"Шоқан-шығыстың шоқ жұлдызы" (10-класс)

• 1 слайд

  Қазақтың ұлы тұлғалары...
  

• 2 слайд

  Шығыстың шоқ жұлдызы
  Шокан Уәлиханов (1835-1865)
  

• 3 слайд

  Шокан Уалиханов.
  Суретшісі Ә.Кастеев
  

• 4 слайд

  Қазактын ұлы ғалымы,ағартушы,шығыстанушы,тарихшы, этнолог,географ,фольклортанушы,суретші Шокан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы казіргі Костанай облысы аумағындағы Сарыкөл ауданы, Күнтимес кыстауында дүниеге келген. Бабасы Абылай Казак Ордасының, атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Ал Шоканның әкесі Шыңғыс аға сұлтан ретінде Аманкарағай округін билеген. Шоканның азан шакырылып койылған аты-МұхаммедХанафия. Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы хазірет Әлидің ең батыр ұлының кұрметіне әрі «Болашактың Мұхаммед-Ханафиясы болар ма мекен?» деген тілекпен Калкай ишан балаға осы атты қояды.
  

• 5 слайд

  Ұлт мақтанышы Шокан Уалиханов бала кезінен-ак кабілеттілігімен, зеректігімен дараланған есті тентек бес жасынан мұсылманша хат танып, жаза білетін жәрежеге жеткен. Әкесінің ісқағаздарына көмектесуге кішкентай кезінен-ак жараған Шокан бастауыш білімді Кунтимес қыстауындағы Шыңғыс ашқан мектептен алған. Сонда оқып жүріп өлең, жыр, аңыз әңгімелерді оқуға және хатқа түсіруге машықтанады. Көне шағатай тіліндегі дүниелерді тануды, арабша, парсыша оқу дағдыларын меңгереді. Шығыс ақындарының өлеңдерін жаттайды. Халық мұрасын жинауды қолға алған әкесіне көмектесіп жүріп, « Қозы Көрпеш- Баян Сұлу»,«Едіге»,«Ер Көкше» жырларының нұсқаларын жазып алуға қатысады. Ауыз әдебиеті мұраларының даналығын біртіндеп бойына сіңіріп, оның мазмұндылығына, байлығына қайран қалады. Ел арасындағы әнші, күйші, жыршылардың өнерін тамашалаудан бір сәт те жалықпайтын бала Шоқан, одан қалса, әжесі Айғанымға да алуан түрлі ертегі, жыр, айтқызып, сүйсіне тыңдайтын. 1847 жылы күзде Шоқанды әкесі Омбыға алып келіп, кадет корпусына оқуға орналастырады. Оның рухани өсуіне орыс тілі мен әдебиетінің мұғалімі, қазақ, араб, парсы тілдерін білетін шығыстанушы Н.Костылецкий, өркениет тарихы пәніне сабақ берген айдаудағы поляк оқымыстысы Г.Гонсевский, тарихшы А.Сулоцкий, географ Е.Старков секілді білімдар тұлғалар елеулі ықпал еткен. 14-15 жасар Уалихановқа мүғалімдері болашақ ғалым, зерттеуші ретінде қараған.
  

