Лекция на тему "Конфликт"

Ғылыми-әдістемелік, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде ғылыми халықаралық термин – конфликт қазақ тілінде қақтығыс, егесу, керісу, жанжал, дау-жанжал, тартыс деген мағыналарда жиі қолданылады. Бұл аталған ұғым, түсініктер оқушыларға білім беру, оқыту, үйрету барысында, оларды тұлға ретінде қалыптастыруда, олардың мәдени қарым-қатынасында, мінез-құлқында жиі көрініс табатыны белгілі.

         Оқушылардың даму процесінде, олардың жас және жеке педагог-психологиялық ерекшеліктеріне байланысты, олар арасындағы қақтығыс және оның басқа түрлерінің келіп шығуы, пайда болуы табиғи нәрсе екендігін де ұнытпаған жөн.

         Ғылыми-педагогикалық және психологиялық туындыларға сүйене отырып, қақтығыс (конфлик)тің мынадай түрлерін атауға болады: «тұлғааралық қақтығыстар, отбасындағы (ерлі-зайыптылар) қақтығыстар, басшы-бағынушылар» арасындағы қақтығыстар, әлеуметтік топтар арасындағы қақтығыстар, саяси және мемлекетаралық қақтығыстар және т.б.

         Сонымен қатар, педагогикалық мамандыққа қатысты «педагогикалық еңбек, қызметтегі қақтығыстар», инновациялық (жаңалықтар енуімен байланысты) қақтығыстар»ды өз алдына бөліп жеке қарастыруға да болады.

         Қақтығыс, конфликт адамдар арасындағы қарым-қатынас психологиясының негізгі бір компоненті болғандықтан сол ұнамсыз қатынастың келіп шығу себептері, факторлары, жағдайлары, оның түрлері, технологиясы мен механизмі, көріністері, дамуы немесе тежелуі, оларды болдырмау немесе шешімін табу жолдары сияқты мәселелерге жан-жақты тоқталамыз. Мамандық саламызға сай тұлғааралық қақтығыстар мәселесі терең де жан-жақты қамтылады.Өзара әрекетіне қарай отбасындағы қақтығыстар былайша бөлінеді: ерлі-зайыптылар арасындағы, ата-аналар мен балалар, ерлі-зайыптылар мен олардың ата-аналары, әкелер (аталар) мен немерелер арасындағы қақтығыстар (бұл туралы жан-жақты осы тақырыпты өткенде беріледі).

Басшылар мен оған бағынушылар арасындағы өзара қарым-қатынас ғылымда да, практикада да өзекті мәселе. Мұнда басқарудың стилі, басшының абыройы, сый-құрметі, ұжымда социал-психологиялық жағдай-климат жасау мәселелері үлкен мәнге ие.

1.     I) Қақтығыстың объективтік себептеріне адамдардың тұрмыстық жағдайдағы өзара қимыл-әрекеттері, яғни олардың қызығу, көзқарас, пікір, ұстанымдардың қақтығысуы жатады. Объектив себептері қақтығыстық жағдайды тудырады. Ал субъектив себептер қақтығыс мүшелерінің (оппонеттер) жеке психологиялық ерекшеліктермен байланысты, яғни қақтығыс тудыратын, сол қақтығыс арқылы объектив қайшылықтарды шешуге бағытталған жеке психологиялық қасиеттерімен ерекшелінеді. Әрқандай ситуация (жағдайда) оны қақтығыспен және қақтығыссыз шешуге мүмкіндік болады.

     Сондықтан да тәжірибеде әрқандай қақтығыстың объектив-субъектив себептер комплексі бар. Олар:

§  Адамдардың күнделікті тұрмысында, өмірінде материалдық және рухани қызығулардың табиғи қақтығысы;

§  Адамдар арасындағы қарым-қатынас процесінің құқықтық және нормативтік қағидаларының, тұрмыстық қайшылықтардың толық жете жетілмегендігі;

§  Материалдық және рухани байлық, құндылықтардың адамның нормаға сай өмір сүруіне тең бөлінбеуінен;

§  Республика халқының тұрмыс- тәрізінің әртүрлілігі;

§  Ұлттар арасындағы жеке тұлғааралық және топаралық қақтығыстардың болуы.

