Здоровьесберегающие технологии в начальной школе по ФГОС

                                                        Уалыты Татьянæ

Сæйраг домæнтæ   ирон литературæйы уроктæм

ног ахуырадон стандарты уавæрты.

или

Урок куыд ахуырадон куысты сæйраг формæ фæзынд æвддæсæм æнусы, ома æртæ сæдæ фæндзай азы размæ. Ахæм цардхъом разынд, æмæ ма абон дæр аккаг бынат ахсы скъолайы ахуырадон-хъомыладон процессы. Фæлæ,  фæстаг азты    ахуырады системæйы цы ногдзинæдтæ фæзынд, уыдон урокæн  фæивтой йæ нысаниуæг,  бауагътой дзы ног хъуыды, ног мидис.

Иууыл растдæр характеристикæ  нырыккон урокæн дæтты Ю. А. Конаржевский: «Современный урок - это, прежде всего урок, на котором учитель умело использует все возможности для развития личности ученика, ее активного умственного роста, глубокого и осмысленного усвоения знаний, для формирования ее нравственных основ».

Мæнæ цы зæгъынц,  цавæр хъуамæ уа нырыккон урок , уый тыххæй та скъоладзаутæ:

1. «Урок хъуамæ уа хъæлдзæг, цымыдисаг, мидисджын, æнцонæмбарæн. Ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутæ урочы хъуамæ кæной æмгуыст,  кæрæдзиимæ сæрибарæй ныхас кæной».

2. «Нырыккон урок ма хъуамæ уа  иугъæдон,  æнкъард, хъæздыг уа  алыхуызон куысты хуызтæй».

3. «Нырыккон урочы алы скъоладзауы цæстæнгасмæ, хъуыдымæ дæр фаг æргом здæхт хъуамæ цæуа.  Урочы адæймаг хъуамæ ахуыр кæна адæймаг суæвыныл».

Уæдæ ахуырады системæйы актуалондæр фарстатæй иу у, цавæр хъуамæ уа  урок нырыккон уавæрты.   Урочы абоны  домæнтæ сты, канд предметæй зонындзинæдтæ нæ, фæлæ ма уыцы зонындзинæдтæй  практикон æгъдауæй пайда кæныны арæхстдзинæдтæ дæр райсын. Стыр æргом аздахын хъæуы  скъоладзауы активондзинады рæзтыл куыстмæ.  Активон та уыдзæн уæд, æмæ куы  мбара ахуыры нысан, йæ хъæугæдзинад, йæ алы архайд дæр куы уа хъуыдыгонд æмæ æмбæрстгонд.

Ахуырады  домæнтæ æвæрынц ирон литературæйы урочы размæ дæр ног хæстæ.    Ирон  литературæйы  урокæн дæр йæ сæйрагдæр нысан у скъоладзауы хибарæй кусыныл фæцалх кæнын, зонындзинæдтæм тырнындзинад æм гуырын кæнын; йе сфæлдыстадон хъуыдыкæнынад, йæ дзургæ æмæ диалогон ныхасы арæхстдзинæдтæ  йын райрæзын кæнын;  уыимæ рæзгæ фæлтæры миддуне йæ адæмы цардыуаджы,   удварны хъомыладæй фæхъæздыгдæр кæнын; хъомыл æй кæнын гуманизм æмæ граждайнаг идеалтыл.

 Абон  ног ахуырадон стандартмæ гæсгæ арæзт  ирон  литературæйы урочы раз æвæрд цæуы ахæм домæнтæ:

  - урок хъуамæ уа хорз бацæттæгонд, уагъд  цæуа  алцæмæй ифтонг кабинеты;

 - ахуыргæнæг хъуамæ рагацау сбæлвырд кæна йæхи æмæ скъоладзауты архайд, иумæ сбæрæг кæной  урочы темæ, нысан, хæстæ;

 -  урок хъуамæ уа проблемон æмæ арæзт уа скъоладзауты  иумæйаг культурæ рæзын кæнынмæ; ахуыргæнæг разæнгард кæна   йæхи дæр  æмæ скъоладзауты дæр æмгуыст кæнынмæ;

-  ахуыргæнæг урочы хъуамæ  араза  проблемон уавæртæ, разæнгард  кæна  скъоладзауты архайдмæ;

 - хатдзæг хъуамæ кæной  скъоладзаутæ сæхæдæг;

 -  урочы сæйрагдæр  æргом здахын сывæллæттæм;

 - хыгъд хъуамæ цæуой,  скъоладзаутæм цы  зонындзинæдтæ æмæ арæхстдзинæдтæ  ис, уыдон;

 -  ахуыргæнæг хъуамæ хорз  ифтонг уа  методикон зонындзинæдтæ æмæ арæхстдзинæтæй.

