Тезис доклада "Арчылан - В.Федоров тылбаасчыта"

Саха Республикатын үөрэ5ин министиэристибэтэ

«Кэбээйи улууһа (оройуона)» МТ үөрэҕин салалтатын  муниципальнай тэрилтэтэ

Сорох предметтэри дириҥэтэн үөрэтэр Куокуй орто оскуолата - МБҮӨТ

Гуринов А. Г. – Арчылан – Владимир Федоров тылбаасчыта

 (Тезис)

Толордо: Олесов Александр,

 9-с кылаас үөрэнээччитэ,

Салайааччылар:  Унарова С.Н. - саха

                                                                             тылын уонна литературатын  учуутала , Павлова А.П. – оскуола библиотекара

Арҕас 2021 с.

 Иhинээҕитэ

Киириитэ

I баа. Биир дойдулаахпыт суруйааччы В.Н.Федоров

II баhа. Суруйааччы айымньылара – сахалыы

2.1. В.Н.Федоровы сахалыы саҥарпыт Арчылан.

2.2.”Күрүлгэн”– сахалыы тыллаах ааҕааччыга суруйааччыны таьһаарбыт сурунаал.

2.3. Сахалыы саҥарбыт кэпсээннэр. («Халыма сонатата», «Саҥа дьыл түүн»)

2.4. Тылбаас туһунан автор санаата.

2.5. Арчылан өссө биир ситимэ

Түмүк

Туhаныллыбыт литература

Үлэ тоҕооһо

Федоров Владимир Николаевич – биир дойдулаахпыт, Куокуйтан олох чугас Таас-Тумус диэн бөһүөлэккэ  төрөөбүтэ. Аҕалаах ийэтэ улууспут сайдыытыгар кылааттарын киллэрбит дьон. Ийэтэ 1949 сыллаахха Кэбээйи балыгын заводугар технологунан ананан кэлбит. Аҕата балык заводун флотугар капитан этэ. Владимир Николаевич омугунан нуучча.  Владимир Николаевич - биллэр суруйааччы. Сорох хоһоонноро тас дойдулар тылларыгар тылбаастанан тахсыбыттара. Владимир Федоров хоһоонноругар олоҕурбут хас да биллэр ырыа баар. Прозаҕа, драмаҕа эмиэ таһаарыылаахтык үлэлиир, ону тэҥэ талааннаах тылбаасчыт. Нуучча тылыгар саха, эбээн, дьүкээбил уонна эбэҥки суруйааччыларын айымньыларын тылбаастаабыта

Бу үлэбитигэр Владимир Николаевич төрөөбүт дойдутар, Саха сиригэр,  суруйааччы быһыытынан сахалыы тылбаастанан ааҕыллыытын үөрэтэргэ сананан үлэлээтибит

 Үлэ сыала: Фладимир Федоров сахалыы тылбаастанан ааҕыллыытын үөрэтии

Соруктар:

1.                              В.Федоров айар үлэтин туhунан матырыйааллары   хомуйуу;

2.                              Тылбаасчыт Гуринов Афанасий Гаврильевич – Арчылан оло5ун, айар үлэтин үөрэтии;

3.                              Айымньылары ааҕыы, ырытыы;

4.                              Матырыйааллары  анализтааhын, түмүү;.

5.                              Үлэни дьоҥҥо – сэргэҕэ тарҕатыы.

           Үлэ икки бастан турар. Бастакы Биир дойдулаахпыт, суруйааччы В.Н.Федоров баспытыгар суруйааччы туһунан үөрэтиибит түмүктэрин киллэрдибит уонна  суруйааччы В.Н. Федоров – эргиччи сайдыылаах киһи: спортсмен, прозаик, поэт, драматург, тылбаасчыт, Нуучча Географическай уопсастыбатын чилиэнэ, СӨ Духуобунаска академиятын дьиннээх чилиэнэ, Поэзия академиятын чилиэн – корреспондена, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа Уран сурукка улахан бириэмийэтин  (2003 с.) уонна СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреаттара, Кирилл уонна Мефодий регионнааҕы бириэмийэтин уонна “Триумф” норуоттар икки ардыларынааҕы  бириэмийэ, итиэннэ “Литературный олимп” норуоттар икки ардыларынаа5ы биһирэбил лауреаттара, Бүтүн Арассыыйатааҕы Николай Гумилев, Николай Лесков аатынан бириэмийэлэр лауреаттара буоларын бэлиэтээтибит.

II баһа.

2.1. Гуринов Афанасий Гаврильевич – Арчылан – Владимир Федоров тылбаасчыта

Аан бастаан биһиги В.Н.Федоров кэпсээннэрин сахалыы тылбаастаабыт суруйааччынан Гуринов Афанасий Гаврильевич - Арчылан буоларын биллибит. Онтон кини туһунан «Кыым» хаьыакка тахсыбыт ыстатыйаны уонна интернет ситимигэр баары үөрэттибит.

