Традиции и обычаи народов лезгин

Мел- лезгинский народный обычай взаимопомощи, когда одному что-либо не под силу, собирается все село, квартал или близкие родственники.
Мел-чи халкьдихъ дегь девирдилай амай къени адетрикай сад я. Мелери халкь агудда, инсанрик руьгь кутада. 

Лезгийрин мярекатар ва адетар

15.10.2012       4 385

Чаз бубайри тунвай кIалубрилай къачуз жезвай файда къенин юкъузни вине яз амазма

  Гьар са халкьдин кIалуб адетра аватIа, мярекатри ам вилик тухузва. ГьакI яз, парабуру адетарни мярекатар сад-садахъ какадарзава. Са квелди ятIани абур гьахъ я. Абуруз чара-чараз тамашунни дуьз туш, сад-садахъ какадарунни. Вучиз лагьайтIа, адетри гьар са касдиз кардин чка къалурзаватIа, мярекатри и чкайрикай, ксарикай, алакьунрикай чIехи са къуват ийида, инсанрик руьгь кутада, чIехи метлебар арадал гъида.

 Гьар са хизандин, гьар са хуьруьн дамах я лезги мехъер

Чи адетрин арада лезги кIалуб хвена, къенин юкъузни халкьдин дамах тирди мехъерар я. И мярекатдин кьиляй-кьилиз адетрин бинедал ала. КIвенкIни-кIвенкIве чIехидан чка, ахпа миресринни халуйрин чкаяр! Мехъер тухун вири мукьва-кьилидин хиве аватIани, ана кьилин гаф миресринди я, дидедин патари лагьайтIа, чпивай жедай куьмекар къалурун буржи я. Ахпа амай мукьва-кьили кардик къуьн кутаз гьазур хьун герек я. И мярекатда акьван кIвалах ава хьи, виридаз агакьда, эгер ийидай кас хьайитIа. Авурбуруни ахпа са шумуд несилда лугьуда: «за филан касдин мехъерик ихьтин крар авурди я». И крар паюн патални мехъериз талукь са шумуд межлис ава.

 «Це лугьун»

И межлисда мукьва-кьилиди санал кIватI хьана, руш це лугьуз вужар финин ва гаф гьида лугьунин месэла гьялда. Им миресрикай сад хьун адет я. Руш це лугьун — къавум кьаз кIанзавай ксарин ракIар ахъаюнин сифте кам я. Атайбур мугьман яз суфрадихъ ацукьна чай хъвайдалай кьулухъ халуйрикай сада лугьуда:

— КIвал къени хьурай, чи гаф чи чIехиди филан касдив гва.

Адани ният ахъайна месэла икI тада:

-Я стха, эвера ви кIвале авай чи вахазни. Чун филан касдин хциз куь руш це лугьуз ракъурнавайди я. Куьн са меслят тир фикирдал ша.

Абуруни чпин арада меслятдал атана жаваб гуда. Рази хьайитIа, чпиз рушан мехъер аладариз вучар герек ятIа лугьуда.

Крар паюн

Мехъерилай вилик мукьва-кьили илифарна гьардал са кар тада, хиве къун тавурбур патахъ ийида. Чамран дустар миресрикай садан кIвализ илифарда. Гъенен гьазурвилерин крар акун, сусан жегьизар ялун, чам хуьн… — вири гьабурун хиве ава.

Нупачи хкягъун

Крар пайзавай межлисдал гьялзавай месэле я. Адан хивени гзаф крар кIалубда тун гьатзава. Ибурукай мехъерин магъар кутан, цIарлийрин чка тайинарун, кьулердай майдан ва дем кутадай чкаяр гуьнгуьна тун ва масабур кьилинбур я. ЦIарлиярни, маничини, ашукьни гьада разивилел гъида ва маса кьулериз талукь ксарин месэлаяр гьялда.

Дем тек мехъер кIвалин ваъ, вири хуьруьн межлис я. Деминиз атунихъни вичин шартIар ава. Абурукай сифтеди са тамашун ваъ, гьамни капарив межлисдин руьгь хкажун я. Садни, и межлисда авай ксаривай межлисдин чIехидан — нупачидин гафунилай алатиз жедач.

