Лекция по дисциплине финансы

Скачать материал

Маңғыстау облысының білім басқармасы

Маңғыстау облыстық техникалық және кәсіптік білім берудің

оқу-әдістемелік кабинеті

«Ақша, қаржы және несие»

Ақтау-2015 ж.

«Бекітілді»

Маңғыстау облыстық техникалық

және кәсіптік білім берудің

оқу-әдістемелік кабинетінің

әдістемелік кеңесінің

№___хаттамасы

«___»__________2015 ж.

Тақырыбы: «Ақша, қаржы және несие» пәні бойынша әдістемелік құрал.

Құрастырған: Ходжаева К.К. – «Қайнар» колледжінің экономикалық пәндер оқытушысы

Пікір жазған: Ш.Есенов атындағы КМТжИУ-нің «Экономика» кафедрасының доценті, э.ғ.к. А.А.Конысбаева.

«Есеп және аудит» мамандығы бойынша оқитын студенттерге көмекші құрал ретінде арналған. «Ақша, қаржы және несие» пәнінен арналған әдістемелік құралда типтік оқу бағдарламасына сәйкес барлық тақырыптар бойынша қысқаша дәріс жинағы берілген.

«Ұсынылды»

Әдістемелік бірлестік отырысының

№___ хаттамасы.

«___»__________2015 ж.

КІРІСПЕ

Қаржы мемлекеттің аймақтардың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, заңи және жеке тұлғалардың ақшалай қаражатының құралуы, бөлінуі, қайта бөлінуі, пайдаланылуы үдерісін сипаттайтын іргелі, қорытындылаушы экономикалық санат, осы үдеріс барысында туындайтын ақша қатынасы; ақшалай қаражаттың қозғалысына байланысты мемлекет, кәсіпорындар мен ұйымдар, салалар, аймақтар, жекелеген азаматтар арасында пайда болатын экономикалық қатынастардың жиынтығы.

Қаржы санаты қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жүйені көрсетеді, осы жүйе жағдайында және құрамында қаржы жүйесі әрекет етеді. Ақша қатынастары қаржы қатынастарын қалыптастырады, бірақ ақша қатынастарының бәрі бірдей қаржы қатынастары болып табылмайды, тек олардың ақшалай қаражат қорларының жоспарлы түрде құралуымен, бөлінуімен, пайдаланылуымен байланысты бөлігі ғана қаржы қатынастары болып табылады.

Қаржы қоғамдық өндірісті басқарудың экономикалық әдістерімен тығыз байланысты, олардың құрамына кіреді, экономиканы басқарудың барлық жақтарына ықпал етеді. Мемлекет пен кәсіпорындар арасындағы, кәсіпорындардың арасындағы қаржы қатынастары маңызды рөл атқарады. Алғашқы жағдайда олар мемлекеттік бюджетке төлемдер, салалық не аумақтық деңгейлердегі ұйымдардың түрлі қорларына аударымдар жүйесін қамтиды, екінші жағдайда өндірістік кәсіпорындардың арасындағы, сондай-ақ материалдық-техникалық жабдықтау, бөлшек сауда, қызмет көрсету саласы ұйымдарының арасындағы өзара байланыстарды қамтиды.

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жалпы мемлекеттік, қоғамдық мұқтаждарға, әлеуметтік мақсаттарға пайдаланылатын мемлекеттік қаржының, мемлекеттің кірісі мен шығысын бюджеттендірудің елеулі рөлі сақталады. Алайда қаржы қызметінің негізгі салмағы қаржы ресурстарын бір орталықтан бөлуден тауарлардың, орындалатын жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің еркін нарығының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге, салық, баж, есеп мөлшерлемелері, жәрдем қаражат, көмек қаржы, үлестеме, басқа да қаржы тұтқалары арқылы нарықтық қатынастарды реттеуге ауысады.

«Ақша, қаржы және несие» теориялық курс болып табылады, яғни әдістемелік құралда жоғарыда аталған мәселелердің бәрі қарастырылған. Студенттердің абстрактылық және талдау ой-қабілеттерін дамытуға, сөйлеу қабілетін жетілдіруге, теорияны меңгеруге бағытталған, теориялық материал мен тәжірибелік тапсырмаларды жинақтаған әдістемелік құрал типтік бағдарламаға сай жасалған. Әдістемелік құрал құрамына студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін ой-толғамын, логикасын тексеруге, бейімделу қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беретін ребус, анаграмма, сөзжұмбақтар, тәжірибелік тапсырмалар ретінде студенттің өзіндік жұмыстары енгізілген. Әдістемелік құрал экономистерге кең профильді маман ретінде дайындауға негіз береді.

І ТАҚЫРЫП. АҚША МӘНІ ЖӘНЕ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ,

АҚША АЙНАЛЫМЫ ЖӘНЕ АҚША ЖҮЙЕСІ

1.1. Ақша мәні, атқаратын қызметтері және түрлері, формалары

Ақша – бұл тарихи қалыптасқан тауардың құнын анықтайтын айырбас құралы. Ақша бірнеше мыңжылдықтар бұрын дүниеге келген. Ақша табиғатын зерттеу тауарлық қатынас өмірге келгеннен бастап жүзеге асты. Натуралды шаруашылықта өндіріс өнімін өндірушілердің өздері тұтынды. Тауарлы шаруашылықта еңбек бөлінісі пайда болып, айырбасқа деген қажеттілік туындады.

Тауар өндірушілер өз тауарын басқа тауарға айырбастау үшін оларға уақыт және сол тауарын іздеу керек болады. Әр елде айырбас құралы әртүрлі болған. Мысалы: Индияда піл сүйегі, Қытайда тұз, т.б. Ал кейін барлық тауар ішінен алтын мен күміс бөлініп шықты. Себебі олар мына қасиеттерге ие болған:

- металдардың ұзақ сақталуы;

- құнын жоғалтусыз бөлінуі;

- төзімділігі;

- қорытуға ыңғайлылығы;

- барлық елде бірдей бағалануы;

Ақша эволюциясы 4 кезеңнен тұрады:

1. тауар ақшалар

2. құйма ақшалар

3. монета ақшалар

4. қағаз немесе несие ақшалар

Ақша бес қызмет атқарады:

1. Құн өлшемі құралы ретінде, яғни тауардың құнын анықтайды.

2. Айналым құралы ретінде ақша тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады.

(Т-А-Т)

3. Төлем құралы ретінде, яғни бір нәрсенің өтемін төлеу.

4. Жинақ құралы ретінде байлықты жинау құралы болып табылады.

5. Әлемдік ақша, яғни басқа елдердің валютасына қатынасы.

Ақша өзінің даму барысында екі түрге бөлінеді: нағыз (толық) ақша және құндық белгілер ретіндегі ақша (толық бағалы емес ақша).

Нағыз ақшалар – бұл атаулы (номиналдық) құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін металл ақшаны білдіреді.

Құндық белгілер ретіндегі ақша (нағыз ақшаның орынбасары) – атаулы құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаны білдіреді (алтын монеталар, банкноттар, қазынашылық билеттері, несие ақшалары).

Монета - ол формасы, сыртқы пішіні, салмактық құрамы заңмен бекітілген металдан жасалған ақша белгісі. Мемлекет сынаманы (монетадағы таза металдың кұрамы), массасын, типін, ремедиумды (заңмен рұксат етілген номиналды массаның нақтыдан ауытқуы), эмиссиялау ережесін және т.б. белгілейді. Монетада бет жағы - аверс, келесі жағы- реверс, кесіні - гурт болып ажыратылады. Егер монетаның номиналды құны кұрамындағы металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды акшалар. Толық құнды еместері биллонды ақшалар деп аталады.

Қағаз ақша - мемлекеттің өз шығындарын табу үшін шығарылатын, әдетте

металға айырбасталмайтын, еріксіз номиналға ие ақша белгісі (құнның белгілері, алтынның өкілдері). Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді, себебі, өзінің дербес құны жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып түрған кезде ғана олар өздерінің сатып алу қабілетін сақтай алады. Ал процестен тыс жасалған айналыста олар бар болғаны - бір жапырақ жай қағаздарға айналады.

Несие ақшалар - бұл несие негізінде алтынның орнына келген құнның қағаздай белгісі. Несие ақшалар несие беруші мен несие алушы арасындағы қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді және "төлем құралы формасы ретінде өмір сүрудің меншікті формасын алады".

Несие ақшалардың негізгі түрлеріне: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары жатады.

1.2. Ақша айналымы. Ақша айналымының заңы. Ақша массасы.

Тауар айналысы үрдісіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы ақша айналысы деп аталады.

Қолма-қол ақша айналымы – айналым саласындағы қолма-қол ақша қозғалысы және онымен екі қызметтің атқарылуы: төлем құралы және айналым құралы.

Қолма-қол ақшасыз айналым – қолма-қол ақшаның қатысуынсыз құнның қозғалысы: несие мекемелері шоттары бойынша ақша қаражаттарын аудару, өзара талаптар есебі.

Ақшасыз есеп айырысудың нысандары:

1. Төлем тапсырмалары.

2. Чек.

3. Аккредитивтер.

4. Төлем талап-тапсырмасы.

5. Төлем талабы.

Айналым құралы ретіндегі ақша қызметін орындау үшін қажетті ақша саны үш факторға тәуелді:

- нарықтағы сатылған тауарлар мен қызметтер саны (тура байланыс);

- тауарлар бағасы деңгейі мен тарифі (тура байланыс);

- ақша айналымы жылдамдығы (кері байланыс);

Айналыстағы ақшаның саны К. Маркстің ашқан ақша айналасының заңымен реттеледі. Айналысқа қажетті ақша саны - айналыстағы ақша саны мен сатуға арналған тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді.

Айналымдағы ақша саны = P*Q/V

P- тауар бағасы;

Q- тауар мөлшері;

V- ақша айналымының жылдамдығы;

Ақша массасы – жеке тұлғаларға, ұйымдарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтық көлемі.

Сонымен қатар ақша массасы есеп шоттағы жинақ салымдары, несие, қаржы ұйымындағы ақшалар, депозиттік сертификаттар қарастырылады. Мұндай айналымдағы ақшалар «Квази ақша» деп атайды. Профессор Пол Самуэльсон квази ақшаларды өтімді ақшалар деп атаған. Өтімді активтер дегеніміз – оңай сатылатын және құнын жоғалтпай ақша түріне айналу мүмкіндігі бар активтерді айтады.

Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналымының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша жиынының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін қаржылық статистикада ақша массасының көрсеткіштері ретінде ақша агрегаттары қолданылады:

М₀агрегаты айналымындағы қолма-қол ақшалардан тұрады: банкноталар, металл монеталар, қазынашылық билеттер.

М₁ агрегаты, яғни ол айналымдағы нақты ақшаларды және банктегі ағымдағы шоттардағы қаражаттарды қамтиды.

М₂ агрегаты М₁ агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан, сонымен қатар қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздардан тұрады.

М₃ агрегаты М₂агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақ салымдарын құрайды.

М₄агрегаты М₃агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.

Ақша массасына екі фактор әсер етеді: ақша саны және олардың айналымының жылдамдығы. Ақша массасының көлемі банктік жаңа ақшалармен ұлғаю арқылы қарастырылады.

1.3. Ақша жүйесі және оның типтері

Жалпы мемлекеттік заңдармен реттелген елдегі ақша айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі

болып табылады. Әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.

Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы'' Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарлық ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері камтылады.

ҚР- ның ақша жүйесі келесі элеметтерден тұрады:

• Ақша бірлігінің атауы. ҚР-ның ақша бірлігі ретінде 100 тиыннан кұралған 1 теңге болып табылды.

• Ақша белгілерінің түрлері. Қазіргі ҚР ақша белгілері болып олардың өз құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесі болып табылады және оның барлық активтермен қамтамасыз етіледі.

• Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады.

• Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.

• Валюталық бағам дегеніміз - бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы.

Әлемдік тарихта ақша жүйесінің келесі типтері болған:

• металдық айналым - мұнда ақшалай тауар ақшаның барлық қызметін атқарады, ал несие ақшалар металға айырбасталады;

• несие және қағаз ақша айналысы - мұнда алтын айырбасталмайтын банкнотамен айналыстан ығыстырылып шығарылды және қазынаға айналды.

Металдық айналысқа қатысты аталып өткен екі ақша жүйесі - биметаллизм және монометаллизмге тән.

Биметаллизм - бұл ақша жүйесінде жалпы құндық эквивалент рөлін заңды түрде екі металл атқарады. Алтын және күміс монеталар кең көлемде соғылып, еркін айналысқа түсті, биметаллизмнің үш түрі болды:

1. параллельді валюта жүйесі - алтын және күміс монеталар расындағы қатынас металдың нарықтық бағасына сәйкес стихиялы түрде бекітілді;

2. қосарлы валюта жүйесі - бұл қатынасты мемлекет анықтады;

3. "ақсақ" валюта жүйесі - күміс монеталар алтын белгісі болып қалыптасты.

Монометаллизм - жалпыға эквивалент рөлін бір ғана металл (не алтын, не күміс) атқаратын ақша жүйесі.

Құн белгілерін алтынға айырбастау сипатына байланысты алтын монометаллизмі үш түрге бөлінді:

• Алтын монета стандарты - оған алтын монетасының айналысы, алтынның ақша қызметін атқаруы, құн белгілерінің еркін алтын монеталарға өсу құны бойынша айырбасталуы және т.б. тән.

• Алтын құйма стандарты - Ұлыбритания мен Францияда енгізілді. Мұнда банкноталар заңмен бекітілген сомманы (Ұлыбританияда - 1700 фунт стерлинг, Францияда 215 мың франктың құны 12 кг массасындағы стандарт құймасының бағасына сәйкес келеді) ұсынған жағдайда алтын құймаларына айырбасталды.

• Алтын девиз стандарты - Германияда, Австралияда, Данияда, Норвегияда және басқа елдерде бекітілген. Бұл банкноталардың алтынға, шетел валютасына (девизіне) айырбасталатынын білдіреді. Сөйтіп, бұл стандарт бір елдің валютасы басқа елдің валютасына тәуелділігін көрсетті.

Шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретіндегі ақша жүйесі қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктерге жауап қайырады. Кез келген сәйкессіздіктер ақша жүйесінің тұрақсыздығына, ақырында ақшаның құнсыздығына, инфляцияға әкеп тірейді.

СӨЖ тапсырмалары:

1 тапсырма. Студент берілген баяндама тақырыптары бойынша презентация қорғауы тиіс. Презентацияны дұрыс ашып түсіндірілуіне және қызығушылық туғызғанына, әдебиет әсiресе қосымша әдебиет қаншалықты қолданылғанына байланысты бағаланады.

1. Ақшаның пайда болу тарихы.

2. ҚР ақша реформасы.

3. Валюта, валюталық бағам түсінігі.

4. Инфляция түсінігі.

5. Инфляция түрлері және типтері.

6. Антиинфляциялық саясат.

7. Несие ақшалардың даму тарихы.

8. ҚР инфляция саясаты.

9. ҚР ұлттық валютасының белгілері.

2 тапсырма. Сөзжұмбақ (елдерге сәйкес валюта атауларын табу)

1				6			9		11
	2	3					10
		4			7			12
						8		13

			5

Сұрақтары:

1. Германия валютасы

2. Хорватия валютасы

3. Түркия валютасы

4. Тайланд валютасы

5. Үндістан валютасы

6. Иордания валютасы

7. Иран валютасы

8. Жапония валютасы

9. Болгария валютасы

10. Грузия валютасы

11. Қытай валютасы

12. Албания валютасы

13. Франция валютасы

3 тапсырма. Төмендегі кестедегі мәліметтерге сәйкес анықта.

1) М₁ агрегатын 2) М₂ агрегатын 3)М₃ агрегатын

	млрд. доллар
Көп емес жедел салымдар	1630
Күрделі жедел салымдар	645
Чектік салымдар	448
Чексіз жинақ салымдары	300
Қолма қол ақшалар	170

4 тапсырма. Берілген мәліметтерді пайдалана отырып, айналыстағы ақша санының, ақша айналымының жылдамдығының, есеп беру кезеңіндегі тауар мен көрсетілген қызметтің мөлшерінің, көрсетілген қызмет пен тауар бағасының арасындағы байланыстарды анықта. M, V, Q өзгеруінің Р-ға әсерін түсіндір.

Есеп беру кезеңі	М (у.е)	V	Q,	P
n	60	8	240	2
n + 1
n + 2
n + 3
n + 4

Ұлттық экономикада келесі кезеңдерде көрсеткіш параметрлерінің бірнеше өзгеру нұсқалары болжанады:

- М 10% өседі, Q, V көрсеткіштері өзгермейді.

- M 20% өседі, Q 25% өседі, V өзгермейді.

- M 10% өседі, Q 15% қысқарады, V 5% қысқарады.

- M 15% өседі, Q 50% өседі, V 25% өседі.

Пайдаланылған әдебиеттер: 18, 19, 24.

