Рабочая программа элективного курса Родной край

Муниципальное общеобразовательное учреждение

«Самагалтайская  средняя общеобразовательная школа №1»

«Рассмотрено»                                              «Согласовано»                                       «Утверждаю»

на заседании методического             Заместитель директора по                Директор МБОУ ССОШ №1

объединения учителей                        УВР__________/Очур-оол Ч.О./            ___________/Эртине Е.А./

гуманитарного цикла                           от «_____»_________2015 г.              «______»_________2015 г.

от «____»_________2015г.

рук. М.О. _________/Элбек Э.К./

Рабочая программа

Элективного курса

«Тес-Хемнин литературазы»

1 час в неделю (Всего 35 ч.)

9 класс

Самагалтай 2015 г.

Шилилгелиг  курс  

Тес-Хемниң   литературазы

Куш уялыг,

кижи чурттуг

Тыва улустуң

үлегер домаа

Тайылбыр  бижик

Төрээн  чер –  делгем  билиишкин. Кижэиниң биче төрээн  чери дээрге, төк кээп дүшкен булуңу, амгы үеде  чурттап  чоруур кожууну, республиказы, күрүнези, а удуг төрээн  чери – бөмбүрзек,  «Чер»  деп планета ол.

Төрээн черин билип, танып алыры, ону шиңчилээри, чүнүн-даа мурнунда төрүттүнген  булуңундан  эгелээр.   Литературлуг  чурт шинчилел  ажылын  дамчыштыр  өөреникчилер   чаңгыс чер   чурттуг чогаалчыларының  чогаалдарын дамчыштыр  эртем талазы-биле шинчилеп,   төөгүлүг,  культурлуг, эстетиктиг   билиглерни   ап, төрээн черинге хамаарылгазын, ынакшылын бир янзы кылдыр илередир.  Ол  –  өскен төрээн  биче черин  чогаалдар дамчыштыр эки билип, аңаа чоргаарланып, хүндүлеп, ынак  болурунга  кижизидер   эртем.  Ынчангаш  төрээн чериниң  чогаалчыларының    чечен чогаалдары  өөреникчилерниң сагыш-сеткилин байыдар,  чараш  мөзү-шынарлыг  кижи кылдыр хевирлеттинеринге чаңчыктырар. 

ТР-гың  Өөредилге  болгаш   эртем  яамызының   2013 чылдың  июнь 7-ниң № 800/д   дужаалы-биле    «Республика  чергелиг  инновациялыг  шөлчүгешти  статузун»  школавыска  тывыскан. Ынчангаш   2013-2014  өөредилге   чылындан эгелеп  Самгалдайгың А.Б.  Кунаа аттыг  школазы  «Көдээ  школага  литературлуг чурт  шинчилел ажылын дамчыштыр   уругларның  чогаадыкчы чоруун сайзырадыр»  деп төлевилел-биле   шенелде шөлчүгежинге   ажылдап  эгелээн.  Ол талазы-биле өөредилге-кижизидилге ажылын  үениң болгаш чаа    төлевилелдиң  негелделерин дүүштүр ажылдап  эгелээн  бис  Шак ындыг ажылдарның  бирээзи  -  элективтиг курстарны ажыдары.

Школага  ук   төлевилелди ажылдап  кылганы   үндезинниг  деп санап  турар  бис. Чүге дээрге  Тес-Хем  –  Тываның төөгүлүг черлерниң  бирээзи. Самагалдай  – 1773 чылда үндезилеттинген.   1921  чылга чедир Тываның  баштайгы найысылалы  болуп келген  Тываның Амбын-ноянының, Камбы-ламазының өргээлери маңаа турган, сураглыг Калдак-Хамар тудуунга Тываның тос кожууннарның киржилгези, ат-алдарлыг  мөге  Күдеректиң, баштайгы тыва ужудукчу Кидиспейниң амыдырал-чуртталгазы дээш  оон-даа өске төөгүлүг  болуушкуннар-биле  байлак оран.

