10 СЫНЫП БИОЛОГИЯ Сабақтың тақырыбы: Негізгі генетикалық ұғымдар. Мендель заңы ж\е оның тәжірибелері Мақсаты: Оқушыларға генетикалық ұғымдар оның маңызы туралы ж\е Мендельзаңдары жайлы түсіндіру; Дамытушылық:

                          10  СЫНЫП БИОЛОГИЯ

Сабақтың   тақырыбы:  Негізгі генетикалық  ұғымдар.   Мендель  заңы ж\е оның тәжірибелері

  Мақсаты:  Оқушыларға   генетикалық  ұғымдар  оның   маңызы туралы ж\е  Мендельзаңдары жайлы түсіндіру;

Дамытушылық:   Денсаулықтың генетикалық  негіздер     туралы   білімдерін    тереңдете отырып   ойлау қабілетін дамыту;

Тәрбиелік:  Тұқым қуалайтын   ауруларды зерттеу  тәсілдерін   ж\е оның хромосомалық   маңызын   түсіндіре отырып   салауатты  өмір салтын Сабақтың   барысы:          Ұйымдастыру    кезеңі      а)  сәлемдесу,   оқушыларды   түгендеу,

қалыптастыруға   тәрбиелеу.

Сабақтың   түр:   аралас   сабақ

Сабақтың  әдіс-тәсілі:   сұрақ-жауап,   сурет бойынша  әңгімелеу,

II   Үй    тапсырмасын тексеру.   Кім  жылдам?

1.      Жыныс жасушаларының   қосылуы  (зигота)

2.     Ұрықтың   алғашқы   даму   сатысы    (бластула)

3.     Екі қабатты ұрықтығ   атауы      (  гаструла)

4.     Көбеюдің   гаметаларын   қажет  етпейтін   жолы(Жыныссыз  көбею)

5.     Тамыр түйнек   қалемше,   мұршалар   сұлатпа,   бұтақ  арқылы   көюею жолы.   (Өсімді көбею)

6.     Жоғарғы сатыдағы   өсімдіктер   мен саңырауқұлақтардың   өлшемі жасушаның    бөліну типімен   түсіндірлетін жолы (Спораның  түзуі)

7.     Гидра,  маржан ,  ашытқы саңырауқұлақтарының   өлшемі жасушаның бөліну  типімен түсіндіріледі    (бүршіктену)

8.     Бактерияларда 1жасуша   ДНҚ  -ны екіншісіне беріп, өзі жойылып кететін   жыныстық үрдіс  (қосылу үрдіс  коньюгация)

9.     4 Гаметаның  қатысымен  тек гүлді өсімдіктерге ғана тән  жыныстық көбеюдің ерекше  жолы    (Пісіп жетілу аймағы)

10. ДНҚ   еселенуі-митоз бен мейоз   аймақ аралығындағы интерфаза (өсу аймағы)

11.  Жүйке тақташасынан   жүйке түтікшесі   қалыптасқанға дейін   тек желілерге   ғана тән   ұрықтық  даму сатысы (Нейрула)

12. Сүйектер мен бұлшықеттерден қалыптасады  (  Мезодерма)

13. Жүрек  қан тамырлар қалыптасады.  (мезодерма)

14. Ми мен жұлын   жүйкелерден   қалыптасады (Эктодерма)

15. Бауыр ж\е  өкпеден қалыптасады  (Энтодерма)

III   Жаңа сабақ

1.     Генетика дегеніміз не?

Генетика дегеніміз-белгілердің   тұқым   қуалау   заңдылықтарын  ж\е олардың    өзгергіштіктерін  зерттейтін   ғылым. 

Жалпы   адамзат балаларының   бір-анасына , енді бірі әкесіне  бегілердің жиынтығының ұқсас  болып келуі.   Тұқым қуалау белгілерін   қай заң бойынша анықтау- міне ,  бұл генетиканың   міндеті

Жалпы генетиканың- негізін салушы ғалым   чех  жаратылыс зерттеушісі Грегор  (Иоганн   Мендель 1822-1884) 

Мендель ата-ана белгілерін анықтау үшін   мынандай тәжірибе жасады.

Онда ол өсімдік іріктемелерінің ішінде   асбұршақты алып  тәжірибе жасады .

Себебі: өздігінен тозаңданады , 

Бұл тәжірибеде ол асбұршақтың екі түрін алды. Оған –бір  жасыл, бір –сары ж\е   кедір-бұдыр тұқымын  алды.   Барлығы 7 белгіні зертеді.

Яғни ата-енелер формалары   тек бір жұп  белгілері  бойынша ғана ерекшеленетін шағылыстыру  моногибридті будандастыру деп атады.

Егерде екі белгінің жұп айырмашылықтары болса оны дигбридті будандастыру –деп атады.

Мендел бұл тәжірбені 2-жыл бақылады .

Жалпы асбұршақтың екі  баламсын сары, жасыл болатына көз жеткізді. Өздігінен тозаңданатынын, сары\жасыл екіншісінде  кедір –бұдыр, үшіншісінде биік және аласа  өскен өсімдіктерді зерттеді.