Чиниз акъудун араяр ахъаюн, цIийиз арадал атанвай хизан кьабулун, абуруз гила чеб аялар туширди, гьуьрмет авуниз ва къазанмишуниз лайих инсанар тирди къалурун, чпиз цIийи хизан хуш тирди малумарун патал я. Адетдив свас экуьнахъ кIватI хьанвай мугьман папариз чай гъана, вичин паяр гуналди, чамни нянихъ итимрин межлисда, суса вилик гъайи чай хъуналди чиниз акъудда.

Мехъерин мярекатдин и макъалада тупIалай тавунвай макъамарни гзаф ава. Шак авачиз абурухъ гьар садахъ вичин чIехи чка авайди я. Анжах тIвар къунвай межлис къиле тухунин карда и мярекатрин тамамвили ам пара вине ийизва.

Илифарун несилди патарихъ чукIурзавай хелер я

Уьмуьрдик тIям кутазвай, хизанрин, халкъдин къуват пара ийизвай мярекатрикай садни илифарун я. И мярекат вилиз куьлуьз аквазватIани, ам са шумуд кIарцIиз чара жезва ва абурухъ гьарадахъ чара-чара вичин манаярни ава. И мярекатдин кьиле авай къуват ада инсанар сад садав агудун, чирвилер, алакьунар винел акъудна рекъер ахъаюн я.    

Гьар са куьнилай вилик илифарунин суфра лезгиди са инсандиз вичин патай авай гьуьрмет къалурун патал ийизва. Садни, ийидай са меслят хьайила илифардай адетни ава. И чIавуз яргъал ихтилатардай, кардин тIул дериндай аквадай имкан жеда. Эверай мугьмандиз гузвай къимет вине жеда. Ибур илифарунин адетдин кIарар я. Чахъ и адетдиз талукь межлисарни ава.

Мугьман илифарун

Мирес-верисди хванахвадиз къалурзавай гьуьрметдин са лишан я. И межлисдиз мугьмандилай къийир тIвар-ван авай чирхчирдиз, яр-дустунизни эверда. Абурни ихтилатрин бинедаллаз мугьмандихъ галаз мукьувай таниш жеда, пара чIавуз чпини адаз пакад юкъуз чпин кIвализни са илифун теклифда.

КIвач ахъаюн

Жуван муг патан инсандиз къалурун, ракIар чиниз ахъа тирди къалурунин межлис я. И чIавуз межлисдиз маса мукьва-кьилидизни эвер гуда. Эверзавай мугьманризни тек ваъ, багърийрикайни галаз атун меслят аквада.

Хабар кьун

Кьилел са кьиса, къаза атанвай, рикIе гъам-хиял авай ксарин гьалдиз шерик хьун, кардик къуьн кутан патал арадал атайвайди я. И чIавуз тIал рикIелай алатдай ихтилатар авурай лугьуз патан ксаризни эверда.

Мелерилай рекьералди

Маса чIехи мярекатрикай лагьайтIа, вине авайди мелер я. Мелера гзаф ксар кIватI жеда, чебни гьарнихъай атанвайбур. Абурухъ гьардахъ вичин къилих ва алакъунар жеда. ГьакI яз, и мярекат арадал къведалди кьиле тухузвай крарик чIехи мана ава. Мел элди санал кIватI хьана, са касдиз, я хизандиз, несилдиз гъил къун яз кумек гун патал тирди виридаз чида. Анжах тIимилбуру фикир гузва хьи, мелерни са шумуд межлисдикай ибарат я.

Меслятар

И чIехи межлисдин кьилни я, тIулни. Эвер гузвай ксариз вахт ва чка инал тайинарзава. Вилик вуж акъатдатIа, гьида кардин кьил гъиле къадатIа меслятрин мжлисдал малумарда. Ахпани хуьре герек аквазвай ксариз эвер гуда. Мелериз пата-къерехде авай инсанарни илифдай адет ава.

Мелен суфра

И чIавуз кIватI жезвай ксар эверунал къвезва. Абуру кардилай пара, хьайи-тахьай ихтилатар ийида, алатай крар рикIел хкида, кар кьилиз тухунин чирвилерикай, кьисайрикай, хкетрикай гаф кудда. Лап парабурун рикIелай экуьн яралай къарагъна вичин кардик галтугун герек тирдини алатна. Инал кьилехъан-сифте фена, масабриз рехъ къалурзвайди хичалин я.