Ол  төөгүлүг болуушкуннарны   тус  черниң   чогаалчылары  тыва  литератураның баштайгы  салгалдарының  бирээзи  И.Бадраа «Арзылаң  Күдеректе»,  «Уэжудукчу Кидиспейде»,  а аныяк  чогаалчыларның  бирээзи Б-Б. Тараачы  «Кайгалда» дээш  оон-даа өскелер   чогаалдарында  чырытканнар.   Тыва  чогаалчыларының  ийиги салгалының чогаалчылары  Б. Доюндуп, К.Чамыяң, Ч. Кара-Күске, үшкү салгалы  М. Тирчин,  Ч.Өөлет дөрткү  салгалы  И.Иргит, А.Шоюн чаңгыс  чер чурттугларывыс өскен төрээн черин,   ооң   маадырлыг кижилерин, төөгүлүг болуушкуннарын  уран-чечени-биле  бижип,  амгы  болгаш келир салгалга  чечен чогаалдарын  дамчыштыр  таныштырып  арттырган  болгаш ам-даа   бижип турарлар.  

Самгалдайның школазының   Тываның  социал-экономиказының  хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу улуг.  Ол  –  Тываның баштайгы школаларының  бирээзи, эге чада школазы  турда, Тываның ат  сураглыг кижилери  эге билигни ап  улаштыр өөренгеш, Тывазын  чүгле Россиягга эвес, а бүдүн делегейге алдаржыткан. Оларга  баштайгы  тыва  поляржы Ч.Карбый-оол,  төөгү эртемнериниң  доктору,   баштайгы тыва академик  Ю. Аранчын,   школаның адын эдилээн  баштайгы тыва эртем доктору  А.Кунаа, Тывага  баштайгы   экономика  эртемнериниң   кандидады В.Копеёл, дараазында чылдарда  эртемденнер  Б.Борбак-оол, З. Самдан, Н.Санчат, Л.Мижит,   Ж. Юша дээш оон-даа   өскелер.  Ниитизи-биле Самагалдай школазының   Тываның  14 эртемденнери   билигни   ап  школазын алдаржыткан. 

Чаңгыс чер чурттуг   чогаалчыларының  чогаалдары  болгаш  эртемденнериниң   ажыл-херээ амгы үениң  өөреникчилеринге үлегер-чижек болуп,  өөредилгеге сундулуг  болурунга,  чогаадыкчы чорукка  кижизидип, амыдыралга   өөредип турар.

Тыва Республиканың  ниити өөредилгезиниң  1994 үнген  тыва аас чогаалы  болгаш  литература программазында бистиң чаңгыс чер чурттуг чогаалчыларывыстың  чогаалчыларындан чүгле К Чамыяңның «Ханы дазыл» деп тоожузу кирген. А тыва чогаалдың 2012  чылдын ийиги салгалдың күрүне стандартында  V-IX класстарга  И.Бадраның «Ужудукчу Кидиспей» романындан эгелер, И Иргиттиң  «Эргим Уля угбай» деп чечен чугаазы  база  «Көжээ дажы» деп шүлүү  кирген.

X-XI  класстарга И. Бадра  «Арзылаң  Күдерек» романдан шилиттинген эгелер, И.Иргиттиң  «Ынакшылдың  сүлдези»,  «Сылдызым сен» деп  лириказы кирген   Чаа стандарт-биле  ниити өөредилге черлери  2013-2014  ө. ч.   5 класстар өөренген, 2014-2015  ө. ч.  6 кл., 2015-2016 ө. ч. хары угда   7-8  класстарның  чаа программазының    өөредилге номнары –биле өөренир. Ынчангаш   2020  чылдың   доозукчулары  тыва  аас чогаалы  болгаш  литератураның   чаа стандарт-биле   негелделерлиг   программа-биле өөренип доозар..

Моон алгаш көөрге,  чоокку  чылдарның   доозукчулары   тес-хем  чурттуг чогаалчыларның    чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының, оларның  онзагай чогаалдарының  дугайында  билии  арай кызыы болур деп санап  турар бис.   «Тес-Хемниң   литературазы»  деп элективтиг курстуң  темалары    школа программазында  колдуу кирбейн турар, ынчангаш өөреникчилер  биче төрээн чериниң дугайында  ханы  билигни алыр.  