Сонымен қатар, адамдар жасайтын өңірлерде экологиялық жағдайлардың нашарлауы, әртүрлі төтенше апат жағдайлары және т.б. қақтығыстардың келіп шығуына себеп болады.

II). Қақтығыстың ұйымдастыру – басқару себептеріне — ұжымдар, ұйымдар және топтар құрылуымен, дамуымен және қызметімен байланысты болған жағдайлар жатады. 4 түрлі себептерді көрсетуге болады. Олар:

       Құрылымдық-ұйымдастыру  — яғни ұйымның құрылымының сол еңбек түріне сай келмеуі.

Ұйымның құрылымының мақсат-міндеті талаптарға сай болуы қажет. Кері жағдайда ондағы жеке тұлғалар (басшылар және топтар арасындағы қақтығыс күшейе түседі. Жалпы өнім төмендейді. Сондықтан да ұйымның құрылымын жасауда, жобалауда олқылыққа жол бермеу қажет. Ұйымдағы тапсырма, міндеттер анық, шеберлікпен ұйымдастырылмаса қақтығыс, қиыншылықтар молая түседі.

Функциональдық-ұйымдастырушылық  ұйымының сыртқы ортамен тиімді функциональдық байланыстары төмендегенде, ұйым ішіндегі бөлімдер мен жеке құрылымдар арасындағы байланыс бұзылғанда, жеке жұмысшылар арасындағы сыйластық, түсінушілік төмендегенде қақтығыстарға себеп болады.

Жеке тұлғалық-функциональдық  —  лауазымдағы қызметке, басшылардың өз мамандығына, адамдық, моральдық қасиеттерімен сай келмеу себебі: Мұндай ұжымда бастық пен қызметкер, мамандар, жұмысшылар арасында қақтығыстық болуы сөзсіз.

Ситуациялық-басқарушылық  —  ұйым басшысы, оған бағынушылар тарапынан қате шешім мен қаулылардың қабылдаыуына байланысты қақтығыстар себебі. Басшының орынсыз шешімі оған мойынсынушылардың наразылығын тудырады.

Әрбір әлеуметтік топтардағы сияқты жалпы білім беретін мектептерге де әртүрлі қақтығыстар тән.

Педагогикалық сала жеке тұлғаны мақсатты түрде қалыптастыру, әркетінің жинақталған түрі яғни өмірде көрініс табатын барлық тәжірибені оқушылардың санасына сіңдіру, дағды, іскерліктерді қалыптастыру. Сондықтан да мұнда педагогтар, ата-аналар және оқушылар үшін қолайлы, ұнамды, жағымды педагогика-психологиялық жағдай жаратылған болуы қажет.

Ағартушылық саласында 4 субъектің қызметі өз бірлестігін, өзара ықпалдастығын таба білуі қажет: Оқушы, оқытушы, ата-аналар және басқарушы (администратор), олар арасында өзара қақтығыстар жүзеге келу ықтималы бар.

Оқыту мен тәрбие процесі, әрқандай даму сияқты, қақтығыссыз және қайшылықсыз өтпейді. Балалармен қақтығысқа келу, реал өмірдің бір құрамы ретінде көрініс табады.

Психолог М. Рыбакованың пікірінше оқытушы мен оқушы арасында қақтығыстың төмендегідей түрлері кездеседі:

— Қызмет, лауазымымен байланысты қақтығыстар, олар көбінесе балалардың үлгерімімен байланысты, сабақтан тыс тапсырмаларды нашар орындауымен немесе орындамауымен байланысты пайда болады.