2 ТАҚЫРЫП. ҚОҒАМДЫҚ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТЕГІ ҚАРЖЫ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ РӨЛІ

2.1. Қаржының ұғымы, оның мәні мен рөлі

Қаржы – бұл қолма-қол ақша табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын тілінің «finanse» сөзінен шыққан, яғни бұл дегеніміз тауар ақша қатынастарымен және мемлекет өмір сүруімен байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдық шаруашылықтан тауар ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып дамыды және мемлекеттің қаржы ресурстарына қажеттіліктермен тығыз байланысты болды.

Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары тауар-ақша қатынастарын қамту сферасымен қоғамдық ұдайы өндіріс үрдісіндегі рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен мемлекет табиғатымен және функциясымен айқындалады. Қаржы экономикалық категория ретінде экономикалық заңдардың (құн заңының, сұраныс пен ұсыныс заңының, өндірістік күштердің сипатымен даму деңгейіне сәйкестік заңының және уақыт үнемдеу заңының) іс әрекетіне негізделеді.

Қаржы – мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардың арасында, жекелеген мемлекет арасында ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалану болып табылатын ақша қатынастарының жүйесі, яғни ерекше қорлар арқылы іске асырылатын ақша қатынастары.

Қаржы – бұл ақша қатынастарының жиынтығы және олардың ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан оның рөлі және маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарында ерекше орын алып отырады, алайда кез келген ақша қатынастары, қаржы қатынастарын білдіре бермейді және ақша әртүрлі экономикалық категориялардың, бағаның, еңбектің, қаржының, кредиттің көмегімен жүзеге асырылатын қоғамдық өндірістің бүкіл құндарының қозғалысын ортақтастырады.

Қаржының ақшамен мазмұны жағынан да, функция жағынан да айырмашылықтар бар: ақша бұл ең алдымен өндірістің еңбек шығыны өлшенетін жалпыға бірдей болып табылады, ал қаржы жалпы ішкі өнімнен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық тетігі. Ақша қорларын жасаумен пайдалануға бақылау жасаудың құралы.

Қаржы ресурстары болмаса, қаржы механизмі арқылы барлық жағдайда кең мүлік пайдаланыла алмаса, мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік экономикалық бағдарламаларын қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функциясын қамтамасыз ете алмайды. Мемлекет шаруашылық үрдістерді реттеу кезінде едәуір экономикалық функцияны орындайды, сондықтан мемлекеттің қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай болып табылады. Мемлекет қаржының көмегімен салалық және аумақтық аспектілерде қоғамдық өндірістердің ауқымы реттелінеді және де басқа қоғамдық қаражаттар қанағаттандырылады. Қаржы қатынастары едәуір жоғары дәрежелі болғанымен мемлекет қаржысын және бірлесіп тұтынылатын материалдық және материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар және елді мекендердегі құрылыс объектілері, жол торабы мемлекеттік биліктің басқарудың құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны қорғаудың органдары мен мекемелері, халықтық әлеуметтік қорғау, білім беру мен денсаулық сақтау жатқызылады.

2.2. Қаржының атқаратын қызметі

Қаржы жалпы ішкі өнімді бөлу мен қайта бөлудің экономикалық құралы ретінде ақша қорларының жасалуын және пайдалануын бақылау болып табылады. Сондықтан қаржының мәні, іс-әрекет механизмі және рөлі, оның орындалу қызметінен айқын көрінеді. Қазіргі уақытта қаржының бөлгіштік тұжырымдамасының жақтаушылары қаржы қоғамдық өндірістің ақша нысанындағы қоғамдық өндірістің құнын бөлу процесінде пайда болады және қаржының бөлгіштік сипаты, оның іс-әрекет етілуінің ерекшелігін көрсетеді деп санайды. Бөлгіштік қызметінің көмегімен қаржы 2 қызметті орындайды: бөлу және бақылау қызметі.

Бөлу қызметінің көмегімен жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табысты, сондай-ақ ұлттық байлықтың бір бөлігі бөлінеді және қайта бөлінеді. Бұл қызметтің қаржы өнімді бөлу кезінде ақша қаражаттарын орталықтандыру болып табылады. Қаржының арқасында экономиканың барлық құрылымдық бөліктерінде және шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде қоғамдық өнім құнын қайта бөлудің сан алуан үрдістері жүзеге асырылады. Салықтар арқылы мемлекеттік бюджетте өндірістік, сондай-ақ әлеуметтік, ұлттық шаруашылық мәселелерді шешуге, ірі салааралық кешенді нысаналы бағдарламаларды, ғылыми-техникалық, экономикалық және көптеген қаржыландыруға бағытталған қаражаттар шоғырландырылады.

Қаржының бөлгіштік қызметінің іс-әрекеті оның мәнінен жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты бөлумен және қайта бөлумен байланысты қатынастарды қамтамасыз етуден, табыстар мен қорланымдарды қалыптастырудан, ақша қорларын жасаудан туындайды.

Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі болып бөлінеді.

Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің жалпы көлемінен орнын толтыру қоры шығарылып тасталады. Қоғамдық өнім мен ҰТ алғашқы бөлу кезінде қаржы еңбекке ақы төлеу және баға сияқты экономикалық категориялармен тығыз байланыста дамиды.

Кейінгі бөлу салалық және аумақтық тұрғыдағы ШЖС бойынша қоғамдық өнімді өткізу процесі болып табылады.

Қаржы көмегімен ҰТ бөлу және қайта бөлу 2 әдіспен жүргізіледі:

1) Қаржылық бюджеттік әдіс – бұл бюджет қаражаттарын қайтарымсыз тәртіппен бергенде қолданылады;

2) Несиелік банктік әдіс – бұл уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдырады және қайтарымдық негізде несиелер беру болып табылады.

2.3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы

Қоғамдық өнімді бөлу үрдісінде өндірісте жасалған құн шаруашылық жүргізу субъектілер арасында олардың әрқайсысы мақсатты арналым бойынша беріледі. Осыған байланысты қаржы экономикалық категориялардың көмегімен жүзеге асады. Бұлардың әрқайсысы ерекше және өзіне тән рөлдерді орындайды. Қаржы құндық бөлу процесіне қатыса отырып, баға, жалақы, несие сияқты категорияларымен өзара байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.

Баға - тауар құнының ақшалай тұлғалануы (өлшемі), ол еңбек өнімінің натуралдық заттай нысанынан ақша нысанына көшуі, бағада құнның барлық құндық бөліктері қаржы ресурстарымен қаржы қорлар негізінде бөлінеді және қайта беріледі. Баға амортизациялық аударымдардың көлемін анықтауда үлкен рөл атқарады, яғни өндіріс құралдарының бастапқы және қолданыстағы бағасының арасындағы ауытқуларды көрсетеді.

Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты – бұл жалақы қорымен басқа қорлардың ары қарай жиналуына жағдай туғызады. Бұл категориялар жұмыс күшінің ұдайы артуына және өзара іс-қимылда ұдайы өндірістік процестерді ынталандырады. Жалақы мен қаржының іс-әрекет етуінің айырмашылығы мынада болып табылады:

1. Қаржы бөлудің анағұрлым кең болуы, ал жалақы тек еңбек шығындарын өтеуге жұмсалады;

2. Қаржы құнның бір жақты қозғалуына қатысады, ал жалақы еңбек құнына және оның ақшалай өтемақысына қатысады;

Қаржы есеп-қисаптармен және есеп айырысумен тығыз байланысты, өйткені олардың іс-әрекет етуі жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара есеп айырысуға негізделген.

Осы жоғарыда айтылған экономикалық категориялар ұдайы өндірісте оны басқару барысында және де оны жүзеге асыруды бақылау кезінде олардың тиімділігі және нақтылығы, сонымен қатар оларды пайдаланудағы үйлесімділік, қажеттілік және де тәсілдемелік сипаты көрінеді.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Қаржының айрықша белгілері және табиғаты.

2. Қаржы ресурстары.

3. Қаржы қорлары.

2 тапсырма. Тақырып бойынша экономикалық терминдерден глоссарий жаз.

3 тапсырма. «Ақша», «қаржы», «несие» сөздеріне қысқаша сипаттамалар жаз.

Пайдаланылған әдебеттер: 4,12,17,22.

3 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

3.1. Қаржы жүйесі ұғымы, оның құрамы

Қаржы жүйесін ұйымдастыру қаржы ұғымының одан әрі дамуымен нақтылана түсуі болып табылады.

Қаржы жүйесі дегеніміз – ақшалай қаражат қорларын құру және пайдалану негізіндегі қатынастар жиынтығы, сонымен қатар осы қатынастарды ұйымдастыратын органдар. Ақша қорларының қозғалысына байланысты мемлекет, шаруашылық жүргізуші субъектілер, салалар, аймақта және жеке азаматтар арасындағы пайда болатын ақша қатынастарын құрайды.

Қаржы қатынастары негізгі 2 сфераны қамтиды:

1. Мемлекеттік бюджетте жинақталатын мемлекеттің орталықтандырылған ақша қатынастарын қалыптастырып, оны пайдаланумен байланысты болатын экономикалық ақша қатынасы;

2. Кәсіпкерлердің ақша қорларының толық айналымын орталықтастыратын экономикалық ақша қатынастары.

Қаржы жүйесі келесідей 3 бөлікке бөлінеді:

1. Қаржы қатынастар жиынтығы;

2. Ақша қорларының жиынтығы;

3. Басқарудағы қаржы ақпараты.

Қаржы жүйесінің функциялық белгісі бойынша құрылымы былай жіктеледі:

3.2. Қаржы жүйесін ұйымдастырудың қағидаттары

Қаржы жүйесін құрудың мынадай негізгі қағидаттары бар:

1. қаржы жүйесі ұйымдарда централизм мен демократизмнің үйлесуі, яғни бұл мемлекет қаржы органдары тарапынан болатын орталықтандырылған қаржы жүйесінің болуы. Сонымен қатар кәсіпкерлердің және де оған қатысушылары мемлекеттің қаржы жүйесі алдындағы міндеттемелерді орындау барысындағы қаржы ресурстарын еркін иемдену.

2. ұлттық және аймақтық мүдделерді сақтау, яғни бұл қағидат, қаржы қатынастарында аймақты дамытуға ықпал ететін ұлттық теңдікті қамтамасыз ету. Әрбір облыста, ауданда және қалада қаржы органдарының тиісті аппаратының болуы. Одан төменгі құрылымда арнаулы қаржы органдарының болмауы мүмкін, яғни төменгі (қаржы) құрылымдардағы (ауыл,село) қызметінің атқарылуы жергілікті әкімшіліктің аппараты арқылы жүргізіледі.

3. қаржы жүйесі бірлігінің қағидаты – бұл қағидат орталық қаржы органдары арқылы мемлекеттің жүргізіп отырған бірыңғай мақсаттарын алдын ала айқындап отырады, яғни қаржы жүйесінің бірлігі қажетті қаржылық көмек көрсету үшін қаражаттарды аймақтар, салалар арасында қайта бөлу болып табылады.

ҚР қаржы жүйесінің сызбасы

СӨЖ тапсырмалары:

1. ҚР қаржы жүйесінің міндеттері.

2. Инвестициялық қорлар түсінігі.

3. ҚР Ұлттық Банкі.

4. Қаржы жүйесінің орталық органы.

2 тапсырма. Дұрыс-Бұрыс (студент анықтамаларды оқи отырып, дұрыстығын немесе бұрыстығын анықтау керек)

1.Қаржы көмегімен мемлекет өзінің иелігіне материалдық өндіріс сферасында жасалған қоғамдық жиындық өнім құнының бір бөлігін алады.

2. Қаржы, ақша бірдей қызметтер атқарады.

3. Есеп – қисап – тауардың ақшалай құны.

4. Қаржы жүйесі белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шеңберінде өмір сүретін қаржы мекемелерінің жиынтығы.

5. Қаржы жүйесінің тұрақтылығы мен орнықты дамуы ұлттық экономика дамуының қажетті шарты болып табылады.

6. Инфляция - халықтың нақты табыстарының төмендеуіне әкеліп соғады.

7. Ұлттық банк банктердің банкісі, себебі ол коммерциялық банктерге займ беріп, жинақтарын сақтайды.

8. ҚР қаржы жүйесі тек қана меншік нысанындағы кәсіпорынның, қаржы инстуттарының қаражаттарынан тұрады.

9. Қаржы инстуттары: қаржы қызметтерін жүзеге асырушы, реттеуші ұйымдар, мекемелер, қаржы министрлігі, ҰБ, салық инспекциясы, қор валюта биржалары.

10. Үй шаруашылығының қаржысы, шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы орталықтандырылған қаржы болып табылады.

11. Салық бюджет табыстарының қайнар көзі болып табылады.

12. Жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және таза табысты тиісті ақша қорлары бойынша бөлуде және оларды мақсатты жұмсауда қаржының бақылау функциясында көрініс табады.

13. Қаржы қағидаты арқылы жергілікті қаржы органдарының тиісті жергілікті әкімшілікке және жоғарғы қаржы органдарына екі жақты бағынышты жүйесін алдын ала айқындай алмайды.

14. Қаржы жүйесінің бірлігінің қағидаты орталық қаржы органдары арқылы мемлекеттің жүргізіп отырған бірыңғай мақсаттарымен алдын ала айқындалып отырады.

15. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын макродеңгейлі экономика мен әлеуметтік қатынастарды реттеу үшін пайдаланылады.

3 тапсырма. Ребусты шешу.

Пайдаланылған әдебиеттер: 4,6,9,10,12,24.

4 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ

4.1. Қаржы саясаты ұғымы

Саясат – бұл мемлекеттік қызметтің барлық бағытын сипаттайтын ұғым болып табылады. Сол себепті қаржы саясаты – бұл өзінің функциясын жүзеге асыру үшін мемлекеттің қаржы саласында жүргізілген мақсатты ойлары мен шараларының жиынтығы.

Әр елдің экономикалық дағдарыстан шығуы, олардың саясатының мүмкіндігінше жоғары дәрежеде болуы, елдегі жүргізіліп отырған қаржы саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады. Ол қоғамның ұзақ мерзімге арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.

Қазіргі жағдайда қаржы саясатының негізгі бағыты мынадай:

1. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаражаттарының сферасында нарықтық қатынастарды нығайту жөнінде шаралар жүргізу;

2. Дағдарысты жою және қаржы жүйесін сауықтыру, жетілдіру;

3. Халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.

Сондықтан қазіргі жағдайда қаржы саясатының міндеті экономиканы экономикалық өсу бағытына көшіру, ұлттық шаралардың құрылымын одан әрі жетілдіру негізінде шаруашылық өмірді тұрақтандыру, кәсіпкерлік қызметті дамыту, сыртқы экономикалық қызметті ұлғайтып, жандандыру, әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру жөнінде шаралар жасап, оларды қаржы механизмі арқылы іске асыру болып табылады.

Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселенің сипатына қарай мемлекеттің қаржы саясаты – қаржы стратегиясы және қаржы тактикасы болып 2-ге бөлінеді:

1. Қаржы стратегиясы – бұл экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып, ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын қаржы саясатының ұзақ мерзімді курсы болып табылады. Ол макроэкономикалық үрдістің дамуының ұзақ кезеңіне бағытталған. Ал олардың шеңбердегі күнделікті міндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің кезеңдері ретінде жүзеге асырылып отырады.

2. Қаржы тактикасы – бұл қаржы байланысын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп отыру қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған.

Қаржы саясатының негізгі мақсаты – бұл қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажет ресурстарын толық жұмылдыру. Осыған байланысты қаржы саясаты кәсіпкерлік қызметті жандандыра түсуге немесе дамытуға қолайлы жағдайлар жасайды.

Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізгі қағидаттары:

1. Қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының әлеуметтік ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау.

2. Қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдарын қамтамасыз ету.

3. Қаржы жүйелерінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен

шығындардың тең болуы.

4. Қаржы резервтерін жасау.

5. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу.

4.2. Қаржы саясатын жүзеге асыру механизмінің мазмұны және құрылымы

Қаржы механизмі – бұл экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы жағдай жасау мақсатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысанының қаржы ресурстарын қалыптастырып, оларды пайдалану әдістерінің жиынтығы болып табылады. Қоғамның, шаруашылықтың, жеке бөлімінің ерекшеліктеріне қарай және қаржы қатынастарының сфералары мен буындары олардың бөлінуінің негізінде қаржы механизмі және мемлекет қаржының механизмі болып бөлінеді. Қаржы механизмінің құрылымын сипаттау үшін оның буындар ретінде анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйелері қаржы блогы және қаржы элементтері болады.

Қаржы механизмінің қосалқы жүйесі – бұл неғұрлым маңызды қозғаушы күшті ұйымдастырудан, қаржылық жоспарлаудан, қаржы жүйесінің құқықтық режимінен және қаржыны ұйымдастырудан тұратын жүйе болып табылады.

Қаржы механизмінің блогы – бұл жалпы мақсатты бағыттылық белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтерінің жиынтығы.