Сорулгазы: өөреникчилерни  чаңгыс чер чурттуг чогаалчыларының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын ханыладыр өөредип,  сонуургалын оттурар, төлдептиг мөзү-шынарга   кижизидип, чогаадыкчы  чоруун,  интеллектуальдыг   салым-чаяанын болгаш бот идепкейин, шинчилээр  чаңчылдарын   сайзырадыр.

Ону чедип алырда дараазында айиырыгарны шиитпирлээр:

·         тус  черниң литературлуг  чурт шинчилелге херек материалдарны дилеп,  шилип чаңчыгар:

·         Тес-Хем дугайында  төөгүлүг болуушкуннары,  маадырлары-биле холбашкан   чогаалдарны  сайгарар.

·         чаңгыс чер  чурттуг чогаалчыларының  чогаадыкчы  ажыл-чорудулгазының онзагайын эскерип, демдеглеп, сайгарар;

·         темага  хамаарышкан  эртем-шинчилел  ажылдарын  сонуургап,   словарь, энциклопедиялар  ажылдаар;

Программа   5  кезек  болгаш  теоретиктиг,  практиктиг  болгаш  чогаадыкчы ажылдар  кирген кичээлдерден  тургустунган. Кичээлдерге  янзв-бүру  метод болгаш аргаларны ажыглаар:  лекция, беседа, экскурсия,  семинар,  диспут, бот-тускайлаң, бөлүктеп ажылдаар  болгаш  өөреникчилерниң   шинчилел, проектилиг, чогаадыкчы ажылдаары .

Өөреникчилерниң кол  алыр  билиглери болгаш мергежилдери:

·         биче  төрээн чериниң  төөгүзүн, культуразын;

·         чаңгыс чер  чурттуг чогаалчыларының   чогаадыкчы  ажыл-чорулгазын;

·         оларның кол-кол чогаалдарын сайгарып;

·         төрээн черинге   тураскааткан  чогаалдарны  шээжи-биле аянныг номчуп;

·         шинчилел  ажылдарның  хевирлери рефераттар, дыңнадыгларны бижип, илеткеп;

·         номчаан чогаалынга кыка үнелелди  бижип;

·         өөренген темаларынга  төлевилелдерни  бижип, ону камгалап  билир.

·         Литература-шүгүмчүлелдиг   болгаш энциклопедия-словарьдыг ажылдарны сайгарып, темазынга дүүштүр шилип чаңчыктырар.

Түңнел кичээлди  чогаадыкчы кылдыр  чорударын  оралдажыр.  Чижээлээрге, «Төгерик стол»,   «ХТК», «Брейн-ринг» дээн  чижектиг  ажыл-херкчи оюннарга  даянып, өөреникчилерниң  чогаадыкчы  ажылдарын    презентацияга   көргүскеш, оларның  сайгарылгазын  кылыр. 

Курсиу шиңгээдип  зачёт  /  зачёт эвес  деп үнелээр.

Элективтиг курска  ниитизи-биле  36 шак эрттирери көрдүнген. Неделяда 1 шак. Өоң  чижек  календарь-тематиктиг    планын  сүмелеп турар  бис.