Ног ахуырадон стандартмæ гæсгæ арæзт  ирон  литературæйы урочы

сæйраг хæйттæ (компоненттæ) сты:

1. Организацион. Къласы цæттæдзинад  урокмæ,  урочы æмбæлгæ уаг æмæ фæтк.

2.  Урочы нысантæ.  Скъоладзауты раз   ахуыры нысантæ сæвæрын.

3. Мотивацион.  Сахуыркæнинаг æрмæгæн сбæлвырд кæнын йæ æнæмæгхъæугæ  нысаниуæг.

4. Коммуникативон. Ахуыргæнæджы  бастдзинад, архайд  къласимæ.

5. Урочы мидис . Урокмæ  бацæттæ кæнын   сахуыр кæнынæн, бафидар кæнынæн, фæлхат кæнынæн, хибарæй куыстæн æрмæг.

6. Технологон.  Равзарын хъæугæ методтæ æмæ куысты хуызтæ урокмæ, темæмæ, къласмæ  гæсгæ.

7. Контролон-бæрæггæнæн. Скъоладзауты разæнгард кæнынæн, цымыдисдзинад сæм рæзын кæнынæн урочы раст  аргъ кæнын скъоладзауы куыстæн, архайдæн. 

8. Аналитикон. Урокæн хатдзæгтæ скæнын, хи æмæ скъоладзауты архайдæн анализ скæнын.

Ног ахуырадон стандарты уавæрты фæтынгдæр кæнын хъæуы скъоладзауы цымыдисдзинад  ирон  литературæ ахуыр кæнынмæ. Равдисын ын,  предметæй ахуыртæ цардæй ист цавæрдæр иппæрд зонындзинæдтæ нæ,  фæлæ цардмæ цæттæ кæнынæн, йæ базонынæн, ног зонындзинæдтæ  агурынæн, æмæ уыдонæй царды пайда кæныны арæхстдзинæдтæ кæй сты.

      Абон урочы фылдæр æргом  здахын хъæуы ахуыргæнæг æмæ скъоладзауты, скъоладзауты æхсæн æмгуыстмæ. Скъоладзау хъуамæ уа ахуыры процессы сæйраг архайæг.

Ирон  литературæйы урочы фаг  æргом здæхт хъуамæ цæуа  диалогон ныхасмæ: скъоладзаутæ æмæ уацмысы авторимæ, ахуыргæнæг æмæ скъоладзаутимæ, скъоладзаутæн сæ кæрæдзиимæ, скъоладзаутæ æмæ чиныджы авторимæ. Уымæ гæсгæ ма  нырыккон урок хонынц полилог дæр.

Иуæй-иу ахуыргæнджытæ абон  ирон литературæйы урокæн йæ ногдзинадыл нымайынц  техникон фæрæзтæй парахатæй пайда кæнын. Уый дæр хъæуы, фæлæ ахуыргæнæг хъуамæ зона кæд æмæ дзы куыд пайда кæнын хъæуы, уый. 

Нырыккон урок хъуамæ уа  проблемон- диалогон урок. Ахæм урокмæ цæттæ  кæнгæйæ ахуыргæнæджы  бæстон ахъуыды кæнын хъæуы урочы алы этапы дæр йæ архайдыл.

Ног ахуырадон стандартмæ гæсгæ арæзт ирон литературæйы урок  хъуамæ арæзт уа æхсæз сæйраг этапæй:

 - сразæнгард кæнын (мотиваци) - арæзт у скъоладзауты активон интеллектуалон архайдыл фæцалх кæнынмæ;

 -  нысан сæвæрын -  скъоладзаутæ  сæхæдæг зæгъынц урочы нысантæ  ахæм схемæмæ гæсгæ «æрхъуыды кæнын → базонын → сахуыр кæнын»;

 - зонындзинæдтæ  фаг кæй нæй, уый бамбарын - ахуыргæнæг урочы аразы проблемон уавæр (цæлхдур), скъоладзаутæ бамбарынц, цы зонындзинæтæ сæм ис, уыдон фаг кæй не сты йæ аиуварс кæнынæн;

 - коммуникативон уавæр  - ног зонындзинæдтæ  агурын коллективон куысты хуызтæ æххæстгæнгæйæ (къæйттæй куыст, къордты куыст æмæ а. д.);

- кæрæдзийы куысты хæрзхъæддзинад  бæрæг кæнын;

 - рефлекси скæнын - скъоладзау хъуамæ бамбара,  ногæй цы базыдта, цæуыл сахуыр ис урочы, уый.  