Онно билбит матырыйаалбытын бу баспытыгар сырдаттыбыт.. А.Г.гуринов – Арчылан билиҥҥи саха литературатыгар бэйэтэ ураты миэстэни ылар суруйааччы, суруналыыс, «Күрүлгэн» уус-уран сурунаал уонна «Кыым» хаһыат «Кулуһун» уус-уран сыһыарыытын эрэдээктэрэ,   Суруйааччылар сойуустарын норуоттар ыккардыларынааҕы түмсүүтүн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын уонна РФ Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ, Саха народнай поэта И.М. Гоголев-Кындыл аатынан бириэмийэ лауреата.

2.2. Тылбаас оҥоһуллубут историята

            Бу күннэргэ биһиги көрдөһүүбүтүн толоронА.Г.Гуринов - Арчылан  “Үөрэх даҕаны оҥостобун” ахтыы суруйан ыытта. Афанасий Гаврильевичка улахан махталбытын тиэрдэбит уонна  ахтыыны бу салааҕа киллэрэбит. Дэгиттэр суруйааччыны, суруналыыһы, эрэдээктэри, айанньыты, үтүөкэн киһини кытта, Владимир Николаевич Фёдоровтыын, быһаччы 2018 сыллаахха билсибит. Ол иннинэ кини ааҕааччы быһыытынан айымньыларын, суруйууларын билэр, сэҥээрэр эбит. Уонна дьон, чуолаан, булчут-алчыт доҕотторум кини кэпсээнин-сэһэнин умсугуйан ааҕалларын, олус кэрэхсииллэрин истэрим.

Онтон билсибиппиттэрин кэннэ Арчыланы Владимир Федоров биир этиитэ сөхтөрбүт. “Бэйэм ааҕааччыларбар, саха дьонугар, суруйааччы быһыытынан сахалыы тылбаастанан аныаха диэри тиийэ иликпин”, – диэбитэ. Бу сонньуйуу, санньыйыы дэгэттээх эппититтэн  Афанасий Гуринов чахчы, ис сүрэҕиттэн тылбаастаныан баҕарар эбит диэн өйдөөбүт. Саха сирин, саха дьонун ис хаан истиҥник саныыр эбит диэн итэҕэйбит. Саха сиригэр, төрөөбүт дойдутугар, сахалыы ааҕыллыан баҕарарын өйдөөбүт..

Инньэ гынан, бастаан “Колымская соната” кэпсээнин тылбаастаабытым. Ол 2019 сыллаахха “Күрүлгэн” сурунаал үһүс нүөмэригэр тахсыбыт. Онтон “Новогодний вальс” диэн Виталий Андросов кэриэһигэр анаабыт кэпсээнин тылбаастаабыта “Күрүлгэн” 6-с нүөмэригэр бэчээттэммит.

Владимир Николаевич, Афанасий Гаврильевич “Һыны-мыны” диэн кэпсээнин тылбаастаабыт. Итиэннэ “Полярная звезда” сурунаалга бэчээттэппит, ону сэргэ бэйэтэ эрэдээктэрдиир  Лиterra” диэн электроннай сурунаалыгартаһаарбыта. Эмиэ ити сурунаалыгар “Тоҥсуо Баһылай таҥарата” диэн кэпсээнин Арчылан бэйэтэ нууччалыы тылбаастаабыппын эрэдээксийэлээн таһаарбыт. Онон, Арчылан уонна Владимир Федоров  – хардарыта тылбаасчыттар. Оттон Афанасий Гуринов суруйааччы кэпсээннэрин тылбаастаан дуоһуйуу ылабын, өй-санаа, билии-көрүү өттүнэн байабын. Үөрэх даҕаны оҥостобун.

Онон түмүктээн эттэххэ, Арчылан Владимир Федоровы кытта бииргэ алтыһар, билсэр дьон эбиттэр. Ол алтыһыы төрүөтүнэн кинилэр суруйааччылар улахан делегацияларыгар киирэн, Мииринэй куоракка сылдьыылара буолбут.

2.3.«Күрүлгэн» — Владимир Федоров сахалыы тылынан тарҕаммыт сурунаала.

Владимир Федоров сахалыы тылбааһа аан бастаан «Күрүлгэн» сурунаалга тахсан, саха тыллаах ааҕааччыларга тиийбитэ.Ол иһин бу сурунаал тахсыбыт историятын үөрэттибит. Онно билбиппитинэн бу баспытын сырдаттыбыт.