КАЛЕНДАРЬ-ТЕМАТИКТИГ ПЛАН

№	Темазы	Шагы		Ооң иштинде			Көргүзүг материалдары	Планаттынган хуну	Эрттирген хуну
				лекция	Практиктиг кичээлдер	Метод, арлагары //үнелээри
1.	Киирилде кичээл. Курстуң сорулгазы Тес-Хемниң  чогаалчыларынга ниити допчулал		2	Беседа эленментилиг лекция			Презентация
2.	Кожууннуң  библиотеказынче  экскурсия		1		Библиотекага  чогаалчыларның  чогаалдары-биле таныжар
I. ТЕС-ХЕМНИҢ   ЧОГААЛЧЫЛАРЫ
3	Тываның баштайгы  салгалының  чогаалчызы   И. Бадраның ажыл-чорудулгазы		2	лекция	семинар
4.	Ийиги салгалдың  чогаалчыларының  чогаалдары		3	2	1
5	Үшкү  салгалдың  чогаалчыларының  чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы		2	1	1
6.	Дөрткү  салгалдың  чогаалчылары.		2	1	1
II. ЧОГААДЫЕЧЫ АЖЫЛДАР
7.	Литературлуг  викторина  «А  сен  билир  сен  бе?»		1		1
8.	Чогаадыг «Мээң ынак  чогаалчыи…»		2		2
III. ЛИТЕРАТУРЛУГ   САЙГАРЫЛГАЛАР
7.	Поэтиктиг Тес-Хем		4	2	2
9.	Проза чогаалдарында Тес-хемчилерниң  овур-хевири		5	2	3
IV. ИНФОРМАЦИЯ- МАССАЛЫГ  ЧЕПСЕКТЕРДЕ  ТЕС-ХЕМ ТЕМАЗЫН   ЧЫРЫТКАНЫ
12.	Кожууннуң амгы  литературлуг амыдыралы		2	1	1
13	Кожууннуң   «Самагалдай» деп сеткүүлүнүң ниити допчулалы,  таныжылга,  сайгврлылга. Кичээл- моөрей.		3		3
14.	Тес-Хем   дугайында парлаан  үнген материалдарын чыыры,  сайгарары		2		2
15.	«Тес-Хемнин  литературлуг  амыдыралы»  деп  темага  олимпиада		2		2
16.	Түңнел  кичээлдер		2	1	1

Программаның утказы

1-2-ги кичээлдер.    Киирилде.   Курстуң сорулгазы  болгаш утказы.  «Калдак-Хамар» деп аттыг   чечен чогаал каттыжыышкынын  төөгүзү.  Тес-Хемниң  чогаалчыларынга ниити допчулалы..  Оларның кол-кол чогаалдары. 

3-кү кичээл.   Кожууннуң  библиотеказынче  экскурсия.  Бибдиотекада  чаңгыс чер  чурттуг   чогаалчыларның  чогаалдары-биле таныжары  оларның дугайында  бижээн чүүлдерни  ушта бижиири, сайгарары..

4-5-ки  кичээлдер.  Тываның баштайгы  салгалының  чогаалчыларның  бирээзи    И. Бадраның ажыл-чорудулгазы.  «Арзылаң   Күдерек» деп романының  идей-тематиказы, кол-кол   овур-хевирлери,    Тес-Хемниң  болгаш Тываның овур-хевириниң чуруттунганы.

6-8--ки кичээлдер.  Ийиги салгалдың  чогаалчылары Ч. Кара-Күске, Ч.Көк-оол, Б. Тоюндуптуң   кол чогаалдары.  Чогаалдарында биче төрээн чериниң    овур-хевири.,

9-10-гу ки кичээл .  Үшкү  салгалдың  чогаалчыларының  чогаадыкчы аэыл-чорудулгазы   Тирчин   М.  Чиңмит Ө. Тес-Хемниң   овур-хевирин   чогаалдарында  чуруп   көргүскени.

\11-12--ги  кичээлдер.  Дөрткү  салгалдың  чогаалчылары:  Иргит И., Шоюн А.    Чогаалдарының чыындылары,  Кол-кол чогаалдарының идей-тематиказы, онзагайы.                    Самдан З.  – эртемден, аас чогаалының  чыыкчызы., кол  эртем ажылдары, 

13-кү кичээл .  Литературлуг  викторина  «А  сен  билир  сен  бе?» Элективтиг  курстуң   киржикчилериниң   өөренип эрткен темаларын шиңгээдип алганын   хынаар сорулга-биле  Тес-Хемниң   чогаалчыларның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга  тестини сүмелеп  болур.

14-15--ки кичээлдер.  Чогаадыг   «Мээң ынак  чогаалчым…»  Уругларның  өөренген чаңгыс  чер чурттуг  чонаалчыларының  чогаадыкчы чоруун шиңгээдип, сонуургаанын,  чогаадыкчы чоруун,  бижимел чугаазын сайзырадыр    сорулга-биле  чогаадыгны  бижидип, оларның  билиин хынаар.