Оның себептері әртүрлі болуы мүмкін: Шаршау, оқу материалдарының қиындығы мен күрделілігі, оқытушының орынсыз ескертулер беруі және т.б;

§  Іс-әрекет, өзін ұстай білмеуден, құлықтағы ұнамсыз көріністерден келіп шығатын қақтығыстар. Яғни оқушылардың мектепте және мектептен тыс кезде өзін ұстай білу қағида, ерекшеліктерін бұзуы.

Ол ұнамсыз әрекеттердің себептері әртүрлі болуы мүмкін. Кейде оқытушы ол себептерді анықтамай тұрып, оқушыға баға береді, жазалауға әрекеттенеді;

§  Қатынастағы қақтығыстар яғни оқытушы мен оқушының эмоциялық көңіл-күйімен, тұлғаның мінез-құлқымен байланысты жүзеге келетін қақтығыстар. Мұндай жағдайда оқушының жеке тұлғалық мәні іске түседі, оларда оқытушыға деген ұзаққа созылатын наразылық, келіспеушілік, ұнамсыз пікір пайда болады. Олар арасындағы өзара қатынас ұзақ мерзімге бұзылады.

Оқытушы-оқушы арасындағы қақтығыстың ерекшеліктері төмендугідей көріністе болуы мүмкін:

§  Проблемалық ситуация, жағдайларды дұрыс шешу оқытушының негізгі міндеті.

§  Қақтығыс мүшелерінің статусы (орны) айырықша (оқытушы-оқушы) –олардың қақтығыстағы құлқы, өзін ұстауы ерекше;

§  Қақтығыстың шешілуінде олардың өмір тәжірибесі әртүрлі дәрежеде, деңгейде, сондықтан да жауапкершілік те әр түрлі деңгейде болуы қажет;

§  Оқиғаның мәні мен себептерін олар түрліше түсінеді, пікірлейді;

§  Басқа оқушылардың қақтығыстың куәсі болуы олардың да тәрбиесіне әсер етеді;

§  Оқытушының маман ретінде қақтығыстағы орны ерекше, сондықтан да қақтығыстың шешімін табуды ол өз жауапкершілігіне алуы қажет, мүмкіндігінше оны оқушы пайдасына шешуге әрекеттенуі керек, өйткені ол оқушы тұлғасын қалыптастырушы;

§  Оқытушы қақтығысты шешуде қателікке жол қоятын болса, ол басқа қатысушылар үшін жаңа қақтығыс пен проблемалар тудырған болады;

§  Қақтығысты тиімді шешуден гөрі, оның алдын алған абзал, жеңіл, ұтымды.

       Оқытушылар қақтығыстарды басқаруда мынадай негізгі ұсыныстар беріледі:

§  Өз эмоцияңды бақылауда объектив болу қажет, оқушыларға өз пікір, көзқарастарын түсіндіруге, дәлелдеуге мүмкіндік берген мақұл, оларды «сөйлетіп алу» қажет;

§  Оқушыға өз пікір, түсінігіңді, ойыңды баса көктеп өткізуге әрекеттенбеу (мысалы, «мен сені білемін», «сен мені алдамай»сың ба?» және т.б.);

§  Оқушыны балағаттап, кемсітпеу, қапа етпеу (кейінгі әрекеттердің барлығы бекер, зая кетеді);

§  Оқушыны сыныптан шығарып жіберуге әрекеттенбеу керек;

§  Қақтығыс жөнінде мүмкіндігінше бастықтарға жеткізбеуге әрекеттену керек;

§  Оқушының дөрекі әрекеттеріне дөрекілікпен жауап қайтармауға әрекеттену қажет (өз құрмет-абыройыңды төккен болсын).
оның жеке тұлғалық абыройын төкпе, аяқ асты қылма, жанұясын қоспа, тек оның анық нақты әрекеттеріне баға бер;

§  Қайшылықтың шешілу нәтижесінің дұрыс-бұрыстығына қарамай, қатынасты жалғастыруға әрекеттену қажет (қақтығыс жөнінде өз өкінішіңді, пікіріңді айтып отырма);

§  Оқушылармен қақтығыстың болуынан қорқпау, қашпау керек, оларды тиімді шешудің инициативасын  жылдам өз қолыңа алуға әрекеттену керек.

