На тему: "Ас қорытудың маңызы"

Сабақтың тақырыбы: Ас қорытудың маңызы. Ас қорыту жүйесі: ас қорыту жолы, ауыз қуысы, жүтқыншақ, өңеш, асқазан, ішек; ас қорыту бездері (сілекей бездері, асқазан бездері, ұйқыбез, бауыр, ішек бездері).

 Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға ас қорыту мүшелерінің құрылысы және қызметі туралы түсінік беру.
Дамытушылық:Оқушылардың талдау, салыстыру, ойлау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік:  Салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: ас қорыту мүшелері  кестесі, слайдтар

Сабақтың әдісі: сұрақ- жауап, баяндау,

Түрі: жаңа  сабақты меңгерту
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру.
ІІ. Өткен тақырып бойынша білімдерін тексеру. Тақырыбы: Тамақтанудың маңызы. Тағамдық өнімдер және қоректік заттар: нәруыздар, майлар, көмірсулар, витаминдер, су, минералды тұздар. Тағам-денсаулықтың аса маңызды экологиялық факторы. Тағамдық өнімдердің экологиялық тазалығы
                          Ауызша сұрақтар.
1) Қоректену деген не?
2) Тағамның құрамында қандай ағзалық заттар болады?

3) Өңделген тағамдық заттар денеге қалай таралады?
4) Тағамның ағзалық заттары ағзаға қалай жеткізіледі?
4) Тағамдық заттар қандай қызмет атқарады?

5) Тағамның  минералдық заттарын ата.

6) Ағзаға су мен минералды витаминдер не үшін қажет, оларды ағза қайдан алады?
                   Жазбаша тапсырма.
Көп нүктенің орнына керекті сөзді тауып қойыңдар.
1. Адамның күнделікті қалыпты тіршілігі үшін тәулігіне орта есеппен ........ грамм  нәруыз қажет.
2. Май ыдыраған кезде ........... энергия бөлінеді.
3. .......... түрлі жармалардың, ұнның, картоптың құрамында көбірек кездеседі.
4. Тағамның құрамында болатын ағза үшін қажетті зат ...........

5............. заттарды адам ағзасы жеген тағам  мен ішкен суы арқылы қабылдайды.
6. Тағамның құрамындағы ағзалық қосылыстардың ыдырап, қан мен лимфаға өтуі ........... деп аталады.
ІІІ. Жаңа сабақ.
                                 Ас қорыту мүшелері
Ас қорыту жүйесі (көне грекше: systema digestoria; көне грекше: systema — бүтін, байланысқан, жүйе; лат. digestoria — асқорыту) - адам мен жануарлар организмдеріндегі асты (азықты) қабылдау, өндеу, қорыту, сіңіру және жын қалдығын сыртқы ортаға шығару қызметтерін атқаратын мүшелердің жүйесі. Асқорыту жүйесі түтік тәрізді мүшелерден және ас қорыту бездерінен тұрады. Филогенездік және онтогенездік тұрғыдан асқорыту жүйесін төрт бөлімге бөледі: бас бөлімді — ауызжұтқыншақ (аран), алдыңғы бөлімді - өңеш пен қарын (асқазан), ортаңғы бөлімді — ащы ішектер (он екі елі ішек, аш ішек, мықын ішек) мен ірі асқорыту бездері (ұйқы безі, бауыр), артқы бөлімді - жуан ішектер (бүйен, тоқ ішек, тік ішек) құрайды.^[1][2]

Асқорыту мүшелері мен асқорыту бездері қосылып асқорыту жүйесін құрайды. Асқорыту жүйесінде тағам әр түрлі механикалық және химиялық өзгерістерге ұшырайды. Тағам құрамындағы нәруыздар, майлар, көмірсулар суда ерімейді. Сондықтан олар қан мен лимфаға өте алмайды. Асқорыту мүшелерінде тағамның шайналып ұсақталуы механикалық өңдеу делінеді. Асқорыту бездерінен бөлінген сөлдің әсерінен ыдырауы химиялық өзгерістерге жатады. Асқорыту мүшелеріне ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, аш ішек және тоқ ішек жатады. Асқорыту мүшелерінің қабырғасы негізінен үш қабаттан тұрады: сыртқы қабат – дәнекер ұлпадан тұратын сірқабат. Ортаңғысы – бұлшықет қабаты, ішкі қабаты – эпителий ұлпасынан түзілген.
Ауыз қуысы. Астың өңделуі ауыз қуысынан басталады. Ол екі бөлімнен құралады. Олар: ауыз кіреберісі және нағыз ауыз қуысы деп аталады. Үстіңгі және астыңғы жақсүйектерді ашпай, тістеніп тұрғанда, ауыз кіреберісі айқын көрінеді. Ауыздың сәл ашылуы ауыз саңылауы болып есептеледі. Ауыз кіреберісі сырт жағынан – еріндер және ұртпен, ішкі жағынан тістер және қызылиекпен шектеледі. Ұрттың сыртқы жағын бұлшықеттер қаптайды және ұрт еріндермен ұласады.
Ауыз қуысының үстіңгі жағындағы қатты таңдай сүйегі жұмсақ таңдайға жалғасып, таңдай мен жұмсақ таңдай ауыз қуысын кеңсіріктен (мұрын қуысынан) бөліп тұрады.
Ауыз қуысына 3 жұп сілекей бездерінің өзектері ашылады. Тағам алдымен ауыз қуысында шайналып ұсақталады әрі сілекеймен араласып, жұтылады. Тамақты жұту күрделі физиологиялық үдеріс.