16-19--ги  кичээлдер.  Поэтиктиг Тес-Хем. Тес-Ъемниң  шүлүкчүлериниң   биче төрээн чериниң овур-хевирин  чуруп көргүскени. Ч. Кара-Күске  «Аътка  тураскаал», «Энерелдиг Эрзин-Тезим»,  Доюндуп Б  «Даг эзири»,   «Кызыл чечек»,  Чинмит Ө.  «Калдак-Хамар» д. о. ө.,  Шилээн шүлүктеринге  кыска  буклет  (дептержигеш) үндүрер, шээжи-биле аянныг номчуур..

20-24-ги  кичээлдер.  Проза чогаалдарында  тес-хемчилерниң  овур-хевири. И. Бадра  «Арзывлаң  Күдерек»,  «Ужудкчу Кидиспей»,  М. Тирчин     «Күдээлер».

25-27-ги  кичээлдер.  Кожууннуң  «Самагалдай» деп  сеткүүлүнүң  кыска допчулалы Төгерик стол: «Самагадай» деп сеткүүл, кол редактору-биле ужуражылга солунунуң  төөгүзү,   чырыдып  турар материалдарның тематиказы, ооң мааждырлары.  «Келир үениң  Самагалдай» деп сеткүүлү деп  темалыг  төлевилелге   мөөрей. 

28-29-ку  кичээлдер.  Кожууннуң амгы  литературлуг амыдыралы.  Кожууннуң школаларында  литератулуг  бөлгүмнер,  оларның   чогаадыкчы  ажылдары-биле таныжар.

30-31-ги кичээлдер.  Кожуун  чергелиг Тес-Хем   дугайында парлалгага  үнген  материалдарын чыыры,  сайгарары. Республиканың  массалыг-информация  чепсектеринде   чырыттынган   материалдарны  чыыры, оларны бөлүктээри, системажыдары.  Тыва Республиканың архиыинче экскурсияны    чорудуп  болур.

32-34-кү-  кичээлдер.   «Тес0-Хемнин  литературлуг  амыдыралы»  деп  темага  олимпиада. Элективтиг   курузунга   алган  билиглерин, чаңчылдарын  хынаары-биле   олимпиаданы   чорударын  сүмелеп турар.

35-36-гы  кичээлдер. Түңнел  кичээлдерни  чаа педагогиктиг   технологияларны ажыглап,  ажыл-херекчи оюннар дамчыштыр элективтиг курска алган   билиглерин  хынаарын  сүмелеп, зачёт/ зачёт албаан  деп  үнелээрин  сүмеледивис.

ЧИЖЕК ТЕМАЛАР

1.      Тес-Хемниң  аас чогаалы.

2.      Кожуумнуң чогаалчылары

3.      Поэтиктиг  Тес-Хем.

4.       Тес-Хемниң  чогаалчылары   –  уругларга

5.      Тес-хемчилер  оларга чоргаарланыр

6.      Биче  төрээн черимниң овур-хевири  прозада

7.      Кожууннуң амгы  литературлуг амыдыралы

8.      Чогаалчыларның электроннуг курлавырын тургузары

9.      Б.Иргиттиң  «Арзылаң  Күдерек» деп тоожузунга   чечен  чогаалдың картазы

10.  Тес-Хем чогаалчыларының ыры  апарган шүлүктери.

Башкылага литература

1.      Горланов Г.Е.  Литературное  краеведение в школе.-   Саратов, 1988. – 58 с.

2.      Литературное  краеведение   в школе.  Пособие для учителя  //  Сост.М.Д. Янко. – М: Просвещение 1976. – 94 с.

3.      Лошинин Н.П. О литературном   краеведении  // Литература в школе, 2001. –  № 4. – хС. 45-46.

4.      Милонов  Г.А. Литературное краеведение. Учебное  пособие. – М: Просвещение, 1985. –  192 с.

5.      Кужугет М. А. Литературлуг  чурт   шинчилел. Өөредилге-методиктиг  комплекс. – Кызыл, 2007.

6.      Ооржак М.Н. Национал  школага  литературлуг чурт шинчилел   ажылының  кижизидикчи  курлавыры. –  Туран, 2009.

7.      Салчак В,С. Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер. –   Кызыл 200. – 68 ар.