Қаржы механизмінің элементі – бұл қарапайым шаруашылық нысан болып табылады. Ол арқылы қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері анықталады.

СӨЖ тапсырмалары:

1 тапсырма. «4» әріптік анаграмманы шешу (экономикалық терминдердің мағынасын жазып келу).

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

2 тапсырма. Тақырыпқа байланысты глоссарий жазу.

3 тапсырма. Анықтамаларды төменде берілген жауаптармен сәйкестендір.

1. Дағдарысты жою және қаржы жүйесін сауықтыру, жетілдіру

2. Ол арқылы қоғамдық өндіріске қатысушылардың мүдделері анықталады.

3. Бұл жалпы мақсатты бағыттылық белгісі бойынша біріккен біркелкі өзара байланысты элементтерінің жиынтығы.

4. Мемлекеттің өз қызметтері мен міндеттерін атқару үшін қаржылық қатынастарды пайдалану бойынша мемлекеттік шаралар жиынтығы.

5. ҚР Қаржы министрлігінің құрамына кірмейтін орган

6. Бұл орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылардан тұрады.

7. Ол қажетті мақсаттарды шешуге назар аудара отырып стратегиялық бекітілімдерді нақтыландырады.

8. Қоғамның әлеуметтік дамуын және экономиканың ірі мақсаттарын шешуді көздейтін және ұзақ мерзімді дамуға есептелген курс.

9. Мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу

10. Бұл қаржы жүйесіне әсер ету процесі.

а) қаржыны басқару

б)қаржы саясаты

в) қаржылық стратегия

г) кедендік бақылау агенттігі

ғ) қаржылық тактика

д) қаржы механизмінің блогы

е) қаржы механизмінің элементі

ж) ҚР қаржы жүйесі

з) қаржы саясатының қағидаты

и) қаржы саясатының негізгі мақсаты

Пайдаланылған әдебиеттер: 6,10,12,13,18.

5 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУ МЕН БАҚЫЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

5.1. Қаржыны басқару туралы ұғым және оның мән мағынасы

Қаржыны басқару – бұл белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге ықпал етудің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы. Заң талаптарына сәйкес қызметтерді пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай отырып, мемлекеттік шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қаржыны, бағаны, кредитті және де өндірістік қатынастарды әртүрлі нысанаға сәйкес басқару. Қаржыны басқару дегеніміз – бұл қаржыны экономикалық әлеуметтік жүйеде жетілдіру және дамыту мақсатымен, сондай-ақ қаржы қатынастарының тиімді жұмыс істеуіне жетуді және тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ететін мемлекеттік шаралардың жиынтығы.

Қаржыны басқарудың мақсаты – бұл мақсатты макроэкономикалық теңдікті, мемлекеттік борыштық азаюын, ұлттық валютаның беріктігін, сонымен бірге мемлекет пен қоғамның экономикалық мүдделерінің үйлесуінде көрсетілген қаржының тұрақтылығымен тәуелсіздігі болып табылады.

Қаржыны басқарудың мынадай принциптері бар:

1. Басқарудағы демократизм – басқару кезінде әртүрлі заңдарға сәйкес орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қаражаттарын ерікті түрде басқару.

2. Қаржы мәселесіне саяси көзқарас немесе тәсілдеме тәсілдер қолдану, әртүрлі тәсілдер мен әдістер арқылы қаржыны басқару.

3. Басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің үйлесуі – экономикалық, әкімшілік әдістер арқылы экономиканың, қоғамның тиімділігіне байланысты басқару;

4. Басқарудың ғылымилығы, яғни жоғары маман иегерлері басқара алады.

5. Басқарудағы жауапкершілік, яғни кез келген істе жауапкершілік болу керек;

6. Орталықтандырылған салалық және аумақтық басқарудағы келісімдер, яғни аумақтық, салалық басқару (қаржыны дұрыс бөлінуіне басқару жасау);

7. Шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы – барлық басқару шаруашылығының тиімділігін, кемшіліктерін көрсету арқылы қорытынды жасау.

5.2. Мемлекеттің қаржысын басқару

Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып 2-ге бөлінеді. Стратегиялық басқару – бұл қаржы ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгіленген бағдарлама болып табылады. Стратегияны мемлекет биліктерінің және басқарудың жоғары органдары, ол президент аппараты, парламент, үкімет, қаржы министрлігі, экономикалық және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады. ҚР президентіне көп жағдайда президент аппараты арқылы басқаруға мынадай өкілеттік берілген:

1. республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқаруы туралы есеп беру

тәртібін айқындайды.

2. республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы қағиданы бекітеді және оның құрылымын анықтайды.

3. мемлекеттегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдауда алдағы жылға арналған. ҚР қаржы кредит және бюджет саясатының негізгі бағыттарын анықтайды.

4. ҚР ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестік құралы және олар туралы қағидаттарды бекітеді. Сонымен бірге ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланатын көлемін, бағытын қалыптастыру жөнінде шешім қабылдайды және есептерді бекітеді.

5. ҚР-ғы төтенше және соғыс жағдайда, тиісті қаржы жылының республикалық қаржы жоспарын бекітеді.

ҚР үкіметі – бұл министрлер кабинеті, республика президенті белгілі тәртіппен парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Қаржыны жалпы басқару ҚР заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы орган парламентке жүктелген.

5.3. Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы және оның жіктелуі

Қаржылық бақылау – бұл қаржы жүйесінің барлық буындардың ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықша қызмет.

Қаржылық бақылау қаржылық басқарудың функцияларының элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан ол қаржылық басқарудың элементерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.

Қаржылық бақылау өз қызметінде мыналарды тексереді:

1. Экономикалық заңдар талабының сақталуын, жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құнын бөлу және қайта бөлуді ұйымдастыруды тексереді.

2. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің, мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың және басқа да заңды тұлғаның еңбек және қаржы ресурстарын тартады және оларды тиімді пайдалануды ұйымдастырады.

Қаржылық бақылаудың функциялары:

1. Қаржылық жұмсалуын тексеру;

2. Қаржы жүйелерінің барлық буындары бойынша мемлекет ресурстарға қаражатты жұмылдырудың уақыттылығы мен толықтылығын тексеру;

3. Есеп және есептеме қағидаттарының сақталуын тексеру.

Қаржылық бақылаудың қағидаттары:

1. Бақылаудың реттілігі, яғни жүргізілген бақылау заңға сәйкес өздерінің тексерілуі негізіне байланысты белгілі бір тәртіппен реттеліп отыру қажет;

2. Бақылаудың нақтылығы;

3. Бақылаудың жариялылығы, яғни қаржылық көрсеткіш және қаржылық қатынастарды бөлу және қайта бөлу барысына сәйкес мемлекет пен қоғам арасында бақылау жұмысын дұрыс ұйымдастыруды, олардың әдістерін қолдану, белгілі бір істі ұқыпты орындау мен ондағы нақты ұсыныстарды енгізу.

ҚР қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге қарай мемлекет, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып бөлінеді.

Мемлекеттік қаржылық бақылау – бұл бақылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, ҚР заңдарына сәйкестігін тексеру.

Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылауды мемлекеттік үкімет және басқару органдары іске асырады. Олар: Президент әкімшілігі, ҚР парламенті, Үкімет, жергілікті үкімет органдары, жергілікті әкімшілік органдары. Республиканың бюджеттерін бақылау жөніндегі есеп комитеті, ішкі бақылау жөніндегі орталық өкілетті орган жүргізеді.

Мемлекеттік қаржылық бақылаудың мынадай түрлері бар:

1. Кешенді бақылау, яғни мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің нақты кезеңіндегі қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау.

2. Тақырыптық бақылау, яғни объектінің нақты кезеңіндегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша жаппай әдіспен тексеру және бағалау.

3. Үстеме бақылау, мемлекеттік қаржылық бақылау объектілеріне байланысты ақпарат алу қажеттілігіне байланысты үшінші бір тұлғаның құжаттарын тексеру арқылы бақылау жасау.

Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау алдын ала, ағымдағы және кейінгі болып 3-ке бөлінеді.

1. Алдын ала бақылау – бұл ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану операциялары істелгенге дейін жүргізілген бақылау.

2. Ағымдағы бақылау, яғни белгілі бір қаржы операциялары жүріп жатқан кезде жүргізілген бақылау, яғни қаржы жоспарларының атқарылу процесінде тауар материалдық құндылық мен ақша қаражаттарын жұмсаудың нормалары мен нормативтерінің сақталуын қадағалау және олардың бөлінуінің сай келуін тексеру.

3. Кейінгі бақылау – қаржы операцияларын жасағаннан кейін жүргізілген бақылау және алдын ала бақылау мен ағымдағы бақылау кезінде анықталмаған заң бұзушыларды ашу.

5.4. Аудиторлық бақылау

Қаржылық бақылауды жетілдірудің маңызды бағалаудың бірі, қаржылық бақылаудың тәуелсіз нысаны – ол аудиторлық бақылау болып табылады.

Аудиторлық бақылау – бұл тәуелсіз аудиторлық фирма және шаруашылық жүргізуші субъекті иелерінің жасасқан келісім шарты негізінде қаржы шаруашылық қызметінің жай күйін тексеру. Аудиторлық бақылаудың негізгі мақсаты – кәсіпорының, фирманың, ұйымның бухгалтериядағы қаржы есебінің дұрыстығын белгілеу және олардың ақпараттық жүйелерінің сенімдігін бағалау.

Аудиторлық палата – бұл коммерциялық емес, тәуелсіз, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйымдар болып табылады. Аудиторлық қызмет – бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есептеме аудитін жүргізу жөніндегі кәсіптік қызметі. Аудиторлық қызметтің негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:

1. Тәуелсіздік, яғни өзін-өзі басқару негізінде әртүрлі нысандағы тексе-

рулерді жүргізу;

2. Объективтілік, яғни заңға сәйкес тексерулерді объективті, нақты түрде

жүргізу;

3. Кәсіби біліктілік, яғни жоғары білімді мамандар көмегімен тексерулерді жүргізу;

4. Құпиялылық, яғни тексерген кәсіпорын туралы құпияларды сақтау.

Аудитор – бұл кәсіпорын мен ұйымның қаржы шаруашылық және коммерциялық қызметіне жасалатын қаржылық бақылаудың нысаны болып табылады. Аудитордың міндеттері мыналар болып табылады: тексерілген ақпараттың жасалынған шаруашылық операцияларының заңға сәйкестігін анықтау.

ҚР 20.11.1998 жылы аудиторлық қызмет туралы заң қабылданды.

5.5. Қаржылық бақылаудың ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері

Нақтылы әдісті қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы орган қызметінің нысандарының ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады. Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады:

1) тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру)

2) инспекция (кәсіпорынның қаржысының жәй күйін дүркіндік тексеру)

3) қадағалау ( кәсіорын қаржы-қаражатының жай күйімен жалпы танысу)

4) тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру)

5) қарап шығу (қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржы-шаруашылық қызметі туралы есептерді қарау)

6) баяндамаларды тыңдау

7) лауазымды адамдардың ақпараттары және тағы басқа.

Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өзінің жұмысын жоспар бойынша жүргізеді. Жоспарлы тексерулер мен тексерістердің белгілі мезгілділігін ескере отырып құрылады. Жоспарда бақылау объектілері, тексеріс немесе тексерістің тақырыбы, бастау мен аяқтаудың уақыты, атқарушылардың саны мен олардың құрамы және тағы басқа белгіленеді. Тексерулердің тікелей объектісі табыс, ҚҚС, пайдалылық, өзіндік құн, айналыс шығыны, әртүрлі мақсаттар мен қорларға аударылған аударымдар сияқты қаржылық көрсеткіштер болып табылады.

Қаржылық бақылаудың сферасы – ақшаны пайдаланумен, ал кей жағдайда онсыз да (баспа-бас айырбас мәмілелері,т.б.) жасалынатын іс жүзіндегі барлық операциялар.

Алдын ала және ағымдағы бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен шалып визуалды тексеру болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды. Бүкіл іске тыйым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық, бұйрық береді.

Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға:

1. Шоттық тексеру-бұл бухгалтерлік есептердің, баланстың, салық есеп-қисаптардың ақиқаттығын тексеру. Тақырыптық тексеру – бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық-қаржы жұмыстарының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы: жалақыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру, шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру, т.б.

2. Экономикалық талдау – бұл объектінің шаруашылық-қаржы қызметіне баға беру; қызметте түрлі нәтижені анықтау және осының негізінде экономикалық жағдайдың жақсылықтарының жолдары мен факторларын негіздеу.

3. Тексеріс ревизия.

Тексерулер негізінен тақырыптық болып келеді. Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі – тексеріс өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржы шаруашылық қызметінің барлық жақтары мен учаскелерін мұқият, терең, толық тексеру, оны әртүрлі органдар жүргізеді. Тексеріс органдарының жоспары бойынша, басқа құзырлы органдардың, жоғарғы тергеу органдарының нұсқауы бойынша жүргізілуі мүмкін. Тексеру объектісі бойынша тексеріс былай ажыратылады:

1. Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, сметалар ғана емес, сондай-ақ құжаттар, бастапқы ақша құжаттары (шоттар, төлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі.

2. Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, қолда бар ақшаны, материалдық құндылықтарды тексереді.

3. Толық тексеріс – белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізу субъектілерінің бүкіл қызметін тексеру.

4. Іріктемелі тексеріс кезінде бақыланатын қаржы-шаруашылық қызметінің әйтеуір бір жағына (мысалы: іс-сапардың шығыны, әртүрлі нысаналы шығындар мен шығыстарды тексеру) бағытталады.

Ұйымдық белгілері бойынша: жоспарлы, жоспардан тыс, кешенді болып бөлінеді. Тақырыптық тексеріс бір үлгідегі бірнеше кәсіпорында, мекемелерде, бірнеше министрліктер мен ведомстваларда қаржы шаруашылық қызметінің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі.

Тексеріс тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылық ақшаны тексеру, тексерілген объект қызметінің жоспарлы, нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және ыңғайласпа тексерулер. Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің бүкіл процесі бірнеше кезеңнен тұрады: өкілдіктерді көрсету, тексерілген объектінің жауапты қызметкерлерімен ұйымдық кеңес өткізу, түгендеуді жүргізу, тексерілген объектімен, оның қызметкерлерінің технологиясымен жеке өзінің танысуы, шаруашылық қызметті алдын ала талдау, тікелей құжаттық тексеріс немесе тексеру, тексеріс немесе тексерістің материалдарын жүйеге келтіру, акт немесе анықтама жасау, ашылған кемшіліктердің жойылуын тексеру. Тексеру немесе тексеруді жүргізудің нәтижесі жасалған актінің сапасына байланысты. Тексеріс актісі-бұл қаржы-шаруашылық қызметтен жіберілген жай бұзушылықтың жай тізбесі емес, бұл тексерілген объект жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы дұрыс түйіндеменің жинағы болып табылатын құжат.

СӨЖ тапсырмалары:

1. ҚР қаржылық басқаруды ұйымдастыру.

2. Қаржылық басқарудың автоматтандырылған жүйесі.

3. ҚР кеден органдарының қызметтері.

4. ҚР қаржы полициясы органдарының мақсаттары.

5. ҚР Үкімет құрамы.

6. Қаржылық бақылау түрлері мен субъектілері.

7. Аудиторлық қаржылық бақылаудың қалыптасуы, оның мағынасы.

8. ҚР Аудиторлық компаниялары.

9. Мемлекеттік және салықтық бақылау рөлі.

2 тапсырма. «5» әріптік анаграмманы шешу (экономикалық терминдердің мағынасын жазып келу).

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

Пайдаланылған әдебиеттер: 1,2,3,9,10,12.

6 ТАҚЫРЫП. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫЛАРЫ

Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржысы – бұл бірыңғай қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және де елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өңдеудің дамуына қызмет көрсетеді. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын жасалатын және жасалған қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты халықтың қажеттіліктеріне бөлуді қамтамасыз ету. ШЖС қаржысының сферасы шеңберінде материалдық еңбек және қаржы ресурстары белгілі бір буындарда шоғырланады және де халықтың, елдің қаржысын қанағаттандыру үшін ақша қаражатын бөлу және пайдалану. ШЖС қаржысы өзіне қоғамдық пайдалы қызметтің әртүрлі сфераларын, мысалы: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-өткізу, сауда, биологиялық барлау, жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй коммуналдық қызметін, сонымен қатар көптеген қаржылық – кредиттік, сақтық, ғылыми, білім беру, медицина саласында және де ақпарат қызметін жүзеге асыратын мекемелер мен ұйымның қаржыларын өзіне шоғырландырады.