Куыд урок, афтæ урокмæ бацæттæгæнæн рæстæг  дæр уæвæн ис æмæ арæзт уа æхсæз  къахдзæфæй:

1 – аг къахдзæф. Ног æрмæг сбæлвырд кæнын. Ахуыргæнæг рахицæн кæны, цавæр ног зонындзинæдтæ хъуамæ базоной скъоладзаутæ урочы, уый.

2 – аг  къахдзæф. Саразын проблемон уавæр.  Цæлхдур урочы  уæвæн ис æмæ сæвзæра йæхæдæг дæр. Фæлæ ахуыргæнæг хъуамæ хорз æмбара, проблемон уавæр  урочы кæд сæвзæрдзæн, куыд æмæ кæд хуыздæр уыдзæн йæ фæзынд. Уымæ гæсгæ скъоладзаутæн  саразын ахæм уавæртæ, цæмæй сæхæдæг сбæлвырд кæной урочы проблемæ темæ, нысан кæнæ фарсты хуызы  «зынтæй» кæнæ «бадис кæнгæйæ».

        Фыццаг хуызмæ гæсгæ скъоладзаутæн лæвæрд цæуы ахæм хæслæвæвæрд, кæцыйы нæй сæххæст кæнæн æнæ ног зонындзинæдтæй.  Проблемон диалоджы фæрцы ахуыргæнæг скъоладзауты æркæны, зонындзинæдтæ сын кæй нæ фаг кæны, уыцы хъуыдымæ æмæ урочы проблемæ  сбæлвырд кæнынынц  темæ кæнæ нысаны хуызы.

           Дыккаг  хуыз домы абарын дыууæ  факты, хъуыдыйы. Абарсты рæстæг ахуыргæнæг хъуамæ æркæна скъоладзауты ахæм хатдзæгмæ, цæмæй сæ бон бауа урочы проблемæ фарсты хуызы сбæлвырд кæнын.

3 –аг къахдзæф. Сбæлвырд кæнын урочы архайд. Урочы проблемæ бæлвырдгонд куы  рцæуа, уæд райдайы йæ сæйраг хай – коммуникативон. Ацы этапы сæйраг æргом здæхт цæуы  скъоладзауты хибарæй куыстмæ. Уымæ гæсгæ урокмæ цæттæ кæнгæйæ ахуыргæнæг хъуамæ рахицæн кæна алыхуызон куысты хуызтæ.

4 – æм къахдзæф. Куысты пълан (фæтк) сбæлвырд кæнын.  Ахуыры рæстæг ахуыргæнæг  скъоладзаутæн дæттын, сæ хъуыдытæ раргом кæнынæн, цæлхдур аиуварс кæнынæн æххуыс чи фæуыдзæн, ахæм æрмæг; æххуыс сын кæны  хибарæй проблемон уавæр райхалыны пълан бацæттæ кæнынæн.

5 –æм къахдзæф. Куысты фæстиуæг. Урочы пъланы (сценари) бæлвырдгонд хъуамæ æрцæуа, ахуыргæнæг  проблемон уавæр цавæр хуызы,  куыд аиуварс кæндзæн, уый. Зæгъæм, дзуапп ахæм фарстæн: «Уæдæ  куыд аиуварс кодтам проблемæ?»

6 – æм къахдзæф. Ног æрмæгæй пайда кæнынæн агурын хæслæвæрдтæ. Уыдон дæр хъуамæ уой цæлхдурты хуызы, скъоладзауты разæнгард кæной иртасæн архайдмæ, хибарæй кæнæ къордты куыстмæ.

   Ног ахуырадон стандарты домæнтæм гæсгæ  æмæ  мадæлон æвзаг æмæ литературæйы  уавæр  хынцгæйæ, стыр æргом аздахын хъæуы  ирон адæмы монон культурæйы хæзнатæм. Уыдон сты алы адæймагæн дæр йæ мадæлон бындур, кæцыйæ не скъоладзаутæ дзæвгар азты цух æййафынц.