«Курулгэн» сурунаалы биьиги оскуолабыт библиотеката суруйтарар. Онтон ылан туттабыт. Саамай бастыҥ ааҕааччыларынан тороппүт Людмила Петровна Игнатьева, Лариса Анисимовна Игнатьева, оскуола үлэһитэ Мария Прокопьевна Михайлова,  буолаллар. Өссө биһиги оскуолабытыгар оскуолабыт урукку дириэктэрэ, биир дойдулаахпыт, сүбэһиппит, бары үлэбитигэр кыһаллар-мүһэллэр Иванова Роза Андреевна Иванова 2014, 2015 сыллардааҕы суруттарбыт нүөмэрдэрин бэлэхтээбитэ. Ол сурунааллары туттабыт. Ол курдук мин быйыл суруйааччы, учуонай Г.Угаров- Угаалаах 70 сааһыгар аналлаах Угаровскай ааҕыыларга бу сурунаалтан Гаврил Угаров бииргэ үлэлиир дьонугар анабыл хоһооннорун үөрэтэн үлэбэр туһаммытым. Оттон ааҕааччы Мария Прокопьевна Михайлова маннык кэпсээтэ “Олус интэриэһинэй сурунаал, сөбүлээн ааҕабын. Наһаа үчүгэй кэпсээннэр бэчээттэнэллэр. Өссө ырытыылары, биллиилээх дьоннор тустарынан ыстатыйалары сэҥээрэбин.. Виеторина игин таайыытыгар туттабын”.

Бу күннэргэ оскуолабытыгар “Күрүлгэн” сурунаал страницаларынан” кылаас таһынан ааҕыы уруоктара буоллулар. Ити курдук Владимир Федоров тылбааһыттан сиэттэрэн оҕолор бэйэлэригэр саҥа сурунаалы арыйдылар.

2.3. Сахалыы саҥарбыт кэпсээннэр.

Арчылан аан бастаан тылбаастаабыт айымньытынан “Колымская соната” кэпсээн буолбута. Ол 2019 сыллаахха “Күрүлгэн” сурунаал үһүс нүөмэригэр тахсыбыта. Бу кэпсээн мистическэй. Уопсайынан Вдадимир Николаевич мистика жанрыгар элбэх айымньылаах. Мистическэй кэпсээннэр сүрүн геройдара туох эрэ дьикти, ардыгар киһи сатаан быһаарбат түгэннэригэр түбэһэллэр. Иччилэр, сибиэн, былыргы кырыыс, көстүбэт эйгэ, анараа дойдуга олох  – бу туьунан мистическэй жанрдаах айымньыларга кэпсэнэр. Бу жанр саха былыргы кэпсээннэригэр тэнийбит көрүҥ. Владимир Николаевич өссө норуокка ураты дьоҕурдаах уонна  аналлаах дьоннор, ойууттар уонна удаҕаттар тустарынан үөрэтэр, суруйар. Ол курдук мин кини «Война трех миров» айымньытын билэбин. Бу маннык тиэмэ5э тиийииитэ суруйааччы ураты историялаах сиргэ – Таас Тумуска төрөөбүтэ буолуон сөп. Үһүйээннэр кэпсииллэринэн манна ураты дьон олоро сылдьыбыттар. Өссө Кыыл Уола- Сергей Зверев манан ааһан иһэн халлаан ырыатын истибитин туһунан кэпсээн эмиэ баар.

Айымньыга сиэр – майгы тиэмэтэ, бүгүҥҥү медицинэ сайдыыта арыллар.

Онтон “Новогодний вальс” диэн Виталий Андросов кэриэһигэр анаммыт кэпсээн. Биһиги кинини биһиги биир дойдулаахпыт Павел Соловьев тылларыгар “Сибэкки биһикки” ырыатынан билэбит. Бу кэпсээни Арчылан тылбаастаабыта. “Күрүлгэн” 6-с нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Владимир Николаевич Виталий Тимофеевичтыын доҕордуу, истиҥ сыһыаннаах эбит. Арчылан эмиэ билсэр, ытыктыыр эбит. Онон бу кэпсээни тылбаастааһыны, саха ааҕааччытыгар тиэрдиини иэһин да быһыытынан ылыммыт.

Кэпсээн аатыгар этиллэр вальс диэннэ сөп түбэһэн олус лирическэй. Бу кэпсээни ааҕан мелодист, учуонай Виталий Андросов туһунан элбэҕи биллим. Бэйэм ордук мистическэй “Халыма сонатата” кэпсээни ордук сөбүлээтим.

                                             2.4. Тылбаас туһунан автор санаата.

Владимир Николаевич бу кэпсээннэрин тылбаастарыттан Арчылан ахтыытыттан билбиппинэн, олус астыммыт. Оттон мин кини савнаатын суруйааччы бэйэтин сайтыттан биллим. Ол курдук онно суруйар: “... Я хочу сказать большое спасибо писателю, редактору "Кюрюлгэна" Афанасию Гуринову, который перевёл рассказ на язык саха и опубликовал в своём журнале. К слову сказать, "Кюрюлгэн", который издаёт "Ситим-Медиа", не раз становился победителем в номинации самых тиражных национальных журналов России, так что, надеюсь, рассказ прочитают многие мои земляки-якутяне». 