ШЖС қаржысы жалпы қаржы сияқты бөлу және бақылау қызметін атқарады. Бөлу функциясы – бұл өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы фактор болып табылады, яғни кәсіпорынның өнім өткізуден түскен ақшалай табыстары мен өндіріске жұмсалатын ақша қаражаттарын өтеуге, сонымен бірге орталықтандырылған қорларды қайта бөлуге, мысалы: мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс қорларға, ал белгілі бір бөлігін еңбекақы төлеуге, өндірісті кеңейту мен дамытуға және де әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыруға кеткен шығынға бөлінеді. Ал бақылау функциясы – бұл кәсіпорын экономикада маңызды рөл атқарады, бақылаусыз, есепсіз шаруашылық жүргізуге болмайды, яғни бақылау қызметі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаражатының ұйымдық және қаржылық-кредиттік мекемелерінің өзара қарым-қатынастарда жүзеге асырылады. Субъектілер арасында өзара қатынастарды бақылау сатылған өнімге немесе тауарға орындалған жұмыстарға көрсетілген қызметтерге ақы төлеу кезінде жүзеге асырылады, ал қаржы-кредит органдары мен өзара іс-әрекет кезінде бақылау, бюджет алдындағы міндеттерді орындау кезінде және банк несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады. Сөйтіп, қорыта атқанда, ШЖС қаржысы деп – өнім өндіріп, оны сату кезінде ақшалай табыстарды жасаумен, корларды жасаумен және де оларды бөлу және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды айтады.

ШЖС құрамына материалдық өндірістің барлық кәсіпорны және нарықтық экономика жағдайда өзінің қызметін коммерциялық есеп негізінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір бөлігі жатады. ШЖС кәсіпорындар мен ұйымдар және мекемелердің әртүрлі белгілері бойынша сыныпталады. ШЖС-ң сыныптамасы былай жүзеге асырылады:

1. қызметтің сфералары бойынша: материалдық және материалдық емес.

2. өндірістің түрлері бойынша: тауарлар-жұмыстар, қызметтер.

3. қызметтің сипаты бойынша: коммерциялық, коммерциялық емес.

4. меншіктің нысандары бойынша: мемлекеттік меншік, жекеменшік,

қоғамдық ұйымның меншігі, шетелдік субъектінің меншігі, аралас меншік.

СӨЖ тапсырмалары:

1. ШЖС қызмет ету негіздері.

2. Кәсіпорын шығындары.

3. Қоғамдық ұйымдар қаржылары.

4. Коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар.

5. Кәсіпорын бірлестіктерінің негіздері.

2 тапсырма. Тест «Иә-Жоқ»

1. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өз филиалдарының міндеттемелеріне жауап бермейді.

2. Бизнесте кәсіпкерлерге айналысуға шектеу қойылған кәсіп түрлері бар.

3. Экономикалық белсенді адамдардың материалдық қажеттіліктерінің шектеулілігімен түсіндіріледі.

4. Ресурстар шектеулілігі адамдардың материалдық қажеттіліктерінің шектеулілігімен түсіндіріледі.

5. Бәсекелестік дегеніміз – пайда үшін күрес.

6. Нарықтық жағдайда кәсіпорын, ұйымға жоспар қажет емес.

7. Жанармай станциясы нарықтың бір мысалы.

8.«Кока-кола» сусыны бағасының төмендеуі сәйкесінше «Пепси-Коланың» да бағасын түсіндіреді.

9. Инфляция кірістің төмендеуіне әсер етпейді.

10.Нарықтық экономикада қандай тауар өндіру керектігін тауар өндірушінің өзі шешеді.

3 тапсырма. Берілген терминдерге сәйкес төмендегі анықтамалар тап.

1. Концерн

2. Ассоциация

3. Концорциум

4. Синдикат

5. Картель

6. Холдинг

а) бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.

б) бұл ірі қаржы операцияларын істеу үшін біріккен кәсіпкерлер бірлестігі.

в) көп салалы акционерлік қоғам.

г) тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері жөніндегі келісім.

д) тәуелді және еншілес компаниялар акцияларының бақылау пакеттерін иеленуші басты компания.

и) экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1,5,6,8,12,16.

7 ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

7.1. Мемлекеттің экономикалық қызметі

Кез келген қоғамда мемлекет бір қатар факторларға қатысады. Мысалы: қоғам дамудың таңдап алынған саяси құрылысына қалыптасқан дәстүрлерге және көптеген сыртқы факторларға қарай экономикалық қызметке қатысады. Жалпы мемлекеттің қоғамдағы экономикалық қызметі мына төмендегі қызметтерде көрінеді:

1. Экономикалық дамудың барысында әсер ететін құқықтық базаны анықтау;

2. Бәсекелестікті қорғау;

3. Табыстар мен байлықты қайта бөлу;

4. Экономиканы тұрақтандыру;

5. Ресурстарды қайта бөлу.

Қоғамдық тауар, игіліктер және қызмет көрсетуді пайдаланушының пайдалануға берілген ақша қорларын дұрыс және мезгілімен қамтамасыз етілуі мемлекет тарапынан бақыланады. Мемлекетті сыртынан қол сұғушылардан қорғау және де мемлекеттің басқару қызметтері жатқызылады. Мемлекет қаржы механизмі арқылы тауарды игіліктерді және қызмет көрсетуді жетілдіру мемлекеттің шешімімен іске асырылады, яғни экономикалық ресурстарды салық бюджет жүйесі арқылы қайта бөлу негізінде бюджет кірістерін толтыру болып табылады.

7.2. Мемлекеттік қаржының ұғымы және құрамы

Мемлекеттің қаржысы – мемлекеттің экономикалық-әлеуметтік және саяси функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстарын қамтамасыз ететін, елдің қаржы жүйесінің өндіріс пен әлеуметтік қатынасытң іс-қимылдарына байланысты жүргізіледі. Экономикалық мәні жағынан мемлекеттің қаржысы мемлекеттің оның кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін, қоғамдық өнімнің құнымен ұлттық байланыстың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын білдіреді. XIXғ. неміс экономисі Вагнердің «Өспелі мемлекет белсенді заңы» атты заңына сәйкес мемлекеттік белсенділігінің өсуін 3 факторға бөлуге болады:

1. экономика дамуының нәтижесінде экономикалық өсудің мемлекет тарапынан тиімді және ұтымды экономиканы дамытуды құқықтық тәртібін заң қызметін кеңейтуді қалыптастыру болып табылады.

2. техника мен технология даму нәтижесінде капиталдың үлкен мөлшердегі қажеттілігін қанағаттандыру.

3. көрсетілген қызметтен түскен пайда экономикалық білім беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекеттің белсенділігін күшейту.

Республика қаржысының ресурсы мемлекеттің мақсатты бағдарламаларын қаржыландыруға, республикалық функцияларды орындауға, сондай қарулы күштер мен басқару органдарын (қамтамасыз етуге) ұстауға байланысты мемлекет шығындарын қамтамасыз етуге арналған. Ал жергілікті қаржы көбінесе экономикалық үрдістерді реттеу үшін жергілікті кәсіпорындар шығаратын өндірістің бәсекелестік қабілетін арттыруға, еңбек ресурстарының ұдайы өсу

шығындарын қаржыландыруға бағытталған.

Бюджет – белгілі бір шараларды орындауға салықтар мен алымдар және де басқада төлемдерін келіп түскен ақша қаражаттарын толық, уақтылы пайдалану және бөлу болып табылады.

Бюджеттен тыс қорлар – яғни арнаулы мақсатты аударымдар мен басқада көздер есебінен жеке мақсатты шараларды қаржыландыруға арналған.

Мемлекеттік несие – бұл кәсіпорындардың ұйымдар мен халықтың бос (уақытша) қаржыларын жұмылдыруға және оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін жоғары органдар тарапынан берілген ақша қаражаттары.

Кәсіпорындар қаржысы – бұл қаржы компаниялардың, фирманың, ұйымдардың, мекемелердің, сонымен қатар халықаралық және мемлекет аралық қаржы мекемелерінің өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған қаржылары.

Мемлекеттік қазына республика және жергілікті болып бөлінеді. Республикалық қазынаға мыналар жатады:

1. республикалық бюджеттің қаржылары;

2. мемлекеттік алтын валюта қаржылары;

3. мемлекеттік меншіктің айрықша құқығында мүлкінің болуы (жер, оның қойнауы, өсімдік жануар әлемі, табиғат ресурстары)

4. республикалық меншікке жататын орталықтандырылмаған мүлік; олар: иесіз мүлік, мұралану құқығы бойынша мемлекетке берілген қайтыс болған адамдардан қалған мүлік, олжалар.

Жергілікті қазыналарға мыналар жатады:

1. жергілікті бюджеттің қаржылары;

2. мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындардың, иесіз қалған мүліктері мен ақша қаражаты.

7.3. Мемлекеттік кірістері мен шығыстарының экономикалық мәні

Мемлекеттің кірістері деп экономикалық қатынастардың үрдісінде мемлекеттің жұмыс істеуінің материалдық базасын жасау үшін мемлекеттің меншігінде түсетін қаражат жиынтығы. Жиынтық қоғамдық өнімді бөлу нәтижесінде мемлекеттің, жеке кәсіпкердің, шаруашылық ұйымының және халықтың бастапқы табыстары жасалынады. Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаржы арқылы халықтың табыстарының бір бөлігі, яғни кәсіпорындардың табысы бөлініске ұшырайды. Оның бір бөлігі кәсіпорынның ішкі қажеттіліктеріне пайдаланылады. Мемлекеттің кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен байланысты қаржы ресурстарының бір бөлігі болып табылады.

Сонымен бірге мемлекеттің қаржы ресурсы орталықтандырылған кірістерге, ал мемлекеттік кәсіпорындардың қарамағындағы қаржы ресурстары орталықтандырылмаған кірістерге жатады.

Орталықтандырылған қаржы кірістері – бұл салық түсімдері, сыртқы экономикалық қызметтен алынған кірістер және халық төлемдері есебінен қалыптастырылады. Ал орталықтандырылмаған кірістер кәсіпорындардың өздерінің ақша табысы қорналымдарынан құрылады.

Мемлекеттің орталықтандырылған кірістерінің құрамында бастапқы орынды бюджеттің кірістері алады, оның есебінен қоғамды дамытудың экономикалық және әлеуметтік міндеттерін шешу қамтамасыз етіледі. Мемлекеттің кірістерінің бір бөлігі жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекеттің салық жүйесін жұмылдыратын кәсіпорындардың, ұйымдарының және халықтың табысының бір бөлігі есебінен құралады.

Мемлекеттік меншігінен алынған табыстарға мыналар жатады:

1. Мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың жалпы табысы.

2. Мемлекеттік мүліктен алынатын табыс (мемлекеттік тұрғын үй қоры, жер, орман, су, табиғи ресурс, мемлекет меншігіндегі мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруден түсетін қаржы).

3. Мемлекеттік мекемелерден, ұйымдардан көрсетілетін ақылы қызметтерден алынатын табыстар.

4. Бюджеттік мекемелердің үй жайы үшін жалгерлік төлемді, қосалқы шаруашылық табыстардан қамтитын арнаулы қаражаттары.

Мемлекет кірістерінің көзі – бұл ұлттық табыс болып табылады, яғни қаржы ресурстарын

жалпы қоғамда бөлу және қайта бөлу, ал мемлекеттің шығындарын жабу бүкіл қаржы ресурстарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттің кірістерінің жүйесін қалыптастыруда салықтардың рөлі өте зор. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық және іс-бағытына қарамастан мемлекет кірістерінің негізгі көзі ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық тетігі және де бюджеттік қор кірістерін қалыптастыруының шешуші көзі болып табылады.

Мемлекеттік шығын – қоғамның, мемлекеттің, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың өз қаражаттарын өтеу үшін мемлекет тарапынан бөлінген ақша қаражаты, әлеуметтік, мәдени шараларға жұмсалатын шығындар, білім беру, кадрларда кәсіпке даярлау, мәдениет, өнер, спорт және бұқаралық ақпарат құралдары, денсаулық сақтау, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік көмек шығындар арқылы мемлекеттің қажеттіліктері, мақсатты орындалып отырады. Білім беру мекемелері бюджеттен тыс қаражат және ресурстарды

валюталық ресурстарды және ақылы оқу қызметін көрсетеді.

Мемлекеттік денсаулық сақтаудың қаражаты мыналарға бағытталған:

1. Азаматарға медициналық қызмет көрсетуге;

2. Денсаулық сақтаудың мақсатты кешенді бағдарламаларына;

3. Мемлекеттік денсаулық сақтаудың материалдық, техникалық базасын дамытуға;

4. Емдеу профилактикалық және санитарлық, эпидемиялық мекемелерді ұстауға;

5. Медициналық кадрларды даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға, медициналық ғылымды дамытуға және енгізуге;

6. Жұқпалы аурулар эпидемияларын жоюға.

Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде шығындар мынадай болып бөлінеді:

1. Әлеуметтік қорғау (балалары бар отбасына жәрдемақы, яғни отбасының жиынтық табыстарын ескере отырып тағайындайды; балалары бар мерзімдік қызметтің, әскери қызметтің отбасыларына жәрдемақы, мүгедек балалары бар отбасыға жәрдемақы, жұқпалы аурулар жұқтырған балаларға, ересектерге жәрдемақы, 7жасқа дейінгі, 4 және одан да көп балалары бар аналарға (жұмыссыз) жәрдемақы)

2. Тұрғын үй жәрдемақысы (отбасының жиынтық табыстарын ескере отырып тағайындалады);

3. Жұмыссыздарға материалдық көмек;

4. Тұрғын үй коммуналдық қызметтерді, көлікті, соғыс және еңбек ардагерлеріне, табысы аз зейнеткерлерге және басқа да медициналық көмек көрсетуді жеңілдендіреді;

5. Отанына оралған азаматтарға жәрдемақылар;

7.4. Мемлекеттік кірістер мен шығыстарының сыныптамасы

Мемлекет кірістерін сыныптау олардың экономикалық мағынасын, құрамы мен мақсатты бағыттарын қалыптастыру қағидаттарын ашып көрсетеді:

1. меншік нысандарын ұйымдық, құқықтық рәсімдеуге қарай мемлекет кірістері мынадай болып бөлінеді:

А) мемлекет кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы;

Б) жеке кәсіпкерлік секторының салық түсімдері;

В) халықтың салықтық көлемдері;

Г) қоғамдық ұжымның және ұжымдық, кәсіпорынның салықтық түсімдері.

2. жасалу сфераларына байланысты:

А) материалдық өндіріс сферасында қалыптастырылған кірістер;

Б) өндірістік емес сферада жасалынатын кірістер;

3. жұмылдыру әдістері бойынша: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған.

4.Қаржылық мазмұнына қарай салықтық және салықтық емес.

Экономикалық сыныптамаға сәйкес басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстардың құрамына мыналар кіреді: ағымдағы шығыстар (тауар мен қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыс, соның ішінде жалақы, өтемдік және басқада ақшалай төлемақылар, сыйақылар төлеу, субсидиялар және басқа ағымдағы трансферттік төлемдер), күрделі шығыс, кредит беру, үлестік қатысу және қаржыландыру. Басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстарды анықтайтын басты құжаттар

штат кестесі мен шығыстардың сметасы болып табылады.

Басқару органдары, кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер штат кестесін қалыптастырған кезде типтік құрылымдарды, типтік штаттарды, заң нормативтерін, басқару аппараты қызметінің лауазымдық қызметақыларының схемаларын, олардың жалақысының мөлшерлемелерін және шығыстың басқа түрлерінің нормативтерін басшылыққа алады.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Жалпы мемлекеттік қаржылар.

2. Бюджеттен тыс қорлар.

3. Мемлекеттік табыстар мен шығыстар (газеттен үзінді).

2 тапсырма. Төмендегі экономикалық терминдерден сөзжұмбақ құрастыру.

Инвестиция, аккредитив, инфляция, тауар, чек, коммерциялық, ассортимент, баланс, коньюктура, маслихат, бюджет, дотация, субсидия, несие, субвенция, девальвация, деноминация, дефляция.

3 тапсырма. Берілген терминдерге сәйкес төмендегі анықтамаларды тап.

1. бюджет

2. инвестиция

3. дотация

4. субсидия

5. дефицит

6. профицит

7. бюджет балансы

8. салық

9. мемлекеттік займдар

10. бюджет шығысы

11. варрант

а)Кәсіпорындарға мемлекет тарапынан берілетін жәрдем.

ә) Қаражаттардың қай салаға жұмсалатынын көрсетеді.

б) Бюджет табысының шығысынан артық болуы.

в) Бюджет кірісі мен шығысының тең болуы.

г) Бюджеттен өтеусіз негізде берілетін несие бойынша сыйақы бөлігі.

ғ) Бюджет табысының қайнар көзі.

д) Белгілі бір саланы қаржыландыру.

е) Бюджет кірісінің шығыстарынан кем болуы.

ж) Мемлекеттік құнды қағаздар.

з) Тауардың сақтауға қабылданғаны туралы тауар қоймалары беретін куәлік.

и) Бір жылдық қаржы жоспары.

Пайдаланылған әдебиеттер: 2,3,9,10,11,17,19.