Ацы куысты стыр нысаниуæг ис урокты нæ удварны хæзнатæ æмæ бæстæзонæн æрмæгæй пайда кæнынæн. Уымæн æмæ  уыдон сты  ирон  адæмы национ культурæйы  ахъаззагдæр  хай.

Абоны скъоладзауты   ифтонг кæнын хъæуы  нæ фыдæлты фарн æмæ намыс, нæ культурæйы цыртдзæвæнтæ, адæмон сфæлдыстады хæзнатæ, ирон адæмы удыхъæд, сæ рæсугъд æгъдæуттæ, культурæ, аивад æмæ æндæр хъæугæ æрмæгæй.

 Методистты хъуыдымæ гæсгæ, ацы æрмæгæн  ис стыр нысаниуæг литературæйы урокты, кæны сæ аивдæр, цымыдисагдæр. Йæ фæрцы ахуырдзаутæ хуыздæр бамбарынц канд литературон уацмыс нæ, фæлæ ма сæ зонындзинæдтæ фæхъæздыгдæр вæййынц нæ рагфыдæлты цард æмæ æгъдæуттæй, нæ зындгонд адæм æмæ хъайтарты сгуыхтдзинæдтæй, æрдзы цымыдисаг хабæрттæй æмæ а.д. Урокты  бæстæзонæн  æрмæгæг æмæ удварны хæзнатæй  пайдагонд куы фæцæуы, уæд  скъоладзауты   зонындзинæдтæ  дæр  бæрæг  фæхуыздæр вæййынц. Ахæм  уроктæн  та, кæй  зæгъын  æй  хъæуы, ис  стыр  ахуырадон æмæ хъомыладон нысаниуæг, уæлдайдæр та абоны  мадæлон бындурæй иппæрд фæлтæр хъомыл кæныны хъуыддаджы.

        Цæмæй ахæм методикон хæс æххæст цæуа ирон литературæйы урокты, уый тыххæй ахуыргæнæг йæхæдæг хъуамæ арф æмæ уæрæх зона ирон культурæ, аивад, истори, æгъдæуттæ, литературæ. Ирон скъоладзауы ахуыргæнæг,  ацы æрмæгæй пайдагæнгæйæ, сабыргай хъомыл кæндзæн йæхи цард, йæ адæмы ивгъуыд æмæ фидæн уыныныл, æмбарыныл.

          Уæдæ ахуырады систæмæйы ногдзинæдтæ арæзт сты:  скъоладзауты ирон фысджыты зынгæдæр уацмыстимæ базонгæ кæнын; сæ миддуне сын нæ удварны хæзнатæй фæхъæздыгдæр кæнын; литературон уацмысты бындурыл рæзгæ фæлтæры фæзминаг æмæ фауинаг æгъдæуттæ иртасыныл фæцалх кæнын. Ацы ахсджиаг куыст   ахуыргæнæгæй домы æппынæдзухдæр хиуыл кусын æмæ ногдзинæдтыл ахуыр кæнын.

Литературæ

1. Федеральный государственный образовательный стандарт начального общего образования.  М.: Просвещение, 2010.

2. http://www.school2100.ru/upload/iblock/ - А. А. Вахрушев, Д. Д. Данилов. Как готовить учителей к введению ФГОС.

3. Гильманов С. А. Творческая индивидуальность учителя. Тюмень, 1995.

4. Соловейчик С. Школа сотрудничества: практическое руководство для тех, кто хочет стать любимым учителем. М., 2000.

5. Ершова А. П., Букатов В. М. Режиссура урока, отношения и поведения учителя. М., 1998.

6. Букатов В. И., Ершова А. П.  Я иду на урок: хрестоматия игровых приёмов обучения: книга для учителя. М., 2000.

7. Булатова О.С. Педагогический артистизм. М., 2001.

8. Булатова О.С. Искусство современного урока.  2-е изд., «Академия», 2007.

          9. Майрæмыхъуаты Ф. А. Инновацион технологитæ ног ахуырадон стандартмæ гæсгæ арæзт ирон æвзаджы урокты райдайæн скъолайы. Дзæуджыхъæу, 2014.

           10. Уалыты Т. И. Уæлæмхасæн æрмæг (удварны хæзнатæ) ирон литературæйы уроктæм. 1-аг хай. Дзæуджыхъæу, 2011.