Творческая работа "Угаа уhанда хаяхагуй"

МУ «Курумканское районное Управление образования»

МБОУ «Гаргинская СОШ им. Н.Г. Дамдинова»

Районный творческий конкурс по книге О.Н. и Л.Б. Намжиловых

«Путешествия Масандая – вождя Сэгэнутов»

/Номинация «Сочинение»/

«Угаа уhанда хаяхагүй»

Выполнил: Раднаев Баярто, ученик 9 класса

                                                           Руководитель: Раднаева Е.Д.,

                                                                         учитель русского языка и литературы

с. Арзгун, 2014 г.

Модоной үндэhэн газар доогуур,

                                                                                                   Хүнэй үндэhэн газар дээгүүр.

(оньhон үгэ)

Хүн бүхэн долоон үеhөө уг гарбалаа сээжэ мэдэхэ ёhотой. Эхэ эсэгынгээ уг гарбал мүнхэдөө мэдэжэ ябаха, үндэр нэрыень дээшэнь үргэжэ, уг гарбалаа саашань үргэлжэлүүлхэ, хүнэй зэргэ хүн болохо - манай уялга.

Хурамхаанаймнай дасанай шэрээтэ Олег Намжилов ба Людмила Намжиловагай бэшэhэн «Сэгээнэдэй ударидагша-Масандайн аяншалга» гэжэ ном эжымни  уншаха гэжэ намда үгэбэ. Номой гадар дээрэ бултанда мэдээжэ бүхэ барилдаашан Баатар Цыреновые хараhаар лэ таняаб. Тэрэ хадаа Масандай баатарта адли эмээлтэ мориндоо hуужа, аяншалгада гарахаяа бэлэн лэ байна. Би өөрөө Сэгээнэд угтайб. Тоонто нютагни – Баргажанай аймагай Хилгана нютаг болоно. Минии уг гарбал: би Баяртаб, Баярта Саянай, Саян Шагдарай, Шагдар Санжын, Санжа Тэхын, Тэхэ Мужаанай, Мужаан Баатайн. Энэ ном уншаад байхадаа, өөрынгөө угай элинсэг хулинсагуудаараа омогорхоноб.

Сэгээнэд угайхид эртэ урда сагта Енисэй мүрэниие зубшаад ажамидардаг байгаа. Мүнөө бүхы Буряадта тарашанхай.

Масандай тухай ном соо үнэн болоhон ушарнууд тухай харуулагдана. Маднайн гэр бүлэдэ үхибүүн түрэжэ, бултаниие баярлуулна. Батсоо бэри басагандаа хөөлэнтиин шүлэ уулгана. Минии мэдэхээр, Сэгээнэд угайнхид хөөлэнтии загаhаар мүнөө мүргэдэг.

Масандайн хугшэн аба, Маднай, яагаа олон юумэндэ ашаяа hургаа гээшэб! Табатайхан байхадань, хоёр хутага бэлэглэнэ: «Хододоо сэбэрээр баряад ябаарай, хутагашни хурса байха ёhотой. Хоёр гарнуудшни шанга байг лэ». Масандай эрын гурбан нааданда бултаниие диилэжэ гараа. Маднайн ашадаа баярлаха гээшэнь – түрүүн нэгэ угай хун бүхы мүрысөөндэ булижа үзөөгүй ха юм.

Тэмуджиндэ баргуудууд ехэ туhа хүргэhэн юм. Масандай Чингис хаанай эгээ дүтын нүхэр байһан гэжэ мэдэбэб. Масандай олон газараар аяншалаа, юу хараhанаа, хэнтэй уулзаhанаа, Чингис хаанда бэшэг соогоо хөөрэдэг байгаа. Аяншалгада гарахадаа, Масандай бүхы юумээр hонирхоно: шэнэ газарнуудаар, хүн зоноор, худалдаа наймаанаар.   Тэрэ хүн зондо туhа хэхэ, элдэб үбшэнhөө аргалха гэжэ оролдоно. Түбэд ошожо, Жамбал Ринчинтэй танилсана. «Ши, Масандай, шанга бэетэй байнаш, олон хэлэ мэдэнэш. Түрэлхидшни шамайгаа бэрхээр, hайнаар хүмүүжэhэн байна. Сэрэгшэ бэшэ hаа, хэды бэрхэ эмшэн болохо байгаабши! Юумэндэ hураха дураншни намда hайшаалтай байна. Түрүүшын харгы нээгээш – саашадаа олон зон Түбэд ерэхэл»,- гэжэ Жамбал  багша хэлээ.

Чингис хаанда туhа хүргэжэ байhаар байтарнь,  Масандайн тоонто нютагта ехэ дайлалдаан болоно. Түрэлхидынь алуулаа, ганса Борогул хүбүүниинь амиды үлэжэ, ондоо тээ байрлаа юм. Масандай олон дайсадаа диилэжэ, хүбүүгээ бэдэрхэдэнь, ганса Норхон гэжэ аша басаганиинь амиды үлөө юм. 

Сэгээнэдэй ударидагша тухай ном уншаад байхадаа, өөрынгөө уг тухай олон юумэ мэдэжэ абабаб, Чингис хаан тухай һонирхолтой юумэ мэдэбэб.

Минии найматай байхада, Хилгана нютагтамнай угай найр – наадан болоо hэн. Энэ фестивальда Шоно, Һэнгэлдэр, Сэгээнэд, Баяндай, Эмхэнэд угтайшуул ехэ багагүй бэлдээ бэлэйбди. Дуу дуулаха, шүлэг хэлэхэ, ёохор хатарха, үльгэр хөөрэхэ гэжэ даабаринууд байhан. Манай угайхид – Сэгээнэд – эгээ олон байгаа бэлэй, тиихэдэ нэгэдэхи hуури эзэлээбди.

Мүнөө энэ номтой танилсажа, манай угтан, нээрээшье, яһала олон юм байна гэжэ ойлгобоб, ехэ омогорхобоб. Буряадта гэбэл, Баргажанда, Хурамхаанда, Кабанскда манай гарбалтан бии гэнэ. Саашадаа бидэ өөрынгөө хүбүүд, басагадтаа хөөрэжэ үгэхэбди. Манай Сэгээнэд угайнхид болохо  мэдээжэ зураашан С.Р. Ринчинов, «Икат» фирмын генеральна директор Б.Л. Очиров, СССР-эй спортын мастер В.Х. Гармаев, г.м. гэжэ абамни хэлэдэг.

Уг гарбалаа, элинсэг хулинсагаа hайн мэдэжэ, абганар нагасанараа хүндэлжэ, хэтэ мүнхэдөө амгалан тайбан ажаhуухамнай болтогой.