8 ТАҚЫРЫП. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

8.1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні, функциялары және принциптері

Салық қызметі туралы заң 1990 жылы қабылданды, яғни бұл заңға салықтарды енгізу 1991 жылы 25 желтоқсанды «ҚР салық жүйесі» заңы қабылданды.

Салық-дегеніміз белгілі бір мерзімде белгіленген мөлшерде заң жүзінде белгіленген ставкалар бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке төленетін қайтарымсыз төлемдер.

Салық салу пәнін зерттеудің мынадай әдістері бар:

1. Арнайы заңгерлік әдіс, яғни бұл әдіс бойынша салық заңдарын талдап, оларға баға беру;

2. Ғылыми зерттеу әдісі, яғни салықтың элементтерін жеке-жеке талдап, оларға баға беру;

3. Салыстырмалық зерттеу әдісі, яғни шетелдік салық жүйелерімен салыстыру.

Салықтың мынадай функциялары бар:

1. Фискалдық немесе бюджеттік қызмет, бюджеттік кіріс көзін толтыруды көздейді.

2. Реттеуші функция-салықтардың белгілі бір мөлшерде есептелуін салық қызметі органдар тарапынан реттеу.

3. Бақылау функциясы-салық қызмет органдар тарапынан салықтың бюджетке белгіленген мөлшерде толығымен өз уақытында дұрыс есептелуін салық заңдарының бұзылмауына бақылаулар жасау.

ҚР салық кодексіне сәйкес мынадай салық салу принциптері қолданылады:

1. Салық салу міндеттілігі принципі, яғни салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттерін толық көлемде белгіленген мерзімде орындауға міндетті.

2. Салық салу айқындылығы принципі, яғни салық төлеушіге салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдері айқын және нақты болуы қажет.

3. Салық салу әділдігі принципі, яғни салық салу төлеуші үшін жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.

4. Салық салу жариялығы принципі, яғни салық салу бойынша белгіленген өзгертулер мен толықтырулар, ақпарат арқылы халыққа жариялану қажет.

Салықтың жіктелуі:

1. Салықтарды алу әдісіне қарай 2-ге бөлінеді: тікелей және жанама.

Тікелей салықтарға табыс салығы, меншік салығы.

Жанама қосылған құн салығы, кедендер баж салығы, акциздер.

2. Басқару деңгейіне байланысты:

- республикалық

- жергілікті.

3. Салық салу объектісіне қарай: мүліктік, ресурстық, табыстық және де әртүрлі қаржы операциялары.

4. Мерзіміне қарай: үнемі, бір жолғы, маусымдық.

5. Есептеу әдістеріне қарай: прогрессивті, регрессивті, пропорционалды және нақты.

6. Объект бағалау дәрежесіне қарай: нақты және жеке болып бөлінеді.

8.2. ҚР салық жүйесін ұйымдастыру, салықтың негізгі элементтері және есептелу механизмі

Салық жүйесі дегеніміз – мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қатынастарды анықтау барысындағы салық салу әдістерін халықтық заңдылықтармен оларды іске асыру жолдары және салық қызметі органдарының жиынтығы болып табылады.

Салық жүйесінің даму кезеңдерін 4-ке бөлуге болады:

- 92-95 жылдар арасы, яғни бұл кезде салымдар мен алымдардың 45 түрі болды. 1-топ жалпы мемлекеттік салықтар, меншікті салықтар; 2-топ жергілікті салымдар мен алымдар, яғни район, село (мал шаруашылығы); 3-топ жалпы бірдей жергілікті салықтар.

- 96-98 жылдар арасы, нарықтық экономикалық талаптарға сай салық жүйесі құрылды.

- 98-2000 жылдар арасында, яғни бұл кездер арасында салық жүйесіне толтырулар енгізілді, салықтың түрі 9-ға түсті.

- 2001-2005 жылдар арасы, бұл кезең арасында «ҚР салықтар және бюджетке төлемдерін міндетті төлемдер» атты жаңа салық кодексі пайда болды, 2002 жыл 1 қаңтар.

Жаңа «Салық кодексіне» сәйкес ҚР-да мынадай салық түрлері қалыптасқан:

1) Корпорациялық табыс салығы – жеке кәсіпкер, кәсіпкер табыстарынан алынады.

2) Жеке табыс салығы, жеке және заңды тұлғалардың табысынан алынатын салық;

3) Қосылған құн салығы, жанама салықтардың бір түрі, тұтынушылардан алынатын салық;

4) Акциздер, яғни акцизделетін тауарға алынатын салық (арақ, темекі)

5) Жер қойнауын пайдаланатындардың салықтары, арнайы төлемдері;

6) Әлеуметтік салық – жұмыс беруші тұлға төлейді;

7) Мүлікке салынатын салық, заң және жеке тұлғалар төлейтін, мүліктің ортақ құны.

8) Көлік құралдарына салынатын салық (самолет, машина).

9) Жер салығы.

10) Экспертталанатын шикізатқа салынатын рента салығы (мұнай).

11) Үстеме пайда салығы.

Салық салу элементтері:

1) Салық салу субъектісі;

2) Салық салу объектісі;

3) Салық төлеу мерзімі;

4) Салық жеңілдіктері, яғни салық төлеушіні салықтан толығымен немесе жартылай босату;

5) Салық көзі, яғни салық салудан табыс, қызмет түрлерінен түскен табыс;

6) Салық оклады, салықтық төлемдерді белгілі бір уақытқа байланысты бөліп төлейді (квартал сайын төлеу);

Салық саясаты дегеніміз – мемлекеттің салық және салық салу саласында мақсатты түрде экономикалық, құқықтық және ұйымдық бақылау қызметін жүйелі түрде іске асыру шаралары.

Салық саясатының негізгі мақсаттары:

1. Фискалдық (бюджеттік) саясат, яғни еліміздің ЖҰӨ-ң шығындарын қаржыландыру мақсатында орталықтандырылған ақша қаражатын құру және бюджеттің кіріс көзін қалыптастыру.

2. Әлеуметтік мақсат, яғни салықтар бойынша халыққа салық салудың жеңілдіктерімен және оларға салықты есептеудің жеңілдетілген әдістерін қолдану;

3. Экологиялық мақсат, яғни салаларды қолдану арқылы қоршаған ортаны қорғау және табысты ұтымды пайдалану;

4. Бақылау мақсатты, яғни әртүрлі тексерулер арқылы салықтың бюджетке өз уақытында және толығымен түсімін, сонымен қатар салық заңдарының бұзылмауын сақтау.

Салық механизмі дегеніміз – бөліп беру және қайта бөлу қатынастарын жүзеге асыруда қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеуде мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражат қорларын құруға байланысты салықтық қатынастың әдіс-амалдарын, нысан тәсілдерін ұйымдастырып, оларды қолдану.

Салық механизмдердің элементтері:

1. Салық жүйесі

2. Салық төлеуді жоспарлау мен болжау

3. Салық құқықтары мен заңдары

4. Салық салу принциртері

5. Салық салу әдістері мен тәртібі

6. Салықтық бақылау

7. Ақпараттық қамтамасыз ету

8. Салық есебі.

8.3. Салықтың негізгі түрлерінің жұмыс істеуінің ерекшеліктері

Салықтар – өздерінің есептелу механизміне байланысты төмендегідей болып ябөлінеді:

1) тікелей салықтар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық.

2) жанама салықтар: ҚҚС, акциздер, кедендік төлемдер.

3) меншікке салынатын салық: мүлікке салынатын салық, көлік құралына салынатын салық, жер салығы.

4) нақты салықтар.

Салық төлеушінің құқықтары:

1. Қолданып жүрген салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгертулер туралы салық қызмет органдарынан ақпарат алуға құқылы.

2. Салық бақылауы нәтижелерін алуға құқылы.

3. Салық салуға қатысы жоқ ақпараттар мен құжаттар табыс етпеуге құқылы.

4. Салық бақылауы нәтижелері бойынша салықтарды есептеу мен төлеу жөніндегі есептемені салық қызметі органдарына табыс етуге құқылы.

5. Салық құпиясының сақталуын талап етуге құқылы.

Салық төлеушінің міндеттері:

1. Салық міндеттерін дер кезінде толық көлемде орындауға;

2. Нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдардың салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;

3. Салық есептемелерін құжаттарды мемлекеттік бақылау мәселелерін реттейтін ақпарат пен құжаттарды табыс етуге;

4. Қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылар мен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау касса машиналарын міндетті түрде пайдалануға және тұтынушылардың қолына бақылау чегін бере отырып, жүргізуге міндетті.

Салық қызметі органдарының құқығы:

1. Салық кодексінде көзделген немесе белгіленген тәртіппен салық бақылауын жүзеге асыруға құқылы;

2. Салық төлеушінің ақша құжаттарына бухгалтерлік кітаптарына, сметаларына, ақшасының бар-жоғына, бағалы қағаздарына, декларацияларына және салық міндеттерін орындауға байланысты басқада құжаттарына ҚР-ң заң актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, тексеру жүргізуге;

3. ҚР-сының заңдарына сәйкес соттарға талап қоюға құқылы.

Салық органдарының міндеттері:

1. Салық төлеушінің құқықтарын сақтауға міндетті;

2. Мемлекеттің мүдделерін қорғауға міндетті;

3. Салық тексерулерін қатаң нұсқамалар негізінде жүргізуге міндетті;

4. ҚР-ң әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне сәйкес салық төлеушіге әкімшілік айыппұлдар салуға міндетті.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Қосымша құн салығының мәні.

2. Жеке табыс салығының экономикалық мәні.

3. Корпорациялық табыс салығының мәні.

4. Акциз.

5. Әлеуметтік салық мәні.

6. Көлік құралдарына және жерге салынатын салық.

7. Мүлік салығы.

8. Алымдар және төлемдер түсінігі.

9. ҚР Кедендік қызметтері.

2 тапсырма. Сөзжұмбақ шешу.

1			4	5	6	7	8



							9
		3
	2	3

Сұрақтары:

1. Салық ставкасы 20 пайыз.

2. Бұл салық тұтынушылар төлейді.

3. Акциз, ҚҚС, кеден төлемдері – бұл ...

4. Табысқа салынатын салық.

5. Салықтарды қай заңға сәйкес салады?

6. Спирт, табак өнімдеріне салынады.

7. Жеке табыс салығы неге салынады?

8. Кедендік төлем.

9. Салық салу объектісі – жер телімі, бұл қандай салық.

3 тапсырма. «Экономикалық лингвистика» ойыны.

1. обн+су = жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері.

2. аалж+ық = еңбек үшін сыйақы.

3. иж+анқ = жеке және заңды тұлғалардың жинақ мекемелеріне және банктерге салған ақша қаражаттары.

4. адк+сарт = жүйеленген мәліметтер жинағы.

5. дкее+іднк ажб = мемлекеттік шекарадан өткізер кезде кеден мекемелерінің желісі арқылы мүліктерден алынатын ақшалай төлем.

6. ет+дерн = тапсырысты орындаудың конкурстық түрі.

7. йаы+ұплп = екі жақтың бірінің шарт бойынша міндеттемелерді бұзғаны үшін төленетін төлем.

8. кед+раал+яиц = салық кезеңіндегі төленетін салық мөлшері көрсетілген ресми өтініш.

9. ер+атн = жерден ұдайы алынып отыратын табыс.

10. яор+тил = пайдалы қазбаларды өндіру және техногенді құрылымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы.

11. гропер+висіст = салықтың есептеу әдісі.

12. скэ+отрп = тауарларды шетелге шығару.

13. лок+да = салықтық төлемдерді белгілі бір уақытқа байланысты бөліп төлеу.

Пайдаланылған әдебиеттер: 2,3,9,12,21,22.

9 ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ

9.1. Мемлекеттік бюджет экономикалық мәні және рөлі

Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік ақша қорлары құрылады. Бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларының жүзеге асырудың қаржылық негізі болып табылады. Мемлекеттің қаржы саясатын жүзеге асыру үшін бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының бір бөлігін шоғырландырады. Мемлекеттік бюджет басқа экономикалық категория сияқты өндірістік қатынастарды өндіреді. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіретін қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үрдісінде мемлекет пен қоғамдық өндірістік қатынастарының арасында пайда болатын экономикалық қатынастарын білдіреді.

Мемлекеттік бюджет мынадай белгімен сипатталады:

1. Мемлекет пен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін бөлумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалануға байланысты бөлгіштік қатынастар.

2. Құнды жасау және оны тұтыну үрдісін қолдану кезінде шаруашылық салалары аумақтар экономикалық секторда қоғамдық қызметтердің арасында құнды қайта бөлу.

3. Қоғамдық өнімнің, тауарлардың нысанындағы қозғалыстарын, яғни құнының бөлінісі негізінде қаржы қатынастарын материалдық өндірісте және материалдық емес өндірісте қолдану.

Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындауы. Бұл функциялардың іс-қимылы мазмұны жағынан мәні мен маңызы жағынан бюджеттік қатынастардың айырмашылықтарымен белгіленеді. Мемлекеттік бюджеттің бөлгіштік функцияларының ерекшелігі – ол қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтардың секторлары, аумақтар, салалар және жеке шаруашылық жүргізуші субъектілерінің арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджеттің маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары әлеуметтік-экономикалық үрдісті реттеу механиканың жиынтығы болып табылады. Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмі болып табылады. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және пайдаланудың нысандары мен әдістің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы өз ісін жүзеге асырады. Шығын мен салықтар арқылы бюджет экономиканы реттеудің және дамытудың ынталандырудың өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.

Жалпы экономиканы реттеу орталықтандырылған ақша қорларының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджет атқарылу үрдісінде қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асыру.

9.2. Мемлекеттік бюджет шығыны мен кірістердің құрылымы

Кірістер – бюджет кредиттерін өтеу мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер. Сондай-ақ мемлекет қарыздар бюджеттің түсімдері болып табылады.

Шығыстар – бюджеттік кредит қаржы активтерін сатып алу қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу болып табылады.

Бюджет кірістеріне мынадай кірістер жатады: салық және басқада міндетті төлемдер, мемлекет өтеусіз негізде берілетін қайталанатын сипатта болмайтын ҚР заң актілеріне сәйкес бюджетке есептерге тиісті ақша қаражаты.

Шығыстар мынадай түрлерге бөлінеді:

- Мемлекеттік мекеменің қызметін қамтамасыз ететін шығыстар;

- Іс-шаралар ұйымдастыру мен оны өткізуге байланысты шығыстар;

- Мемлекет тапсырысқа арналған шығыстар. Ол мемлекет саясатты іске асыру мақсаттарда өндірілген тауарларға, көрсетілген жұмыстар мен қызметтерге мемлекет органдарының ақы төлеуі;

- Жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер қызметтерге еңбек үшін ақшалай төлемдерден басқа ҚР-ң заң актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдер;

- Заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;

- Ресми трансферттік төлемдер – ол бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ ҚР-ң ұлттық қорына төленетін ақша қаражаты.

- Мемлекеттің міндеттерін орындауға арналған шығындардың өзгеде түрлері.

ҚР-ң ұлттық қорын қалыптастыру көздері мынадай болып табылады:

1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен түсімдер есебінен алынған жергілікті бюджеттің ресми трансферттері;

2. ҚР-ң ұлттық қорын басқарудан түсетін инвестициялық кірістер;

3. Республиканың меншігі және кен өндіру мен өңдеу салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдердің есебінен айқындалатын республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;

4. Шикізат секторы ұйымдарынан республикалық бюджетке түсетін, республикалық бюджетке жоспарланған түсімдер саласының 10℅ мөлшерінде есептелетін республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттер;

5. ҚР-ң заңдары мен тыйым салынбаған өзгеде түсімдері мен кірістері;

9.3. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы

Бюджет жүйесі дегеніміз – түрлі деңгейдегі бюджет жүйесін құрудың прициптерін құралатын заң нормаларына негізделген әртүрлі деңгейдегі бюджеттің жиынтығы және сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау бекіту, атқару және басқару, бақылау үрдісі болып табылады. ҚР-ң ең алғашқы бюджет туралы заңы 1996 жылы 24 желтоқсанда қабылданды.

ҚР-да мемлекеттің біріктірілген қаржы балансын құрайтын республикалық

бюджет арнайы экономикалық аймақтың бюджетпен қоса алғандағы жергілікті бюджет және бюджеттің тыс қорлары жұмыс істейді.

Бюджет жүйесі заңға сәйкес өз қызметтерін бюджет құрылысы арқылы іске асырады.

Бюджет құрылыс дегеніміз – бюджет жүйесін құрудың принциптері, оның буындарын өзара байланыстың ұйымдық формалары болып табылады.

ҚР-да бюджет құрылымының мынадай қағидаттары қолданылады:

1. Бюджеттің бірлігі қағидаттары, яғни бұл барлық деңгейдегі бюджеттік кірістерді қайта бөлу арқылы өзара іс-қимыл жасауға бағытталған.

2. Бюджет құрылымының толықтығы қағидаттары – бұл бюджет көздерінің кірістері мен шығыстарының құрылуы мен пайдалануы республика заңдарына сәйкес атқарылуы тиіс.