         Табиғатта, әлеуметтік ескінің орнына жаңалық кіріп келуі әрқашанда объективті құбылыс. Сондықтан да жаңалық пен ескілік арасындағы қарама-қайшылықтардың көрініс табуы табиғи және мәңгілік мәнге ие. Көп жағдайда бұл қайшылықтар қақтығыстарға айналатыны да белгілі. Әрқандай құбылыстың даму сатысында онда болып жататын өзгерістердің мерзімі, тездігі және көлемі әр түрлі деңгейде көрінеді. Ол өзгерістердің мән-мазмұнына, өмірге қажеттілігіне қарай олардың сақталу мерзімі, құндылығы, қарқыны арта түседі, соған орай қақтығыстар туындауы да жиілейді.

         Жаңалықтар енуімен байланысты болған инновациялық қайшылық, қақтығыстардың мынадай түрлері және келіп шығу себептері болады:

§  Тұлғааралық инновациялық қақтығыстар – бұл еңгізілген жаңалықтың қолдаушылары мен қарсыластары арасындағы қарсы әрекеттер, яғни қарсыластар мен қолдаушылар арасындағы ұнамсыз көңіл-күй, түсінісбеушілік.

Тұлғааралық инновациялық қақтығыс себептерін төмендегідей 5 топқа ажырату мүмкін:

         Объективті себептер  — жаңашылдар (новотарлар) мен ескішілдер (консерваторлар) мүдделері арасындағы табиғи қақтығыс, тартыс. Жаңалықты қолдаушылар мен қарсыластар әрқашан да болған, болады да, қазір де бар. Айтылған себеп олар арасындағы қақтығыстың негізгісі.

         Ұйымдастырушылық-басқарушылық себептері  — бұл жаңалықты еңгізу, бағалау, жариялау, тарату барысында саяси, тұрмыстық, басқарушылық механизмінің жетілмегендігі, жетіспеушілігі.

         Инновациялық себептер  — еңгізілуге бағытталған жаңалықтың өзінде кездесетін, кемшіліктердің, олқылықтардың болуы. (жаңалық сипатында, мінездемесінде).

         Тұлғалық себептер  — инновациялық (жаңалық еңгізушілер) процесс қатысушыларының жеке-психологиялық ерекшеліктеріне байланысты себептер.

         Ситуация, жағдаймен байланысты себептер  — жаңалық еңгізумен байланысты сол нақты жаңалықтың әсерінен туатын ситуация.

         Тұлғааралық инновациялық қақтығыстарды шешудің негізгі мәселелері, жолдары төмендегідей:

§  Әрқандай жаңалықты еңгізудің техникалық, технологиялық жақтары емес, социалдық, психологиялық процесс жағын есепке алу;

§  Жаңалықты қолдаушылар мен қарсыластар арасындағы ұнамсыз эмоция жағдай күшті болса, ол жаңалық тиімді болмағаны;

§  Жаңалық еңгізушілер консерваторларға (ескішілдер) қарағанда көбірек күйіп-піседі, ойланады, толғанады;

§  Еңгізілетін жаңалық қаншалықты тиімді болса, оны жақтаушылардың жеңісі орынды болады, қақтығыста олар жеңіске жете береді;

§  Жаңалық еңгізушілердің қатары (қолдаушылары) молайа берсе, қақтығыстар олардың пайдасына шешіле береді;

§  Ұжым мүшелері еңгізілетін жаңалық (оның мәні, мазмұны, ерекшеліктері) жөнінде толық мәлімет, деректерге ие болса, қақтығыстың шиеленісуі төмендей береді;

§  Асығыс, жан-жақты ойластырылмай еңгізілген жаңалықтан гөрі, біртіндеп ойластырылып, ұйымдастырылған жаңалық кем қарсылық тудырады.