• 6 слайд

  Шокан Уәлихановтың бауырлары! Макыжан Шыңғысұлы Уалиханов Шоканның талантты інілерінің бірі- Макыжан 1855 жылдан 1866 жылға дейін Петербургте болған. Ол сонда Императорлық көркемсурет мектебін бітіріп, суретші мамандығын жан-жақты меңгеріп шығады. Сонан соң Петербургттың ғылыми мекемелерінде қызмет істейді. Шоқан оның малантының алдында бас иген. Бірақ оның көп суреттері біздің заманға жетпей қалған. Махмуд Шыңғысұлы Уәлиханов Шыңғыс балаларының ішіндегі көрнектілерінің бірі Махмуд ағасы Шоқанға еліктеп өскен. Сондықтан оның өмірге көзқарасы мен творчествосында әйгілі демократ ағасының әсері мол. Ол Омбыдағы Шоқан оқыған кадет корпусын бітірген соң, Петербургте оқиды, біраз уақыт патша әскерінде қызмет етіп, поручник шенін алады. Содан кейін отставкаға шығып кетеді. Сақып-Керей Шыңғысұлы Уәлиханов Шоқан інілерінің ішінде атағы халық арасына кеңінен тараған Сақып-Керей- өзінің тамаша әндерімен белгілі болған халық ақыны және композиторы. Қозыке өзінің аз өмірінде белгілі халық композиторы Ақан серімен жаөсы дос болды. Олар екеуі бірлесіп, тамаша романтикалық әндер шығарған. Солардың ішінде көбірек белгілі болғандары- «Ай –көкек» ,«Топайкөк», «Сырымбет» ,«Көкенің аманаты» т,б. Соңғы аталған әнді ағасы Шоқанға арнап шығарады.
  
  

• 7 слайд

  Шоқан еңбектері
  Жетісуға, Ыстықкөлге, Құлжарға сапары.
  Императорлық Орыс географиялық қоғамнвң толық мүшесі болып сайланады.
  Қашқарға сапары.
  Қашқар сапарының толық есебін жазады.
  Қасиетті Владимр орденінің IV дәрежесімен марапатталды.
  Орыс географиялық қоғамында баяндама жасайды.
  « Тарихи-и Рашиди»-ді зерттейді.
  Шөже ақыннан « Қозы Көрпеш- Баян Сұлу» жырының толық нұсқасын жазып алады.
  

• 8 слайд

  Шоқанның саяхаттары
  

• 9 слайд

  1858-1859 жылдардағы Қашқарияға сапары. Ш.Уәлихановтың ғылым, ағартушыылық саласындағы шығармаларының жаңа белеске көтеріліп, дәуірлеп өсуіне жол ашты. XIII ғасырдың соңғы ширегінде Марко Поло, содан 1603 жылы саяхатшы Гоес қана болған Қашқарияның географиясы, саяси құрылымы, мәдениеті мен тұрмыс-салтының ерекшелігі туралы үш жарым ғасыр бойы Еуропа ғылымында елеулі мәлімет болмаған. Еуропалықтарға жабық болып есептелетін Қашқария билеушісі Уәлихан төре Шоканнан бір жыл бұрын Үндістан арқылы барған немістің белгілі географы Адольф Шлагинтвейдің басын кескен болатын. Экспедицияны Қашқарияға жіберу туралы шешімге 1857 жылы тамыздың 22-ісіне II Александр қол қойған. Соғыс минстрі Сухозенттің тапсыруымен экспедицияны ұйымдастырған Гасфорт Айрықша Сібір корпусында Шокан Уәлихановтан басқа офицердің экспедицияны басқара алмайтындығын ескерткен. Сөйтіп, Жетісуда жүрген Уәлиханов экспедицияға аттануға тиісті Қарамола жотасының етегіндегі Сарыбас ауылына 1858 жылы маусымның 28-інде келіп, Семейде жабдықталған арнаулы керуенге қосылады. Қыркүйектің 19-ында керуен Зауқы өзеніне жетіп, Сырт арқылы Қашқарияға бет алған. Зауқы асуының оңтүстігінде Тянь-Шаньның Сырт деп аталатын биігінде Уәлихановқа дейін география тарихында ешбір географ болған емес. Сырттың өсімдік және жануарлар дүниесінің ерекшеліктерінің, табиғаты мен климатын әлемдік география ғылымында тұңғыш рет Шокан Уәлиханов сипаттап берген.
  