3. Бюджет құрылымының нақтылы - бұл бюджет кірісіндегі, қаржы ресурстарының шындыққа сәйкес нақты болуға тиіс және шығын нақтылы бюджет жіктелуіне сәйкес пайдалануға тиісті;

4. Бюджет құрылымының жариялылық қағидаттары, яғни мемлекет бюджет туралы мәлімет, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа жеткізілуі тиіс.

5. Бюджет құрылымының дербестігі қағидаттары – яғни әртүрлі деңгейдегі бюджет заңға сәйкес дербес құрылып, пайдаланылады.

Бюджет құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:

1. Кірістер (салықтық түсімдер, салықтық емес түсімдер, негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер, ресми трансферттік түсімдер);

2. Шығындар;

3. Таза бюджеттік кредит беру;

4. Қаржы активтерін жасалған операциялары бойынша қалдық ақша қаражаты;

5. Бюджет тапшылығы;

6. Бюджет тапшылығын қаржыландыру;

Бірыңғай бюджеттік сыныптама – бұл бюджет түсімдері мен шығындарын, олардың объект топтамалық кодтар бере отырып, ведомствалық, функционалдық және экономикалық сыныптар бойынша топтастыру болып табылады.

Бюджет түсінігі сыныптаманың топтамасы санаттан сыныптан, ішкі сыныптан және ерекшеліктен тұрады.

Бюджет шығындарының сыныптамасы – функционалдық топтан, функционалдық ішкі топтан, бюджеттік бағдарламадан және ішкі бағдарламадан тұрады.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Бюджеттің экономикалық мәні.

2. Бюджет балансы.

3. Мемлекеттік қорлар.

4. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры.

5. Әлеуметтік қорлар.

2 тапсырма. «6» әріптік анаграмма. Терминдердің мағынасын ашу.

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

3 тапсырма. Дұрыс – Бұрыс.

1. Бюджеттің көмегімен тиісті несие қорлары құрылады.

2. Ақша қорлары бюджеттің жалпы маңызды міндеттерін орындауын қамтамасыз етеді.

3. Мемлекеттік бюджет - Құнды жасау және оны тұтыну үрдісін қолдану кезінде шаруашылық салалары аумақтар экономикалық секторда қоғамдық қызметтердің арасында құнды қайта бөлу.

4. Бюджет арқылы экономиканы басқарамыз.

5. Бюджет кредиттерін өтеу мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер бюджет шығыстары болып табылады.

6. Бюджеттік кредит қаржы активтерін сатып алу қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу бюджет кірістері болып табылады.

7. Бюджет кірістеріне мынадай кірістер жатады: салық және басқада міндетті төлемдер, мемлекет өтеусіз негізде берілетін қайталанатын сипатта болмайтын ҚР заң актілеріне сәйкес бюджетке есептерге тиісті ақша қаражаты.

8. Заңды тұлғаларға субсидиялар– ол бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ ҚР-ң ұлттық қорына төленетін ақша қаражаты.

9. Ресми трансферттік төлемдер – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;

Пайдаланылған әдебиеттер: 2,3,9,11,18,22,23.

10 ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШ

10.1. Мемлекеттік кредиттің мәні және оның нысандары мен әдістері

Мемлекеттік несие жалпы мемлекеттік қаржының бір бөлігі және несие қатынастарының жиынтығы болып табылады. Мемлекет пен жергілікті атқарушы органдарының қарамағына жеке және заңды тұлғалардың бос ақша қаражаттарын, сонымен бірге үкіметтердің және халықтың қаржы несие институтының ресурстарын уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы мәселелерін шешу үшін мемлекет несие әдісі қолданылады.

Мемлекеттік кредит мынадай жағдайларда қаржы қатынастарын қалыптастырады:

1. Мемлекеттік несие жолымен жұмылдандырылған қаражаттар әртүрлі қажеттіліктерді, соның ішінде өндірістік, өндірістік емес қажеттіліктерді, сондай-ақ стратегиялық оперативтік қажеттіліктерді қаражаттандыруға бағытталған мемлекеттік қаржы ресурсы.

2. Алынған және берілген несиелер үшін есеп айрысулар, олар үшін пайыз төлеу, сонымен қатар есеп айрысуларды жергілікті бюджеттің қаражаты есебімен жүргізу.

Мемлекеттік несие түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып 3-ке бөлінеді:

Ішкі несиеде мемлекет несие қатынастары жан-жақты тұрғыда үкіметтің жергілікті органдарының, кәсіпорындарының, ұйымдарының және халық арасында пайда болатын мемлекеттік несиелер.

Сыртқы несие немесе халықаралық несие, яғни басқа мемлекеттің үкіметтері, банктері, компаниялары, сонымен қатар халықаралық қаржы банк ұйымдары, мемлекет несие берушілер болып табылады.

Шартты мемлекеттік несие-бұл отандық кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар, жергілікті билік органдары алған қарыздарына кепілдік шарттары бойынша несие алуы.

Мемлекеттік несие алу көздері – бұл кәсіпорындарда, банктерде зейнетақы қорларында, сақтандыру қорларында халықта пайда болатын уақытша бос ақша қаражаттары. Мемлекет несиені төменгі ресурстарда пайдаланады:

1) Бюджет тапшылығын қаржыландыру;

2) Кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмыстарды қаржыландыру;

3) Билікті жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру;

4) Елдің ақша айналысын реттеу;

Мемлекеттік несиенің негізгі нысаны – ол мемлекеттік қарыздар болып табылады. Мемлекеттік қарыздар дегеніміз – мемлекет белгілі бір мерзімге белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір салаларын алатын мемлекет пен заңды және жеке тұлға арасындағы қарыз қатынастары. Қарыздар өздерінің өтелу мерзіміне қарай, орнына қарай, орналастыру әдістеріне қарай, валютаның түріне қарай және табыстық түріне қарай бөлінеді. Өтеу мезгілі бойынша 3-ке бөлінеді: 1) қысқа мерзім (1жылға дейін); 2) орта мерзім (1-5жыл); 3) ұзақ мерзім (5жылдан жоғары).

Орналастыру орны бойынша ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

Орналастыру әдісіне байланысты еркін айналатын қарыздар, жазылу бойынша орналасқан қарыздар (сенімхат, қолхат).

Табыстық түрлері бойынша қарыздар: пайыздық, ұтыс түріндегі қарыздар (материалдық).

Мемлекеттің қарыздарының мынадай түрлері бар:

1) Қарыз алушыға қатысы бойынша: ҚР үкіметінің қарыздары, ұлттық банк қарыздары, жергілікті атқарушы органдардың қарыздары.

2) Қарыз алу нысаны бойынша: мемлекеттік бағалы қағаздар шығару, қарыз шарттарын жасау;

3) Несие капиталының рыногтары бойынша сыртқы мемлекеттік және ішкі мемлекеттік қарыздар болып бөлінеді;

4) Қолдану мерзімі бойынша мемлекеттік бағалы қағаздар: айналыс мерзімі 1 жылға дейін (қысқа), айналыс мерзімі 5 жылға дейін (орта), айналыс мерзімі (5 жылдан астам) ұзақ мерзім.

10.2. Халықаралық мемлекеттік несие және мемлекеттік борыш

Халықаралық мемлекеттік несие дегеніміз – халықаралық экономикалық қатынастар сферасында елдің материалдық ресурстарының қозғалысы мемлекеттің дүниежүзілік қаржы нарықтары мен қаржы қатынастарының жиынтығы. Халықаралық несие – бұл бір қатар елдер мемлекеттік банктің, сондай-ақ заңды және жеке тұлғаның басқа елдің мемлекеттеріне банктеріне заңды және жеке тұлғаларға берілетін қарыздары.

Халықаралық несиенің дамуы мына факторларға байланысты болады:

1. Еңбектің халықаралық бөлінісі;

2. Өндірістің жетілуі;

3. Елді табиғи ресурстармен және жұмыс күшімен қамтамасыз ету;

4. Дамушы елдерге экономикалық көмек көрсетудың қажеттілігі;

5. Дамушы елдердің дамыған елдермен сауда экономикалық ынтымақтастығы;

6. жеке елдің экономикалық дамуы;

Халықаралық несиеге берілген мемлекеттің несие ресурстары мынадай қаражаттардан тұрады:

1. қорланым қорларына жататын мемлекеттік бюджеттің қаражаты;

2. ұжымдық несие қорларынан;

3. мемлекеттік кіспорындар мен ұйымдардың қаражатынан тұрады.

Мемлекеттік борыш алынған және белгілі бір күнге өтелмеген мемлекеттік қарыздар саласы. Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту, оларды пайдалану. Мемлекеттік борышты мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінен өтейді. Орналастыру нарығына және қарыз валютасына қарай мемлекеттік борыш күрделі және ағымдағы болып бөлінеді.

Күрделі мемлекеттік борыш – мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық міндеттерінің пайыз қоса алғандағы бүкіл саласын айтады.

Ағымдағы борыш – мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттері бойынша несие берушіге табыс төлеу және мерзімі келген міндеттерді өтеу

жөніндегі шығыстар.

ҚР-да мемлекеттік борыш өз кезегінде тікелей үкіметтің, ұлттық банктің және үкіметтің кепілдігі ретінде алынған кәсіпкердің борышы болып бөлінеді.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Несие және оның маңызы.

2. Несие түрлері.

3. Ұлттық Банк қызметі.

4. Коммерциялық банктердің атқаратын қызметтері.

5. Банктердің активтік, пассивтік операциялары.

6. ҚР қарыз капитал нарығының құрылуы.

7. Шетелдердің несие жүйесі.

8. ҚР мемлекеттік несие түрлері.

9. ҚР экономикасындағы халықаралық мемлекеттік несие.

2 тапсырма. Экономикалық терминдердің жалғасын тауып, мағынасын айту.

Конв дар

Консо циялық

Унифи сия

Инв тека

Эми кация

До ыз

Ссу тік

Ипо тент

Пай нор

Тұты ерсия

Коммер лидация

Займ нушылық

Эмис естор

Банк да

3 тапсырма.Сөзжұмбақ шешу.


Статистикалық термин	Бангладеш елінің валютасы	Тауардың құнын анықтайтын құрал

«Қор» сөзінің орысша аудармасы	Ағылшын тілінен аударғанда «айырбас столы» дегенді білдіреді	Қаржымен тығыз байланысты экономикалық категория

€	Валюта атауы	Ботсвана елінің валютасы

Пайдаланылған әдебиеттер: 4,6,7,8,12.

11 ТАҚЫРЫП. САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ОНЫҢ ІС-ӘРЕКЕТ СФЕРАЛАРЫ

11.1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні

Сақтандыру сферасы адам өмірінің, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды. Ең басты себеп – өндіріс пен адам өмірінің қауіп – қатерлі сипаты. Сақтандырудың мақсаты – қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық қорғау болып табылады.

Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болу керек:

1) Қатынастардың ықтималдық сипаты

2) Қатынастардың төтенше сипаты (кез келген ауқымда-мемлекет, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке адамдар деңгейінде).

Сақтандыру категориясының қаржы категориясы ортақ өзгеше белгілері бар:

- Сақтық қатынастардың ақшалай сипаты.

- Сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы.

- Оның іс қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады.

- Сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы.

- Ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда бола бермейді.

Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатынастардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде, демек, сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғаның мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.

Сақтандыру функциясы:

- Бөлу (қайта бөлу ретінде көрінеді)

1.өтемдік

2.жинақтық (жеке басты сақтандыруда бөлу функциясының сақтандырудың тиісті түрлері)

- бақылау (сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын қатаң мақсатта пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың нақты қатынастарда көрінеді).

- тәуекелділік (қолайсыз оқиғалардың орнын толтыру).

Сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі негізгі әдісі:

- Бюджеттік (бюджеттің қаражаты, яғни бүкіл қоғамның қаражатын пайдалануды болжайды).

- Сақтық (қорларын шаруашылық жүргізу субъектілері мен халықтың жарна есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарнаның мөлшері және оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық қатынастардың қатысушылары арасындағы арнайы келісімшартпен анықталады.

Сақтық нарығы – ақша қатынастарының сферасы, онда сатып алу – сату объектісі «ерекше тауар» - сақтық қызмет болып табылады, оған деген ұсыным мен сұраным қалыптастырылады.

Сақтық қорлары – қоғамның ұлттық шаруашылығы сан алуан, алдын ала болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв қорлар

жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.

Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтандырушы) сақтық сыйақыларын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де тұлғаға шартта белгіленген саланың (сақтық) шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.

ҚР Азамат кодексіне байланысты сақтандырудың нысандары бойынша бөлінеді:

1) Міндеттілік дәрежесі бойынша:

Ерікті (тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылады);

Міндетті (заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылады);

2) Сақтандыру объект бойынша: жеке, мүліктік.

3) Сақтық өтемді жүзеге асыру негізі бойынша: жинақтаушы, жинақтаушы емес.

Сақтық қызметі – сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты ҚР заңдарының талаптарына сай уәкілетті органдардың лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызмет. Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензияларды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға, түрлерге бөлінеді. Сақтық ұйымдардың сақтандыру қызметі «өмірді сақтандыру» саласы және «жалпы сақтандыру» саласы бойынша жүзеге асырылады.

11.2. Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру

Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп қатерлер) азаматтық-құқықтық жауаптылықты қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру жалпы сақтандыруға жатады. Мұндай сақтандыру кезінде мүліктің жоғалу қаупі (тәуекелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік игіліктер мен құқықтарды сақтандырады.

1. жазатайым жағдайлардан және аурудан сақтандыру – қайтыс болған, еңбек ету қабілеті жоғалған кезде, шығын сақтық төлемі қолданылып жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.

2. медициналық сақтандыру – сақтандырудың медицина мекемесінен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетуді сұраған жолдамаларынан туындаған шығындарын толық өтемі мөлшерде сақтық төлемнен жүзеге асыру көздеген жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.

3. көлік құралдарын сақтандыру (ұрлап, зиян келгенде)

4. жүктерді сақтандыру (жоғалып кеткен, зақымданғанда)

5. мүліктік сақтандыру (автомобиль, темір жол, әуе, су көлік жүктерін қоспағанда)

6. азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, 3 бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеті бойынша жауапты болу, сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеті бойынша жауапты болу тәуекелін сақтандыру.

7. зиян келтірмеу үшін азаматтық-құқықтық жауапты сақтандыру кезінде сақтанушының өз жауаптылығы да, осындай жауаптылық жүктелуі мүмкін болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақталады.

8. кәсіпорын тәуекелді сақтандыру кезінде шарттан болған өзгерулерден,

күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі сақтандырылады.

Өмірді сақтандыру – азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттілігін және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны, ол жеке басты және әлеуметтік сақтандыру қызметінің көмегімен жүзеге асады.

Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек қабілетін жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайда зейнетақы немесе рента түрінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделген жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы. Түрлері: өмірді аралас сақтандыру, балаларды, некені, шаруашылық жүргізуші субъектілер есебінен олардың қызметін, әуе, темір жол, теңіз, автомобиль көліктерінің жолаушылары сақтандырылады, тағы сол сияқты.

11.3. Міндетті әлеуметтік сақтандыру

Міндетті әлеуметтік сақтандыру – азаматтарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына және жұмысынан айырылуына, асыраушысынан айырылуына байланысты кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекеттік ұйымдардан, бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысанының бірі.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:

- Еңбек ету қабілетін жоғалтқан жағдай;

- Асыраушысынан айрылған жағдай;

- Жұмысынан айырылған жағдай;

Қағидаттары:

1) ҚР міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнамасын сақтау мен орындайдың жалпыға бірдейлігі;

2) Әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараға мемлекеттің кепілдік беруі;

3) Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;

4) Заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге пайдалану;

5) Әлеуметтік төлемнің көзделген шарттары бойынша міндеттілігі;

6) Әлеуметтік төлемнің мөлшерін саралау;

7) Міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың қызметтегі жариялылық.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Сақтандыруда қолданылатын негізгі терминдер.

2. Сақтандыру нарығы, оның атрибуттары.

3. ҚР сақтандыру нарығы.

4. Шетелдердегі сақтандыру.

5. ҚР сақтандыру компанияларының дамуы.

6. ҚР сақтандыру нарығының дамуы.

2 тапсырма. Тақырыпқа сәйкес экономикалық терминдерден глоссарий жазу.

3 тапсырма. Сөзжұмбақ шешу.

⁴

⁵

⁶

⁷

⁸

⁹

¹⁰

Сұрақтары:

1. Сақтандыру бойынша бекітілетін қамтамасыз етудің нақты мөлшері

2. Сақтандыру кезінде есептелетін мүліктің құны

3. Сақтандыру жарнасын төлейтін субъект

4. Сақтандыру қызметі үшін төлетнетін әр айдағы төленетін сома

5. Сақтандыру компаниясының табыс көзі

6. Белгілі бір жасқа жеткенде, еңбек қабілетін жоғалтқанда, т.с.с жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы

7. Заңнамалық актілер талаптарына орай сақтандыру

8. Сақтандыру функциясының бірі

9. Тараптардың еркін білдіруіне орай сақтандыру

10. Сақтандыру қорғауы

Пайдаланылған әдебиеттер: 8,9,15,16,18,19.