.  

Нағыз ауыз қуысында тіл орналасқан. Ол көлденеңжолақта бұлшықет ұлпасынан тұрады. Тілдегі бұлшықет талшықтарының кейбір тобы – ұзына бойы, екінші тобы – көлденең, үшіншісі – тік бағытта жатады. Осыған байланысты тіл – өте қозғалмалы мүше. Тілдің түбі, денесі және ұшы болады.
Жұтқыншақ – түтік пішінді қуыс, бұлшықетті мүше, көлденеңжолақты бұлшықет ұлпасынан тұрады. Жұтқыншақ мойын омыртқалардың алдыңғы жағында орналасқан. Ересек адамда оның ұзындығы, шамамен 11-13 см. Жұтқыншақтың төменгі бөлігі әрі өңешпен, әрі көмекеймен байланысады. Жұтқыншақтың ауыз қуысына жалғасқан жерінде бозғылт-қызыл түсті 6 бадамша бездер (миндалина) орналасқан. Олар ірі лимфа түйіндерінен түзіліп, қорғаныштық қызмет атқарады.
Өңеш – ұзындығы 25 сантиметрдей іші қуыс бұлшықетті мүше. Оның жоғарғы бөлімі жұтқыншақпен, төменгі бөлімі қарынмен жалғасады. Өңеш көкеттің ортасындағы тесіктен өтіп, құрсақ қуысындағы қарынмен жалғасады.
Қарын – құрсақ қуысының жоғары бөлімінің сол жағында, көкеттің астында орналасқан асқорыту жолының кеңейген мүшесі. Қарын – іші қуыс қалың бұлшықетті мүше. Ол жоғарғы жағынан өңешпен, төменгі жағынан аш ішектің басталар жері ұлтабармен жалғасады. Қарынның ішкі жағын астарлап жатқан қатпарлы сілемейлі (шырышты) қабықшасы оның көлемін үлкейтеді.
Аш ішек – қарын мен тоқ ішекті жалғастыратын түтік пішінді бұлшықетті мүше. Оның ұзындығы ересек адамдарда 5,5-6 метрдей. Аш ішектің қарыннан басталған 25-30 сантиметрдей бөлімі – ұлтабар (он екі елі ішек) деп аталады. Ұлтабарға бауырдан келетін өт қабының өзегі және ұйқыбездің де өзегі ашылады. Аш ішек ирелеңдеп орналасқан. Оның ішкі қабырғасында көптеген сақина пішінді қатпарлар бар. Сонымен бірге аш ішектің сілемейлі қабықшасында тұйық өскін тұүріндегі бүрлер өте көп. Мұндай бүрлер тек аш ішекке ғана тән.
Тоқ ішектің ұзындығы 1,5-2 метрдей, аш ішектен екі еседей жуан. Тоқ ішектің аш ішектен басталған жері – бүйен деп аталады. Ол оң жақтағы мықын тұсында орналасқан. Бүйеннің төменгі шетінде ұзындығы 7-8 см-дей құрт пішінді тұйық өскен соқырішек (аппендикс) болады. Оны аппендикс (латынша «appendix» - қосалқы деп атайды. Ол лимфа жүйесіне жататын мүше. Оның қабынуынан болатын ауру – соқырішек (аппендицит) деп аталады. Тоқ ішектің соңғы бөлімі – тік ішек.

Қорытындылау

                        Жауаптың дәлдігі "Иә" - " Жоқ "
1. Ірімшік, май, сүт, ет - қоректік заттар.
2. Қоректік заттар ағзада энергетикалық және құрылыстық қызмет атқарады.
3. Жұтқыншақ асқорыту жүйесінің бір бөлігі.
4. Ауыз қуысында тағам механикалық өңдеуге, сілекейге шылануға ұшырайды.
5. Витаминдер ағзада өздігінен түзіледі.
6. Тағам құрамындағы минералды заттар ауыз қуысында өңделіп ұсақталады.
7. Жұтқыншақта асқорыту жолы мен тыныс алу жолымен бірігеді.
8. Өңеш - сыртқы секреция бездері
9. Ашішек - асқорыту бөлігінің ең ұзын бөлігі
10. Астың қорытылмаған қалдығы ауыз қуысына келеді.                                                                                 ІV. Жаңа сабақты бекіту
Тест. Дұрыс жауабын табыңдар.
1. Адамда асқорыту жолының ұзындығы
а) 3 - 5см; ә) 8 - 10см б) 15 - 18 см;
2. Дәм сезу рецепторлары қайда орналасқан.
а) жұмсақ таңдайда; ә) ұрттың сілемейлі қабығында; в) тілде
3. Асқорыту жолы мен тыныс алу жолдары қай жерде қиылысады?
а) ауыз қуысында; ә) жұтқыншақта; б) өңеште
4. Асқорыту жолында асқазаннан кейір не орналасады?
а) ашішек; ә) тоқішек б) ұлтабар
5. Тоқішектің бөлімдері
а) ашішек, жиекішек, тікішек; ә) соқырішек, тікішек, ұлтабар; б) соқыршек, жиекішек; тікішек
6. Асқорытуда ағзаның улы заттарды бөліп шығаратын бөлігі
а) қарын; ә) бауыр; б) өңеш

V. Үйге тапсырма.