Бұл бұршақтардың  сарыж\е жасыл түс  өсімдіктердің  барлық ұрпақтары-бірінші ұрпақ будандары  қайта тозаңдану   жиынтығы бойынша   сары тұқым болып шықты.  Сол кезде Мендель сары түсті –Басым түс –доминатты түс-(басмдылық) -деп    А бас әріппен белгіледі.  Ал жасыл түсті    басылыңқы-рецесивті түс  деп-а әріпімен белгіледі.      Яғни генетикада бірінші ұрпақ   будандарын  біркелкілік  ережесі н\е заңы деп атады. Генетиканың негізгі заңдылықтарының бірі осылай ашылды.  Ол заңды  кейін –Мендельдің бірінші заңы-  басымдылық  заң деп атады.

Мендель екінші тәжірбесінде   сары тұқымды будандарды жинап алып   олардан өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді өсірді.

Екінші ұрпақта   сары ж\е жасыл   дарақтар қатынасы:  3бөлігі –сары, ж\е бір бөлігі жасыл түсте пайда болды. Мұны ажырау заң н\е Мендельдің екінші заңы деп атады. 3:1 арақатынасы 3сары, 1 жасыл.

Гаплоидты ж\е диплоиты жиынтығы   гаметалар тазалығын қалыптастырды . Аллельдер дегеніміз-  сәйкес хромасоманың бірдей   үлескелерінде болып, баламалы (қарама-қарсы  қалыптағы)  белгілерінің дамуына жауап беретін  дәл сол геннің әр түрлі қалпы. М: сары ж\е жасыл түс.   Жасыл реңді   басылыңқы(рецесивті)    а  гені  жеткізетін  аа гаметаларды   аа  генотипі  бере алады.    АА генатипі   сары реңді  тек   А  басылыңқы белгі  генін  жеткізетін гамаеталарды  береді.

Генотип- бұл  генетикалық есептерде  АА,  Аа н\е  аа әріптермен белгіленетін таңбалы ағза гендерінің жиынтығы.

Фенотип-   бұл  генетикалық   белгілердің   сырттай  пайда болуы.   Фенотипті генотиптің көзге көрінетін   кескіні деуге болады.    М:  АА  генотипінде   н\е   Аа  фенотипінде  -сары, ал  аа  генотипінде   фенотип  жасыл. 

Гетерозиготалы ж\е гомозиготалы   деп екіге бөлді.

Гетерозиготалы-   ал Аа   генотипі   гаметалардың   екі іріктемесін  береді   100% іріктеменің   50%  А  сары реңді  гендерді жеткізеді, қалған     50%  а  жасыл реңді гендеерді жеткізеді.  Ондай ағзаларды  гетерозиготалы  деп атайды

Гомозиготалар:   генотипінде  тек бір іріктеме  аллелі  ғана  болатын  тіршілік   иелері   гомазиготалар деп атайды.     Мысалы  АА,-доминатты гомозигота,      аа   -генатипі  рецесивті гомазигота.

IV   Өздік жұмыс. Оқушыларға тапсырма Венн   диограммасы

Басым ген                     ұқсастығы

Қошқыл    қоңыр н\е Қалың   бұйра   үлкен  оң қолы   ұзын

Ашық    Көгілдір   н\е  сұр жұқа   түзу  кішкене   сол қолы қысқа

Шаш түсі Көз түсі   Ерін пішіні Бұйралығы  Көз мөлшері   Қай қолы Оңтайлы кірпік ұзын

                                                              Басылыңқы белгі

      V  Бекіту:

          1. Генетика дегеніміз не?

2.     Мендель    қандай өсіддікті алды ?

3.     Мендель тәжірибелерін ата?

4.     Генотип ж\е фенотип дегеніміз  не?

5.     Доминатты  ж\е рецесивті гендер дегеніміз не? Оларды қандай әріппен белгілейді?

VI       Үй тапсырмасы:   

 ь-п  оқу,   Мендель реферарат  дайындау.

                          9  СЫНЫП БИОЛОГИЯ

Сабақтың   тақырыбы:  дигбридті   будандастыру заңы ж\е оның тәжірибелері

  Мақсаты:  Оқушыларға  дигбридті удандастыру  туралы ж\е  түсіндіру;

Дамытушылық:   Денсаулықтың генетикалық  негіздер     туралы   білімдерін    тереңдете отырып   ойлау қабілетін дамыту;

Тәрбиелік:  Тұқым қуалайтын   ауруларды зерттеу  тәсілдерін   ж\е оның хромосомалық   маңызын   түсіндіре отырып   салауатты  өмір салтын қалыптастыруға   тәрбиелеу.

Сабақтың   түр:   аралас   сабақ

Сабақтың  әдіс-тәсілі:   сұрақ-жауап,   сурет бойынша  әңгімелеу,

Сабақтың   барысы:          Ұйымдастыру    кезеңі      а)  сәлемдесу,   оқушыларды   түгендеу,

II   Үй    тапсырмасын тексеру.   Кім  жылдам?