12 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ҚОР БИРЖАСЫ

12.1. Қаржы нарығы туралы ұғым

Қаржы нарығы – бұл бағалы қағаздарды сату мен қайта сату операцияларын жүзеге асыру кезінде кәсіпорынның, фирманың, банктің, жинақ-зейнетақы қорларының, сақтандыру институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын жұмылдыру, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, сақтандыру, валюта нарықтарымен тығыз байланысты. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайда қаржы нарығы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырады және оларды неғұрлым тиімді пайдаланудың ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың нысаны болып табылады.

Қаржы нарығының құрылымы.

Ақша нарығы дегеніміз – қолма-қол ақша ғана емес, сонымен қатар қолма қолсыз төлем қаражаттарда көрсетілген төлем қаражаттарының нарығы.

Несие нарығы – бұл несие бойынша банктің несие беру операцияларымен байланысты.

Негізгі қаржы нарығының жұмыс істеуінің негізі бұл біріншіден бәсекені дамыту мақсатында шаруашылықтың, кәсіорынның, меншік нысандарының дербестігін сақтау. Екіншіден қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет маңызының немесе рөлінің азаюы, яғни күрделі жұмсалымдарды жұмсау барысында кәсіпорынның арасында ақша қаражаттарын қайта бөлудің азаюы. Үшіншіден шаруашылық жүргізудің субъектілерін халықтың бағалы қағаздарға ақшалай табыстың өсуі.

Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің нақтылы құнын бағалауға, сонымен қатар тиімді жұмыс істейтін шаруашылық жүргізу субъектілерінің бағалы қағаздарын жоғарғы бағаға белгілеуге мүмкіндік береді.

12.2. Бағалы қағаздар рыногы және бағалы қағаздардың түрлері

Бағалы қағаздар нарығы – экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарының алуды, оларды пайдалануды және қолдануға, сонымен қатар ақша ресурстарын алудың жолын жеңілдетуге көмектеседі. Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақытымен әдісіне қарай бастапқы және қайталанатын нарық болып бөлінеді. Бастапқы нарықта бағалы қағаздың бастапқы иеленушілердің жаңа шығындарымен бағалы қағаздары сатылады.

Қайталама нарықта айналыс кезінде бағалы қағаздар иелерінің ауысуы.

Бағалы қағаздар нарығы мынадай топтамалар бойынша жіктеледі:

1. Бағалы қағаздар түрлері бойынша (акция, облигация)

2. Элементтер бойынша (кәсіпорынның бағалы қағаздар нарығы және мемлекеттің бағалы қағаздар нарығы)

3. Аумақтық критерийлер бойынша (ұлттық, халықаралық, аймақтық)

4. Мезгілдері бойынша (қысқа мерзімді, орта, ұзақ)

Бағалы қағаздар дегеніміз-иеленушілеріне мүліктік құқықтар мен белгілі бір ақша салаларын

алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай құжаттар.

Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың нысаны ретінде борыш беруші мемлекет болып табылатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы қағаздарға қазынашылық векселдер, міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қағаздардың облигациялары жатады. Ал мемлекеттік емес бағалы қағаздарға кооперативтік және жекеше қаржы институттарының бағалы қағаздары жатады. Бағалы қағаздардың түрлеріне мыналар жатады: акция, облигация, векселдер, чектер.

Акция – бұл акционерлік қоғам шығындарын және бағалы қағаздар түрлерімен сипатына байланысты, дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционерлердің алуына құқық беретін, куәландырылған құжат (бағалы қағаз).

Облигация – бұл иелік етушіге белгілі бір белгіленген құнның тіркелген пайыз түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз. Облигация түрлері:

1. Агенттік облигация, яғни қаржы агенттігі шығындарының облигациясы.

2. Ипотекалық облигация, жылжымайтын мүліктермен қамсыздандыру кезінде тұрақты пайыз әкелетін ұзақ мерзімді бағалы қағаз.

3. Қамтамасыз етілген облигация заңға сәйкес қамтамасыз ету облигациясы.

4. Ішкі мемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациясы.

5. Мемлекеттік емес облигация.

6. Кәсіпорынның облигациясы.

Вексель және чек – қолма-қолсыз есеп айырысу кезінде қолданылатын бағалы қағаздар.

12.3. Қор биржасы

Қор биржасы – АҚ ұйымдық құқықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдардың сауда жүйесін пайдалана отырып, оларды тікелей жүргізу арқылы сауда-саттықты ұйымдық және техникалық жағынан қамтамасыз етуге жүзеге асыратын заңды тұлға және АҚ нысанындағы өзін-өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым. Қор биржасының қызметі өзін-өзі өтеу қағидатына негізделеді және оның қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық-техникалық дамытуға пайдаланады.

Қор биржасы:

1. Сауда жүйелерін пайдалану және қолдау;

2. Енгізілген элементтерге ( жорамалданып отырған ), айналысқа жіберілген

бағалы қағаздар мен өзге қаржы құрылысына талап қою;

3. Қор биржасында айналысқа жіберілген бағалы қағаздар және өзгеде қаржы құралдарымен мәміле жасау мақсатында сауда жүйесіне кіруге өз мүшелеріне мүлік беру, осы қаржы құрылысы бойынша тұрақты сауда-саттық ұйымдастыру және өткізу, қаржы құрамын мәмілелер бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру және жүзеге асыру, не осындай есеп айырысуды жүзеге асыру үшін қажет ақпаратты әзірлеу;

4. Өз мүшелеріне ұйымдық, консультациялық, ақпараттық және өзге де қызмет көрсету.

5. Бағалы қағаздар нарығы және өзге де қаржы құрылымы мәселелері бойынша талдамалық зерттеулер жүргізу.

6. Банк заңнамасында белгілі тәртіппен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыру және қор биржасының ішкі құжаттарында көзделген өзге де функциялапрды жүзеге асырады.

Қор биржасы бағалы қағаздардың қайталама нарығының ұйымдастырушысы болып табылады. Биржадан тыс нарық жаңа бағалы қағаздармен қамтиды, көбінесе облигациялар. Қор биржасы инвестициялық институттар ретінде қызметтермен айналыспайды, бірақ меншік акциялар шығара алады және сата алады, бұл оның мүшелері болуға құқық береді. Қор биржасы заңнамаға сәйкес тіркелінеді және бағалы қағаздар мен биржалық қызмет жүргізуге бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясында лицензия алады. (15 мүшесі болу керек).

Сауда-саттықты ұйымдастырушының кірісі оның негізгі қызметтерін алатын қаражат есебінен құралады. Сауда-саттықты ұйымдастырушы мынадай жағдайда:

1. Сауда-саттық ұйымдардың мүшелігіне кіргені үшін;

2. Сауда-саттық ұйымдардың мүлкін пайдаланғаны үшін;

3. Бағалы қағаздар листингі үшін, олардың сауда-саттық ұйымдардың тізіміне болғаны үшін;

4. Мәмілелерді тіркеу және рәсімдеу үшін;

5. Ақпараттық қызмет көрсету үшін және өзге де жағдайда ақшалай жарналар және алымдар алады.

Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы – АҚ ұйымдық-құқықтық нысаны құрылысын, осы сауда-саттықты ұйымдастырушы клиенттерінің арасында баға белгілеу арқылы айырбастау жүйесін пайдалану мен қолдау арқылы сауда-саттықты ұйымдық және техникалық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын заңды тұлға. Мақсаты – клиенттер арасындағы бағалы қағаздарға баға белгілерінің алмасу жүйесін ұйымдастыру болып табылады, бағалы қағаз нарығының кәсіби қатысушылары ғана баға белгіленген ұйымның клиенттері бола алады.

Қаржы нарығының жұмыс істеуі мемлекеттік реттеуді талап етеді, бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу ұлттық банктің құрамындағы бағалы қағаздар жөніндегі департамент болып табылады. Ол эмитенттер қызметіне талаптар мен стандарттарды белгілейді, эмиссиялардың проспектілерін және бағалы қағаздар шығындары туралы шешімді тіркейді, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатынастары қызметін лицензиялайды. Биржаның негізін қалаушы қағидаты бағалы қағаздар нарығының өтімдігін қамтамасыз ету болып табылады. Қор биржасын бағалы қағаз нарығының субъектілеріне келтірілген залалдардың орнын толтырады және оған өз жарғыларын, биржалық сауда ережелерін бұзған немесе коммерциялық құпияны жария еткен жағдайда заңға сәйкес жауап береді.

СӨЖ тапсырмалары:

1. ҚР БҚН даму эволюциясы.

2. БҚН субъектілері.

3. Мемлекеттік бағалы қағаздар.

4. ҚР қор биржасы, даму келешегі.

5. Акция және облигация түсінігі, түрлері.

2 тапсырма. Анаграмма шешу.

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	Е	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

3 тапсырма. Адасқан буындар.

Авуар	хат	Доми	сайдер
Аж	конт	Ал	нер
Трас	сант	Жи	денд
Акцио	лар	Ин	сат
Броке	ио	Андер	циль
Диви	лонж	Индо	рант
Дис	райтер	Коми	ридж
Сенім	гация	Обли	тент

Пайдаланылған әдебиеттер: 13,14,16,18.

13 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ

13.1. Мемлекеттік қаржының реттелуінің мазмұны және міндеті

Мемлекет тарапынан экономикалық үрдістерді реттеу кез-келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырамас элементі болып табылады. Экономиканы реттеу 2 нысанда жүргізіледі:

1) өзін өзі реттеу;

2) мемлекеттік реттеу;

Өзін-өзі реттеу – бұл қоғамдық өндірістің буындарындағы шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржыларын қалыптастыру. Оларды жасау және пайдалану әдістерімен сипатталады.

Мемлекеттік реттеу кезінде қоғамдық өндірістің даму кезінде мемлекеттің экономикалық дамуына қаржы операциялары негізінде мемлекеттің қатысуын айтамыз. Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу – бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің нақты кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін қаржы пайдалану мемлекеттің қаржылық қорларын, олардың нысандары мен әдістерін мақсатты түрде пайдалану.

Мемлекеттік қаржылық реттеудің мынадай алғы шарттары бар:

1. Қоғамның дамуының объекті экономикалық заңдардың іс-қимылын есепке алу.

2. Қоғамның дамуының ғылыми негіздерін стратегиялық бағдарламаларын әзірлеу.

3. Көзқарастарды білдіретін демократиялық жүйенің болуы және халықтық әлеуметтік-ұлттық топтардың мүдделерінің еркін болу мүмкіндіктеріне арналған олардың демократиялық институттарының болуы.

4. Шаруашылық қызметте, елде, жақсы жолға қойылған заңнамалық жүйенің болуы.

Қаржылық ретеудің түрлеріне мыналар жатады: салықтық реттеу, бюджеттік реттеу, мемлекеттік кредиттік реттеу, кедендік тарифтік реттеу, валюталық қаржылық реттеу, шаруашылық ішіндегі реттеу (ұйымдар, кәсіпорындардың, фирманың). Қаржылық реттеудің мынадай нысандары жүзеге асырылады:

1. Бюджетте қаржыландыру (субвенсия, субсидия);

2. Салықтар (тура және жанама)

3. Валюта қаржылық (сыртқы инвестициялау, сыртқы қарыз, сыртқы борыш);

4. Фискалдық саясаттың нұсқалары

13.2. Фискалдық саясаттың нұсқалары

Қаржылық реттеудің басты мазмұны бюджеттерден салық саясатын жүргізудің және оларды қамтамасыз етудің тікелей реттеушісі болып фискалдық саясат табылады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, кәсіпорынның, аймақтың, ұлттық табыстарын көтере отырып, елдің экономикасын дамыту. Экономиканы дамыту кезінде фискалдық саясатты жүргізу арқылы елдің экономикасының дамуының және экономиканың құлдырауына әсер ететін факторлар мыналар болып табылады:

1. мемлекеттің шығынының көбеюі;

2. салықтың төмендеуі;

3. мемлекеттің шығының артуына байланысты кірістің қалыптасуы.

Экономиканың дамуында бюджеттің толық болуын елдің, қоғамның қажеттіліктерінің артуына тығыз байланысты қатынас, ол – салықтар. Салықтар салығы фискалдық саясат, мынадай 2 бағытта қарастырылады: сұраным және ұсыным.

Сұраным бойынша салықтар төмендеген кезде жиынтық сұраным артады, яғни ұлттық өнімнің көлемін және бағытының деңгейін көбейтеді.

Ал ұсыным кезінде салықтың төмендеуі жиынтық ұсынымдарды көбейтеді, өйткені халықтың табысы мен жинақ ақша қаражаттары өседі.

СӨЖ тапсырмалары:

1. Жалпы ұлттық өнімнің кірістері мен шығыстары құрылымы.

2. Макроэкономикалық тепе-теңдік жүйесінде салықтар мультипликаторы.

3. Теңдестірілген бюджетте мультипликатордың мазмұны.

4. Фискалдық саясаттың варианттары.

2 тапсырма. Алфавиттік анаграмма шешу (бұл анаграммада алдымен санға сәйкес алфавиттегі әріптерді табу керек (1-«а» әрпі, 8-«е» әрпі, т.с.с), сосын экономикалық терминдерді табамыз).

14	20	17	22	1	26	1	4	1	18
1	5	18	12	7	18	1	4	1	24
3	1	18	7	20	18	1	10	16	39
1	4	12	1	14	14	23	12	20	25
1	20	11	14	8	22	8	7	10	1
5	16	8	4	8	38	16	12	25	12
8	10	7	8	23	16	12	17	12	4
18	20	29	8	23	25	1	17	25	23
25	20	22	41	33	8	23	1	1	8
24	4	29	39	24	23	10	1	25	18

Пайдаланылған әдебиеттер: 3,8,9,10,11,22,23.

Тапсырмалар жауаптары

1.2. Сөзжұмбақ жауаптары.

1.3. 1) М₁: 170+448=618

2) М₂: 618+300+1630=2548

3) М₃: 2548+645=3193

1.4.

Есеп беру кезеңі	М (у.е)	V	Q,	P
n	60	8	240	2
n + 1	66	8	240	2,2
n + 2	72	8	300	1,9
n + 3	66	6,8	204	2,2
n + 4	69	10	360	1,9

2.2. 1.Д; 2.Б; 3.Б; 4.Д; 5.Д; 6.Б; 7.Д; 8.Б; 9.Д; 10.Б; 11.Д; 12.Д; 13.Б; 14.Д; 15.Б;

2.3. Ребус жауабы: орталықтандырылған.

4.1. «4» әріптік анаграмма.

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

4.3. 1)и; 2)е; 3)д; 4)б; 5)г; 6)ж; 7)ғ; 8)в; 9)з; 10)а.

5.2. «5» әріптік анаграмма

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

6.3. 1. В; 2.И; 3.Б; 4.А; 5.Г; 6.Д;

7.3. 1.и; 2.д; 3.а; 4.г; 5.е; 6.б; 7.в; 8.ғ; 9.ж; 10.ә; 11.з;

8.2. Сөзжұмбақ.

К¹

⁴Т

С⁵

А⁶

Т⁷

Б⁸

Ж⁹

Ж³

Қ²

9.2. «6» әріптік анаграмма.

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

9.3. 1.Б; 2.Д; 3.Д; 4.Б; 5.Б; 6.Б; 7.Д; 8.Б; 9.Б.

10.2. Адасқан экономикалық буындар.

Конверсия

Консолидация

Унификация

Инвестор

Эмитент

Донор

Ссуда

Ипотека

Пайыз

Тұтынушылық

Коммерциялық

Займдар

Эмиссия

Банктік

10. 3. Сөзжұмбақ.

	М		Т		Ш
О	Статистикалық термин	А	Бангладеш елінің валютасы	А	Тауардың құнын анықтайтын құрал	Қ
	Д		К		А
Ф	«Қор» сөзінің орысша аудармасы	Н	Ағылшын тілінен аударғанда «айырбас столы» дегенді білдіреді	Б	Қаржымен тығыз байланысты экономикалық категория	Ғ
	О		А		А
Е	€	Р	Валюта атауы	Л	Ботсвана елінің валютасы	П
	В		И		У

11.3. Сөзжұмбақ.

¹С

²Б

³ С

⁴Т

⁵А

⁶А

⁷М

⁸Ж

⁹Е

¹⁰Т

12.2. Анаграмма

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	С	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

12.3 Адасқан буындар.