8.      Салчак В,С. Тыва чогаалчылар  болгаш чогаалдар дугайында демдеглелдер. –   Кызыл 200. – 68 ар.

9.      Салчак В,С.  «Уйгу чоу Улуг-Хемниң» кол маадырлары // Улуг-Хем, 2001. –   № 2-3. Ар. 274-279..

10.  Сборник элективных курсов. Литература 10-11 классы //   сост. Г.М. Волкова. –   Волгогра: Учитель, 2006. –  135 с.

11.  Танова Е.Т. Тываның  чогаалчылары: намдар-төөгүзү, ажыл-чорудулгазы. Энциклопедиялыг тайылбырлар. Тыва школаларның  чечен чогаал  башкыларынга дуза.  –  Кызыд , 2013. – 188 ар.

12.  Тыва   Республика  үезиниң  номнары  (1930-1944 чч.)  //  Сост. З. М. Монгуш. –  Кызыд: ТНҮЧ, 1989. –  62 ар

13.  Чамзырын М.Ч.,  Чамзырын  Е.Т.  Самагалджай щколазы: арга-дуржулга, дилээшкиннер,  класстан  дашкаар ажылдар. – Кызыл,  1998. –  99 ар.

14.  Чамзырын М.Ч.,  Чамзырын  Е.Т.  Тыва чоннуң  чаагай  чаңчылдарын  кижизидилге ажылынга  ажыглаары. (башкыларга дузаламчы). – Кызыл, 2000.- 63 ар.

15.  Чамзырын Е.Т.  Тыва литературага класстан дашкаар чорудар ажылдар:  олимпиада,  номчулга  конференциязы,, литературлуг  кежээ, маргылдаа. –  Кызыл, 2010. – 114 ар.

Өөреникчилерге  литература

              i.      Писатели Тувы. Библиографический справочник  //  Сост. Кара-оол Е.О., Ооржак С.Я. – Кызыл 1982. –  205 с.

2.                       Писатели Тувы. – детям. Памятка.  – Кызыл, 1976. – 25 с.

3.                       Даржай  А.А.  –  чогаадыкчы  орук-чол  //  Тург. З.Ш. Шожал –  Кызыд, 2006. –  130 ар

4.                       Танова Е.Т. – хчогаадыкчы  орук-чол  //  Тург. З.Ш. Шожал –  Кызыд, 2013. – 131 ар.

5.                       Тыва Республиканың   чогаалчылары. – Писатели  Республики  Тыва  //  Сост. Ховалыг М.Б. –  Кызыл: Новсти  Тувы, 2000. –  56 с. илл.

6.                       Тываның  Чогаалчылары. – Писатели Тувы. –  Кызыл:Тув кн. изд. – 2001.  – 72 с. илл.

7.                       Тыва  уруглар  чогаалы  (1931-1991 ч.ч.) Библиогрфтыг айтыкчы // Тург. З.М. Монгуш. –  Кызыл, 1993. –  79 ар.

8.                       Самагалдай дугайында шүлүктер  болгаш  ырылар. –  1993. –  32 ар.

Словарьлар  болгаш энциклопедиялар

1.      Литературный энциклопедический словарь. – М.:  Советская энциклопедия, 1987. – 731 с.

2.      Литература дугайы  //  С. Сарыг-оол, А. Калзан. –  Кызыл: ТНҮЧ, 1955. – 69 с.

3.      Мировая художественная  культура. Словарь-справочник. – Смоленск: Русич, 2002. – 589  с.

4.      Новый  литературный словарь. –  Ростов-на-Дону: Феникс. – 2009. –  255 с.

5.      Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1981. – 815 с.

6.      Русско-туыинский  словарь //  Под  ред. Д.А. Монгуша . – М.: Русский язык, 1989. – 660 с.

7.      Словарь  литературоведческих терминов. –  Ростов-на-Дону: Феникс, 2002. – 219 с.

8.      Тыва дылдың  тайылбырлыг  словары. Т. I.  А-Й. – Новосибирск: Наука, 2003. –  597 с.

9.      Тыва дылдың  тайылбырлыг  словары.  Т.II.  К-C. – Новосибирск: Наука, 2003. –  797 с.