Дем ягъунар

Мелез атанвай, кардик галай инсанри фу тIуьн вични са межлис хьиз чара ийиз жеда. Вучиз лагьайтIа, суфрадихъ инсанар тIуьн-хъун авунилай пара лугьуз-хьуьрез, гаф-гафунал гъиз кIватI жеда. И ихтилатар хушбур, рикI ахъайдайбур, гагь-гагь кьисайриз элкъведайбурни жеда.

ЯхцIур, яхцIурни цIуд йис идалай вилик мелер галачиз хуьруьн-кIвалин крар кьилиз тухун мумкин тушир. Къе техникадин къуватдив залан тIалабар арадай акъудиз жезвай хьиз аквазватIани, садавайни лугьуз жедач хьи, ихьтин межлисрин тIям квахьнава… Абуру инсаниятда кьазвай чка гьа виликанди хьиз файда гвайди ва вине авайди я…

Алай аямда адетри гузвай файда

Ихьтин мярекатар пара ава. Абуруз  алатай аямриз талукь къилихда тамашзавайбурни тIимил туш. Заз, лагьайтIа, абурун къеняй къенин йикъан, лап шегьеринни яшайишдиз талукь тир макъамар аквазва ва абур заз кIелдайбур патални чира ийиз кIанзава. Заз чизва, къе пулунал атайла чIехи имканар авайбур пара я. И кар себеб яз инсанар сад-садахъ галкIидай чкадал, къвердавай яргъал хьунихъ физва. Гзафбурухъ къе дачаяр, багъдин кIвалер ава. Абур гатфарихъ кардик кухтан патал са шумуд хизандин аялриз эверна кар санал кьиле тухуни къвезмай несилдин тербиядиз хъсан патахъай чIехи таъсир къалурун мумкин я. Яни чуь са чка атайла элифариз машат ийизва. Имбур маишиятдин суалар я. Заз лагьайтIа къалуриз канзва хьи, алай аялдин шагь дамар тий  лезги адетрин бинедаллаз файда къачудай макъамар пара ава.

Сифтени сифте маса кардик квай ксар суфрадал элифринин…Ин чIавуз тек проблемар гьалинлагъ къийир пара чIехи инсанар ни арадал къвезва. ТахайтIа са кар чидай инсан элифарни адавай мислагьат къачун! Ихьтин эхтилатдин эвез чуь гуда?

Яни хьи, атай са мугьмандихъ галаз жуван кардиз мукьа инсанрин элифарин. Са варавурд авун бес я хьи, вилиз ин чIавуз гьам мигьмандин, гьамни мици кардихъ квай ксарин вилик хкаж жезвай гьуьрмет акурай. Алай аямда бизнесда ихьтин нетижаяр гъилихъ ийин патал чIехи пулар харжизда, ина адаз ухшар мерекатарни жезва. Лезгийрин адетра пулда ацукьнвай ин крар.

Чи адетрин кьениш аямдин кардихъ пара туьн къвезвайди мехъер мерекатдин кIалуб я. Патакай тамашайла вилиз аквазвайтIани, ин мерекатрин межлисрин къене чIехи къуватI кIватI жезва. Сифте мукьа-кьлида кар кIалубда твазва, хуьру-кIвали санал кIватI хьана мехъер кьиле тухузва. Амбири цийиз арадал къвазвай хизандихъ кьуьн кутазва. Демина лагьайтIа, вири акахьзва ин кардихъ. Свас гъаб акъудзва чиниз. Чамни-свасни верини къугъваз-къугъвар хъуьрез-хъуьрез, кьуьлериз звергана.

Ихьтин кар ийин патал къенин бизнесди чIехи пулар харж ийизва. Пара чIехи мерекатар тухузва. Чаз лагьайтIа бубайри кьил чиле туна, рикI акьайна, шад вилеяр сад хьана кар арадал гъидай имканар тунва. Жибуру кар ва, лап хизанар арадал гъизва. Тамаш хизан кардилай гьикьван вине аватIа.