Авуарлар			Домициль
Ажио			Аллонж
Трассант			Жирант
Акционер			Инсайдер
Брокеридж			Андеррайтер
Дивиденд			Индосат
Дисконт			Комитент
Сенімхат			Облигация

13.2. Алфавиттік анаграмма

К	О	М	П	А	У	А	В	А	Н
А	Г	Н	И	Д	Н	А	В	А	С
Б	А	Н	Д	О	Н	А	Ж	Л	Ь
А	В	И	А	К	К	Р	И	О	Т
А	О	З	К	Е	П	Е	Д	Ж	А
Г	Л	Е	В	Е	І	Л	И	Т	И
Е	Ж	Д	Е	Р	Л	И	М	И	В
Н	О	Ф	Е	Р	Т	А	М	Т	Р
Т	О	П	Ю	Ч	Е	Р	А	А	Е
С	В	Ф	Ь	С	Р	Ж	А	Т	Н

Пайдаланылған әдебиеттер

1. ҚР Азаматтық Кодексі.

2. ҚР Салық Кодексі.

3. ҚР Бюджет Кодексі.

4. Балабанов И.Т., Гончарук О.В., Савинская Н.А. – Деньги и финансовые институты. Учебник – СПБ, Питер 2000 г.

5. Балабанов И.Т. Финансы граждан. – М: Финансы и статистика, 1995 г.

6. Вахрин П.И., Нешетой А.С. Финансы. Учебник для вузов. – М: Информационно – внедренческий центр «Маркетинг», 2000 г.

7. Дэвид С.Кидуэлл, Ричард Л.,Петерсон, Дэвид У. Блэкуэлл. Финансовые институты, рынки и деньги. СПБ,Питер 2000 г.

8. Елубаева Ж.М. Государственное финансовое обеспечение производства общественных товаров и услуг. – Алматы. «Каржы - Каражат» 1999 г.

9. Жуйриков К.К. Бюджет: составление, утверждение. Учвебное пособие. – Алматы: Алматинская академия экономики и статистики, 2003 г.

10. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы «Каржы - Каражат» 1995 г.

11. Интыкбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устройчивого развития экономики Казахстана. Алматы, «Каржы - Каражат», 2002 г.

12. Ілиясов Қ.Қ., Құпыбаев С. Қаржы. Оқулық–Алматы: ТОО «Издательство LЕМ», 2005 ж.

13. Климович В.П.Финансы, денежное обращение и кредит. Учебное пособие. М: Форум – Инфра – М, 2004 г.

14. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі . Оқу құралы.- Экономика. Алматы 2007 ж.

15. Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстана. Алматы : ТОО LEM, 2000 г.

16. Мельников В.Д. Ильясов К.К., Финансы. Учебник для экономических специальностей вузов. – Алматы, 2005г.

17. Мельников В.Д., Ли В.Д., Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001 г.

18. Мұқашева А.М., Оразғалиева А.Қ., Зарипова А.Н., Қаржы бойынша практикум. Оқу құралы. Астана: Фолиант баспасы, 2008 ж.

19. Под ред. Н.Е. Заяц и др. Теория финансов. Учебное пособие.– Минск: Высшая школа, 1998 г.

20. Под.ред Л.А. Дробозиной и др. Общая теория финансов. М: Банки и биржи, Юнити, 1995 г.

21. Под ред. Проф. М.В. Романовского и др. Финансы. Учебник для вузов. М: Юрайт, 2004 г.

22. Под ред. Проф. В.В. Ковалева. Финансы. Учебник М: Проспект, 2003 г.

23. Тусеева М.Х. Проблемы образования и здравоохранения в транзитной экономике. – Алматы: Каржы – Каражат, 1999 г.

24. Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша,несие,банктер». – Алматы: Экономика, 2005 ж.

Мазмұны

КІРІСПЕ.......................................................................................................................	3
І ТАҚЫРЫП. АҚША МӘНІ ЖӘНЕ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ,АҚША АЙНАЛЫМЫ ЖӘНЕ АҚША ЖҮЙЕСІ
1.1. Ақша мәні, атқаратын қызметтері және түрлері, формалары..........................	4
1.2. Ақша айналымы. Ақша айналымының заңы. Ақша массасы...........................	5
1.3. Ақша жүйесі және оның типтері.........................................................................	6

2 ТАҚЫРЫП. ҚОҒАМДЫҚ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТЕГІ ҚАРЖЫ МӘНІ, ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ РӨЛІ
2.1. Қаржының ұғымы, оның мәні мен рөлі..............................................................	9
2.2. Қаржының атқаратын қызметі.............................................................................	10
2.3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы.............	10

3 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1. Қаржы жүйесі ұғымы, оның құрамы...................................................................	12
3.2. Қаржы жүйесін ұйымдастырудың қағидаттары.................................................	12

4 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІ
4.1. Қаржы саясаты ұғымы.......................................................................................	15
4.2.Қаржы саясатын жүзеге асыру механизмінің мазмұны және құрылымы.....................................................................................................................	16

5 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫЛЫҚ БАСҚАРУ МЕН БАҚЫЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
5.1. Қаржыны басқару туралы ұғым және оның мән мағынасы..............................	18
5.2. Мемлекеттің қаржысын басқару.........................................................................	18
5.3. Қаржылық бақылаудың мәні мен маңызы және оның жіктелуі.......................	19
5.4. Аудиторлық бақылау............................................................................................	20
5.5. Қаржылық бақылаудың ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері...................	21

6 ТАҚЫРЫП. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫЛАРЫ...............	24

7 ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
7.1. Мемлекеттің экономикалық қызметі..................................................................	26
7.2. Мемлекеттік қаржының ұғымы және құрамы....................................................	26
7.3. Мемлекеттік кірістері мен шығыстарының экономикалық мәні.....................	27
7.4. Мемлекеттік кірістер мен шығыстарының сыныптамасы................................	29

8 ТАҚЫРЫП. САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
8.1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні, функциялары және принциптері.........................................................................................................	31
8.2. ҚР салық жүйесін ұйымдастыру, салықтың негізгі элементтері және есептелу механизмі......................................................................................................	32
8.3. Салықтың негізгі түрлерінің жұмыс істеуінің ерекшеліктері..........................	33

9 ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
9.1. Мемлекеттік бюджет экономикалық мәні және рөлі........................................	36
9.2. Мемлекеттік бюджет шығыны мен кірістердің құрылымы..............................	37
9.3. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы............................................................	37

10 ТАҚЫРЫП. МЕМЛЕКЕТТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК БОРЫШ
10.1. Мемлекеттік кредиттің мәні және оның нысандары мен әдістері.................	40
10.2. Халықаралық мемлекеттік несие және мемлекеттік борыш...........................	41

11 ТАҚЫРЫП. САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ОНЫҢ ІС-ӘРЕКЕТ СФЕРАЛАРЫ
11.1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні.............................................	43
11.2. Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру...................................................	44
11.3. Міндетті әлеуметтік сақтандыру.......................................................................	45

12 ТАҚЫРЫП. ҚАРЖЫ НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ҚОР БИРЖАСЫ
12.1. Қаржы нарығы туралы ұғым..............................................................................	47
12.2. Бағалы қағаздар рыногы және бағалы қағаздардың түрлері.........................	47
12.3. Қор биржасы........................................................................................................	48

13 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫЛЫҚ РЕТТЕУ
13.1. Мемлекеттік қаржының реттелуінің мазмұны және міндеті..........................	51
13.2. Фискалдық саясаттың нұсқалары......................................................................	51
Тапсырмалар жауаптары.............................................................................................	53
Пайдаланылған әдебиеттер.........................................................................................	57

Скачать материал

Скачать материал "Лекция по дисциплине финансы"

Как учитель может зарабатывать на Инфоуроке?

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 664 087 материалов в базе

Найти материалы

Скачать материал

Другие материалы

docx

МЕТОДИЧЕСКИЕ УКАЗАНИЯ ПО ВЫПОЛНЕНИЮ КУРСОВОГО ПРОЕКТА ПО УЧЕБНОЙ ДИСЦИПЛИНЕ «ОСНОВЫ ПРОЕКТИРОВАНИЯ ОБЪЕКТОВ САДОВО-ПАРКОВОГО СТРОИТЕЛЬСТВА»

24.01.2016
2520
13

docx

Классный час: "Что такое настоящая дружба"

24.01.2016
1144
2

docx

Ветеринарно-санитарный контроль на холодильном транспорте

24.01.2016
2355
8

docx

Правила погрузки скоропортящихся продуктов в рефрижераторные и изотермические вагоны

24.01.2016
2402
8

docx

Основы технологии, гигиена производства и ветеринарно-санитарная экспертиза колбас, ветчинно-штучных изделий

24.01.2016
5944
12

docx

Ветеринарно-санитарная экспертиза при производстве консервов и готовой продукции

24.01.2016
5710
15

docx

Консервирование мяса и мясных продуктов высокой температурой

24.01.2016
3336
8

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Скачать материал
- 24.01.2016 2014
- DOCX 566.4 кбайт
- 11 скачиваний
- Оцените материал:
Настоящий материал опубликован пользователем Ходжаева Камар Куралбаевна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Автор материала

Ходжаева Камар Куралбаевна
- На сайте: 8 лет и 3 месяца
- Подписчики: 0
- Всего просмотров: 10357
- Всего материалов: 5

Ваша скидка на курсы

40%

Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу

Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

HR-менеджер

Специалист по управлению персоналом (HR- менеджер)

500/1000 ч.

Курс повышения квалификации

Специалист в области охраны труда

72/180 ч.

от 1750 руб. от 1050 руб.

Сейчас обучается 34 человека из 21 региона
Этот курс уже прошли 154 человека

Курс профессиональной переподготовки

Руководство электронной службой архивов, библиотек и информационно-библиотечных центров

Начальник отдела (заведующий отделом) архива

600 ч.

9840 руб. 5600 руб.

Этот курс уже прошли 25 человек

Курс профессиональной переподготовки

Организация деятельности библиотекаря в профессиональном образовании

Библиотекарь

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3650 руб.

Подать заявку О курсе

Сейчас обучается 284 человека из 66 регионов
Этот курс уже прошли 849 человек

Мини-курс

Психологическая работа с эмоциональными и поведенческими проблемами

10 ч.

1180 руб. 590 руб.

Сейчас обучается 226 человек из 59 регионов
Этот курс уже прошли 54 человека

Мини-курс

Управление и менеджмент в спортивной сфере

7 ч.

1180 руб. 590 руб.

Мини-курс

Оказание первой помощи

4 ч.

780 руб. 390 руб.

Сейчас обучается 675 человек из 73 регионов
Этот курс уже прошли 1 384 человека

Найдите подходящий для Вас курс

«Инфоурок» ищет активных репетиторов по физике

Методист-разработчик онлайн-курсов

Лекция по дисциплине финансы

Методические разработки к Вашему уроку:

Политолог

Секретарь-администратор

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

Дистанционные курсы для педагогов

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Автор материала

Дистанционные курсы
для педагогов

HR-менеджер

Специалист в области охраны труда

Руководство электронной службой архивов, библиотек и информационно-библиотечных центров

Организация деятельности библиотекаря в профессиональном образовании

Психологическая работа с эмоциональными и поведенческими проблемами

Управление и менеджмент в спортивной сфере

Оказание первой помощи

Подарочные сертификаты

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	Е	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

14	20	17	22	1	26	1	4	1	18
1	5	18	12	7	18	1	4	1	24
3	1	18	7	20	18	1	10	16	39
1	4	12	1	14	14	23	12	20	25
1	20	11	14	8	22	8	7	10	1
5	16	8	4	8	38	16	12	25	12
8	10	7	8	23	16	12	17	12	4
18	20	29	8	23	25	1	17	25	23
25	20	22	41	33	8	23	1	1	8
24	4	29	39	24	23	10	1	25	18

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	С	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

К	О	М	П	А	У	А	В	А	Н
А	Г	Н	И	Д	Н	А	В	А	С
Б	А	Н	Д	О	Н	А	Ж	Л	Ь
А	В	И	А	К	К	Р	И	О	Т
А	О	З	К	Е	П	Е	Д	Ж	А
Г	Л	Е	В	Е	І	Л	И	Т	И
Е	Ж	Д	Е	Р	Л	И	М	И	В
Н	О	Ф	Е	Р	Т	А	М	Т	Р
Т	О	П	Ю	Ч	Е	Р	А	А	Е
С	В	Ф	Ь	С	Р	Ж	А	Т	Н

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	Е	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

14	20	17	22	1	26	1	4	1	18
1	5	18	12	7	18	1	4	1	24
3	1	18	7	20	18	1	10	16	39
1	4	12	1	14	14	23	12	20	25
1	20	11	14	8	22	8	7	10	1
5	16	8	4	8	38	16	12	25	12
8	10	7	8	23	16	12	17	12	4
18	20	29	8	23	25	1	17	25	23
25	20	22	41	33	8	23	1	1	8
24	4	29	39	24	23	10	1	25	18

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	С	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

К	О	М	П	А	У	А	В	А	Н
А	Г	Н	И	Д	Н	А	В	А	С
Б	А	Н	Д	О	Н	А	Ж	Л	Ь
А	В	И	А	К	К	Р	И	О	Т
А	О	З	К	Е	П	Е	Д	Ж	А
Г	Л	Е	В	Е	І	Л	И	Т	И
Е	Ж	Д	Е	Р	Л	И	М	И	В
Н	О	Ф	Е	Р	Т	А	М	Т	Р
Т	О	П	Ю	Ч	Е	Р	А	А	Е
С	В	Ф	Ь	С	Р	Ж	А	Т	Н

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	Е	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

14	20	17	22	1	26	1	4	1	18
1	5	18	12	7	18	1	4	1	24
3	1	18	7	20	18	1	10	16	39
1	4	12	1	14	14	23	12	20	25
1	20	11	14	8	22	8	7	10	1
5	16	8	4	8	38	16	12	25	12
8	10	7	8	23	16	12	17	12	4
18	20	29	8	23	25	1	17	25	23
25	20	22	41	33	8	23	1	1	8
24	4	29	39	24	23	10	1	25	18

Б	А	А	Қ	Е	В	Ө	Б	Ұ	Й
К	Н	Б	Ш	А	Р	Л	У	Ү	Ы
А	Ғ	А	А	Ю	О	Ө	Н	Л	М
Ж	Ү	Ь	Н	У	С	С	І	Е	С
Е	Й	С	А	Т	В	А	М	А	С
Т	А	З	А	П	О	Л	А	П	А
Д	І	Ш	Ү	Ұ	З	Т	И	Т	Р
Ә	С	Е	М	Е	А	Қ	Ы	Г	У
А	М	У	О	С	Е	П	Н	К	Е
Д	П	У	Л	К	А	Д	Р	Е	Ж

С	Т	Ә	С	Ү	Л	І	К	К	Ө
В	И	Т	І	М	А	Қ	М	Е	Л
В	С	Ч	Л	К	Ғ	Ж	И	Н	С
И	Ө	Т	Б	Е	А	З	Қ	А	А
Н	Л	Е	Ң	Т	Е	А	Л	Ы	Л
Г	Е	М	Д	И	Ң	Х	П	Қ	Ы
Қ	А	Т	А	Л	Г	Е	А	Й	Қ
Ж	Р	Е	У	Е	Р	А	К	Д	А
Ы	С	И	А	Р	Р	Л	В	А	З
Н	Е	С	И	Б	О	Т	Ы	Н	И

С	А	М	Т	У	М	С	А	Я	С
Л	Б	Е	А	С	О	Ю	Д	Т	А
Е	Ш	Н	Т	Д	Н	Б	Ж	Е	Т
Т	І	К	С	О	Е	Т	А	М	Қ
С	А	Л	Ь	Л	Л	А	Р	Й	А
О	Л	Т	Д	А	Н	С	З	А	З
Ф	Е	С	О	Л	І	К	А	Н	Ы
Е	Р	О	Н	А	Л	Р	М	Е	Т
Д	В	К	Т	Б	Р	Е	Л	Л	А
С	И	С	О	Б	І	В	Е	Р	С

Л	И	С	И	Т	Д	И	З	А	Ж
Н	И	Т	Д	А	О	Е	Р	П	И
Г	Р	Е	Н	Ж	И	Ф	А	К	О
Д	Е	Л	Ц	Е	С	А	Ю	Ц	И
Т	С	И	Я	И	С	К	Л	А	Я
И	Н	Г	Б	Ұ	Қ	У	Р	Р	К
Б	Р	Р	А	Л	А	К	С	Ч	У
Х	О	К	Е	И	Д	О	Т	Е	Р
О	Л	Д	Р	Л	Е	Р	И	К	Т
Г	Н	И	А	К	В	О	Р	Ж	А

К	О	М	П	А	У	А	В	А	Н
А	Г	Н	И	Д	Н	А	В	А	С
Б	А	Н	Д	О	Н	А	Ж	Л	Ь
А	В	И	А	К	К	Р	И	О	Т
А	О	З	К	Е	П	Е	Д	Ж	А
Г	Л	Е	В	Е	І	Л	И	Т	И
Е	Ж	Д	Е	Р	Л	И	М	И	В
Н	О	Ф	Е	Р	Т	А	М	Т	Р
Т	О	П	Ю	Ч	Е	Р	А	А	Е
С	В	Ф	Ь	С	Р	Ж	А	Т	Н