Суруйааччы бу баҕа санаата, кырдьык, туолла. Биһиги бу тылбаастаммыт кэпсээннэри аахтыбыт уонна дьоннорбутугар аахтардыбыт.     

2.5. Арчылан өссө биир ситимэ

Афанасий Гуринов – Арчылан өссө биир Таас Тумуска олоро сылдьыбыт биһиги талааннаах биир дойдулаахпытын мелодист – композитор, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, сүүстэн тахса ырыа, хоровой айымньы автора А.К.Калининскайдыын – Лунха Өлөксөйүн  кытта айар үлэтинэн алтыһар.  Алексей Калининскай Арчылан тылларыгар 2016 сылтан билсэр. Бастакы ырыалара «Дьол чыычааҕа” этэ. Онтон «Дойдубар айан», «Дьокуускай хотунум», «Эйэ, дьол холууба», «Олоҕу уруйдуур тойугум» ырыалар көттүлэр, дьон – сэргэ сэҥээриитин ыллылар.  «Айар дьоннор бэйэ – бэйэлэрин өйдөһөн үлэлээн бардахтарына, итинник айымньылаах үлэ салҕанар, тахсар” диэн биһиэхэ анаан суруйбут ахтыытыгар биир дойдулаахпыт бэлиэтиир. Онон кинилэр айар аартыктара салҕанар.

Арчылан ити курдук Таас Тумуска олоро сылдьыбыт биһиги талааннаах биир дойдулаахпытын, самодеятельнай композитор А.К.Калининскайы – Луҥха Өлөксөйүн кытта айар үлэтинэн алтыһар, ол түмүгэр сүрэҕи долгутар кэрэ ырыалар айыллаллар. Биһиги бу үлэбитигэр Арчылан Луҥха Өлөксөйүнээн айбыт ырыаларын түмтүбүт.

Түмүк

Бу үлэни толорон Владимир Николаевич Федоров айымньылара сахалыы тылбаастаныыларын туһунан туһунан элбэҕи биллим.

Чинчийиибит сүрүн матырыйаалларынан буоллулар:

Н.А.Лугинов аатынан литературнай музей матырыйааллара,  суруйааччы тус сайта, ахтыылар, “Күрүлгэн” сурунаал .

Чинчийиибит  түмүгүнэн:

1.      В.Н. Федоров айар үлэтин,   сахалыы тылбаастанан ааҕыллыытын үөрэттибит.

2.      Гуринов Афанасий Гаврильевич – Арчылан  Владимир Николаевич айымньыларын  сахалыы саҥарпыт  суруйааччы буоларын биллибит бэлиэтээтибит. Тылбаасчыт туһунан матырыйааллары хомуйдубут, ахтыы ыллыбыт, үөрэттибит. 

3.      “Күрүлгэн” сурунаал Владимир Федоров саха тыллаах ааҕааччыга тиийиитигэр, тарҕаныытыгар  улахан  оруолун үөрэттибит.  Сурунаалы кытта билистибит.

4.      Тылбаастаммыт кэпсээннэри ааахтыбыт, ырыттыбыт.

5.      Суруйааччы Арчылан  композитор Алексей Калинискайы кытта ситимн үөрэттибит, ырыаларын түмтүбүт.

6.      Үлэни түмэн,  суруйааччы айымньыларын тылбаас туһунан кэпсиир  матырыйаалы бэлэмнээтим.

7.      Оскуолам оҕолоругар кэпсээтим.

8.      Оскуолабар стендэ оҥорон быыстапкалаатым.

9.      Литературнай музейга онорбут матырыйааларбын бэлэхтээн, фондатын хаҥаттым.

            Туруоруммут сыалбын-сорукпун сүрүннээн  ситтим.. Инникитин өссө дириҥэтэн үөрэтэр дьоҥҥо – сэргэҕэ тарҕатар баҕа санаалаахпын. Улуустааҕы «Дабаан»  хаһыакка матырыйаал оҥорон  ыыттыбыт.

Туһаныллыбыт литература

1. Федоров В.Н. Халыма сонатата: кэпсээн (А.Гуринов – Арчылан тылбааһа) //  Күрүлгэн. - 2019.  - №3

2. Федоров В.Н. Сана дьыл түүн: кэпсээн (А.Гуринов – Арчылан тылбааһа)  //Күрүлгэн. -2019. -№6

3. Фролова Г. Ол түгэн дуораана.. : сэһэнтэн саҕыллыбыт санаалар // Кµрүлгэн,- 2011. -№1 С. 114-117