамсаүссә 
аксасипсә 
- Ни өченкушымчаларикетөрле? (Чөнки татар телендәсүзләррәтгармониясенәбуйсыналар, алар я калынлыкта, я нечкәлектәярашыпкиләләр.) 
 Фронтальбирем. 
- Фигыльләрне без барлыкта-юклыктатөрләнәдидек, шартфигыльнеңдәтөрләнешенбилгелик. (5 нче слайд.) Фигыльнеңюклыктөрендәтамыргабаштаниндикушымчаялганды? 
Г) Төркемнәрдәбиремэшләү. 
Тактада 6 нчы слайд. 
- Куянкайтагынкыенлыкалдындакалдыбит әле: фигыльләрнесезикезуртөркемгәбүленәдидегез - затланышлыһәмзатланышсыз. Затланышлыфигыльләрзат-сан беләнтөрләнә. Ә шартфигыльтөрләнәмеикән? Бусораугаҗавапныничектабабыз? (Зат-сан беләнтөрләндерепкарыйбыз) Биремнетөркемнәрдәэшләрсез. (Һәртөркембирелгәнсүзләрнезат-сандатөрләндерепкарый. Һәрзаттаалынганкушымчалараерымкарапчыгыла) 
Тактагаукучыларныңҗавабынраслаган 7 нче слайд чыга. 
- Шартфигыль, димәк, затланышлыфигыльләртөркеменәкерә. 
III. Ныгыту. А) Белемнәрнеберенчелныгыту. Фронтальэш.(5-6 минут) 
Тактада 8 нче слайд. 
– Шулайитеп, Куянкайкуйгансорауларга без җавапбирәалдык. Әйдәгезаларнытагынбер кат искәтөшерепкитәбез. 
Б) Икенчелныгыту. Төркемнәрдәэш. 
9нчы слайд. 
- Бирем: тактадабирелгәнсүзләрбелән (шарт ф-р) һәртөркемтабигатькә сак карашбулдырутурында 2-3 җөмләуйлый. (5-6 минут) 
Сүзләр: баеса, баемаса,чыкса, чыкмаса, өзсә, өзмәсә, янса, янмаса, тамса, таммаса, акса, акмаса, тисә, тимәсә, үссә, үсмәсә. 
( Җавапҗөмләләртыңлана.Укучылар “Урманнарныкиссәң, суларһавакалмас”, “Гөлләргә су сипмәмәң, шиңәрләр”, “Урамнардагөлләрүссәкүңелле” кебекҗөмләләрәйтәләр) 
- Укучылар, үзебездәсизмәстән, ниндиҗөмләләркилепчыкты? (Сынамышлар) Әйе, бусынамышларыгыз, чыннан да дөрес. (Табигатькә сак караш, әйләнә-тирәмохитыбызнысаклаутурындаәңгәмәуздырыла) 
- Үзтуганкырларыбызны, урман-суларыбызнысакламасак, киләчәктәэчәрсуыбыз, суларһавабыз да калмаячак. Табигатьтурындабүгеннәнүккайгыртмасак, тормышыбызбозылыр. Экология болай да көннән-көнначарлана. Мондыйкүңелсезлекләрбулмасынөчен, без, балалар, һәрберебезкечкенәгенәбулса да өлешебезнекертәалабыз. Ниндиэшләркылыридегез?(Җаваплартыңлана 5- 6 минут) 
В) Ишетепаңлау. Перфокарталарбеләниндивидуальэш. Һәрбалага перфокарта таратыла. Укытучыязучылариҗатындакулланылган 6 сынамышукый. Укучыларсынамышлардашартфигыльишетәләрикән, перфокарталаргабилгелибаралар. 
- Укучылар, Г.Тукай, Г.Ибраһимов, Г.Бәшировкебекязучыларыбызсынамышларныүзәсәрләрендәдәкулланганнар. Хәзер мин сезгәаларныукыйм, ә сезкайсысынамышта без өйрәнгәншартфигыльнеишетепаласыз, шулҗөмләнебилгелибарасыз. Соңыннанбилгеләнгәннокталарнытоташтырасыз. Килепчыкканҗавапныдөрес варианты беләнчагыштырабыз. 
Сынамышлар: 1.Кояш кичкызарыпбаеса, көнаязбулыр. 2. Карлыгачларныңтүбәночуыяңгырга. 3.Салават күперенеңикебашы да сугатөшсә, яңгыркабат явар. 4. Явымалдыннантоманкүтәрелә. 5. Күкболытларарасындаакболытбулса, боз явар.6. Көнчыгыштанчыкканҗил – буранга. 
Җавап: Пычкы теше 
Г) Теманыязуданыгыту. Дәреслекбеләнэш. (Укытучысайлаганкүнегүязыпэшләнә) 
IV.Өйэшентөркемләпбирү. Шартфигыльгә карата кагыйдәнекабатлыйбыз, 1 төркемгә- Шартфигылькергән 5 мәкальтабыпязыпкилергә. 2 төркемгә- 5 табышмак. 3 төркемгә- сынамышлар. 
V. Рефлекция. “Шартфигыль” темасыбуенчаалганбелемнәрискәтөшерелепкабатлана. (10 нчы слайд.) 
Йомгак. 
- Укучылар, онытмагыз: билгелебершартларүтәлсәгенә, тормышыбызматур, киләчәгебезяктыбулыр. Шартфигыльшуңаөйрәтә. Сезбарыгыз да, Тамчыкайкебек - табигатьбалалары. Димәк, табигать-уртакйортыбыз. Үзебезнеңизгеэшләребезбеләнсаклыйканы, яклыйканы. 
VI. Билге кую.