• 10 слайд

  Хаттардан үзінді
  Федор Достоевскийге жазған хаты. ...Өзіңіз кеткеннен кейін мен сіздің қалаңызда тек бір қонып, келесі күні ертемен жүріп кеттім. Ол кеш мен үшін өте көңілсіз болды. Өзімнің соншама жақсы көрген және өзіме де жақсы ниет білдірген адамдармен айырылысу маған өте-мөте ауыр тиді. Сізбен бірге Семейде өткізген азғана күн маған сондай тамаша әсер етті, ендігі менің бар ойым сізбен тағы да бір кездесу.
  Ф.Достоевскийге хатынан үзінді.. Мен өзімнің отандастарыма пайдамды тигізу үшін сұлтан болуды ойлаған едім. Олар үшін білімді сұлтан-әкімнің өандайлық пайдалы болатынын жерлестерімізге өзімнің жұмысым арөылы көрсетуді ойладым.
  Г.Н.Потанинге жазған хатынан үзінді. ...Қазақты жақтамаймын , ал орыс пен француз ұоысса, мен орыс жағында боламын.
  

• 11 слайд

  Мухаммед-Ханафия ─суретші...
  

• 12 слайд

  Шоқанның туындылары...
  

• 13 слайд

  Шокан туралы пікірлер...
  ...Шокан Шыңғысұлы шыңыстану көгінен құйрықты жұлдыздай ағып өтті. Орыс шығыстанушылары оны бірауыздан ерекше құбылыс деп мойындап, болашақта түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар ашады деп үміттенген еді, бірақ Шоканның мезгілсіз дүние салуы бізді бұл үміттен айырып отыр. Н.И.Веселевский
  Шоканның табиғи дарындылығы мен зеректігі халықтың өмірін терең зерттеп, оның жақсы-жаман жақтарын түгел көріп, байқап отыруына мүмкіндік береді. Уәлихановтың күнделіктері мен жазбаларының бәрі де оның қырағы көрегендігін дәлелдейді. Әлкей Марғұлан
  

• 14 слайд

  Шокан жан-жақты қабілетті адам болды. Оның бойында тарихшының, географтың, әдебиетшінің тіл білімін зерттеушінің және жауынгердің таланты үйлесім тапты. Пенде атаулыда сирек кездесетін сүйкімділік оған ұлы достарды сыйлады. Адамшылдық парасаттың асқан сезімі оған кез келген ортада -кедейдің киіз үйінде, қадірлі ақсақалдардың арасында, петербургтік тамаша ақындардың арасында, солдат -Федор Достоевскийдің тар үйінде және Қысқы сарайда не асқақтамай, не кішіреймей, өзін тең ұстауға ерік берді. ...Шоканның тағдыры мұхиттың дәмін білуге болатын тамшыдай еді.
  Жазушы Жарылқап Бейсенбайұлының пікірінше, «Содан бері аса өзгере қойған ештеңе жоқ. Шоканның талай хатары мен зерттеулері сол күйі таптырар емес. Шокан мұраларын тәуелсіздік заманы талабы тұрғысынан зерттеу жағына да онша көңіл аудара алмай жатқан сияқтымыз.»
  

• 15 слайд

  Шоқанның өлімін қобызбен естірткен...
  Әйгілі күйшілері Шыңғыстың үйіне кіріп келеді. Шыңғыс қобызшыларды көрген соң, Қанқожаға күй тартшы деп тілек білдіреді, бірақ қайғы толы сазды әуен тартылады. Бұл Шыңғысқа ұнамайды. -Тоқта,тоқта, басқа күй тарт! –дейді. Басқа күй тартылады, бірақ ол бұрынғыснанда зарлы болып шығады. Шыңғыс жамандықты сезіп, секем алып отырса керек, тоқтатып Тулаққа қарайды. -Тулақ,сен тартшы! Бірінен-бірі өткен зарлы күйлер тартылады. -Мынау неткен ауыр күйлер ед?! Тынысымды тарылтып барады, асылым Шоқаннан айырылмасам болар еді! –деп Шыңғыс күрсінеді. Болған іске берік бол. Қанаты бүтін сұңқар жоқ, Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, - деп. Жаулыбай мен Бекқожа саңқылдап қоя береді...