§  Жинақы және сыпайы болыңыз

§  Бәрінен бұрын адамның намысымен ойнамаңыз: оны ренжітіп, кемсітудің қажеті жоқ. Бұлай сіз ештеңені дәлелдей алмайсыз. Сосын ол әлемдегі барлық нәрсені теріске шығару позициясына көшеді (антогонизм). Ал осындай жағдайда адамның бір нәрсеге көзін жеткізу мүмкін емес. 

Бірінші кезекте нақты дәлелдер

§  Алдымен өз ұстанымыңызға қатысты орынды дәлелдерді айтып өтіңіз. Ұсақ-түйектен бастаудың қажеті жоқ. Бірден зілді дәлелден бастаңыз, кейін қосымша күш ретінде майдаларына көшіңіз. 

Сенімге ие болу

§  Өз статусыңыз бен имиджіңізді көтеруге тырысқан абзал: оны жеке тәжірибеңізден білетініңізді және онымен бірнеше жыл айналысып жүргеніңізді, нақты нәтижеге қол жеткізіп немесе әжептеуір ақша тапқаныңыз жайлы дәлелдер келтіріңіз. 

Қулық танытыңыз

§  Мықты қару ретінде келесі сөзді қолданыңыз: «Иә, дәл осы жерде сенікі дұрыс, жақсы ой, бірақ мынада мүлдем қателесесің...». Адам өз ойын байқағанын сезгенде, қарама-қарсы отырған адамның ойына да құлақ асуы мүмкін. 

Жағымпаздық

§  Адамды мақтаңыздар! Комплименттер, әсіресе күтпеген жерден айытлған комплименттер әрбір адамды қуантары сөзсіз. Ал бұл сізге керектінің нағыз өзі – қарсыласты босаңсытып, оның жағдайды бақылауын азайту. 

Ретті пікір бірлігі

§  Реттіліктің ережесі: адамға алдымен ол келісіп отырған затты айтыңыз (тіпті ол айқын нәрсе болса да), ал содан кейін өзіңіздің көзқарасыңызға көшіңіз. Мұндай жағдайда келісімге келу ықтималдылығы бірнеше есе жоғары. 

Әңгімені қауіпті тақырыптарға бұрмаңыз

§  Жанжалды одан әрі шиеленістіретін және де өзіңіздің әлсіз жеріңіз болып саналатын тақырыптардан аулақ болыңыз. Егер болған жағдайда, бірден әңгімені бөліп «Әңгімеміз қазір бұл жайлы емес», «Мұның бізге еш қатысы жоқ, іске қатысы бар тек ...» деп айтыңыз.

§ 
Әрбір ұсақ нәрсені бақылып отырыңыз

§  Қарсы отырған адамның әрбір әрекетін бақылаңыз. Ол сізге көп нәрсені көрсетуі мүмкін.  Вербалды емес іс-әрекет – бұл дене күйі, ишарат, мимика. Егер қандай да бір дәлелден соң, адам денесінен оқшау қимылды байқасаңыз, сол дәлелді кеңінен ашып, толық түсіндіріп беруге тырысыңыз. Себебі бұл сіздің ең салмақты дәлеліңіздің болғаны және соның салдарынан қарсы сөйлеуші күйгелектеніп отырған болуы керек. 

Адамдар пайда мен тиімділікті сүйеді

§  Сіздің айтқандарыңыздың оған өте пайдалы және тиімді екенін, ал оның ұстанымы өзіне түбінде еш нәрсе әкелмейтініне қарсы сөйлеушінің көзін жеткізіңіз. 

Күтпеген жерден ілтипат танытып, құрмет көрсетіңіз

§  Қарсы пікір білдірушіні ентелей тыңдаңыз, тіпті ол сіздің ашуыңызды келтірсе де тыңдаңыз: әрбір адам өзіне көрсеткен құрметті лезде байқайды.