Қазақ халқының материалдық мәдениеті

                                                                                                 «БЕКІТЕМІН»

                                                                             ОҚУ ІСІНІҢ  МЕҢГЕРУШІСІ

                                                                            ____________ «     ». «   » 2017.ж.

 Ашық сабақ  5 «ә» сынып

Тарих пәні мұғалімі  Шілдебаев Толеубай Абдрахманович

Сабақ  тақырыбы: §17 Қазақ   халқының материалдық мәдениеті

Сабақ мақсаты: Оқушылырға жаңа  тақырыпты  әңгімелеу – баяндау , ұлтымыздың материалдық  мәдениетімен  таныстыру , мағлұмат беру  түсінік қалыптастыру.

Сабақтың  тәрбиелік мәні:  Оқушыларды  адалдыққа еңбексүйгіштікке , оқу білімге құштарлыққа  сонымен  қатар тақырыпты  өз бетінше  саралап , ой елегінен  өткізуге  баулу , тәрбиелеу.

Сабақтың дамыту кезеңі: Ой ұшқырлығын қалыптастыру , ойлау – білу қабілетін дамыту.

Сабақтың көрнекілігі: Оқулық карта, слайд, плакат, сурет, оқулық т.б.

Сабақ жүрісі: 

1.Дайындық бөлімі.  Ұйымдастыру, өтілген тақырыптарға қысқаша шолу.

2. Негізі бөлімі. Жаңа сабақ  тақырыпты  әңгімелеу , түсіндіру , мағлұмат беру.

3. Қорытынды  бөлімі. Сабақты бекіту, сұрақ –жауап алу  пысықтау, бағалау үйге тапсырма.

 Оқушылармен амандасу , сынып журналымен түгендеу, өтілген тақырыпқа қысқаша  шолу арқылы жаңа тақырыпқа байланыстырып өтемін.

Адамның  тіршіліктегі адам болып қалыптасуына  себепші болған  факторлар туралы  мәселен : алғашқы  қауымдық құрылыстың  ең ұзақ кезеңі , Қазақстан  жерін мекендеген  алғашқы адамдардың  қонысы , тайпалардың шаруашылығымен  тұрмыс –тіршілігі , мәдениеті  сонымен қатар сақ‑ғұн ,түркілер дәуірі  содан кейінгі  монғол шапқыншылығы , Әмір‑Темір жорықтары . Қазақ  хандығының қалыптасуы , қазақ жеріне көз алартқан  жоңғарлардың  шапқыншылығы  кезінде елін‑жерін  қорғап қалған    

Бабалар  есімдері,X-XI ғ. Шығыстың  ғұламалары , бертіндегі  жазба әдебиетінің негізін  салушы X IX ғасырдың  ұлы көрнекті  ағартушы жазушылары  туралы мағлұмат беру арқылы  сабағымды жалғастырамын.

Жаңа сабақ:

Ежелгі құрылыстар  алғашқы адамдар дың мекен‑жайлары  ,үйі

 қандай болды ? осының бәрі сендер үшін қызықты . Жер бетінде  алғашқы адамдар  қазіргідей  әдемі , көрікті  үйлерде тұрған жоқ. Олар үңгірлерді , тау қуыстарын баспана  ретінде  пайдаланды .Олардың еңбек құралдары  шаруашылық  түрлерінің  көбейюіне  байланысты  адамдар  біртіндеп тұрғын үй салуды  үйренді. Олардың  бірі  жер бетінде  салынса , екіншісі  жерді қазып  жасаған  жеркепе деп аталады.Көшпелі мал шаруашылығының  дамуына байланысты  киіз  үй  пайда болды. Киіз үй  көшіп –қонған кезде  түйеге  артып жүруге , құрастыруға  қолайлы  еді.Киіз үйдің алғашқы  нұсқасы  қола дәуірінде  жасалды. Қазақстан жерін мекендеген  арий, тур тайпалары  киіз үйге  ұқсас  дөңгелек  үйде тұрған.

XIII ғасырдың соңғындағы жазба деректерге  қарағанда , киіз үйлердің арба үстіне тігілген жылжымалы түрлері де болған .арбаға үйлердің үлкен‑кішілігіне қарай  бір немесе бірнеше өгіз, түйелер жегілген . Ал үйлердің ішкі жиҺаздары , саяхатшылардың жазуы бойынша , адам таңқаларлықтай әшекейленген.

Киіз үй үлкен ,кішілілігіне қарай :  төрт қанатты,алты қанатты ,сегіз қанатты, он екі қанатты болып бөлінсе ал сән‑салтанатына қарай  Ақ орда, Хан орда, Қараша үй,Лашық т.б. деп бөлінген.

Әлқуатты , дәулетті адамдардың  киіз үйлері  сәнділігімен  алыстан мен мұндалап, көзге байқалып тұратын болған.

Киіз үйдің  жығып‑тігуі жеңіл  әрі тез,көлікке  теңдеп артып жүруге қолайлы , қыста жылы, жазда салқын.

Киіз үйдің сүйегі – кереге , «сықырлауық»   аталатын  есік , уық, шаңырақ тан  тұрады.Кереге  деп киіз үйдің  шеңбер  қабырғасын  атайды. Уық‑ шаңырақ пен керегені  байланыстыратын бөлшегі.Шаңырақ  ‑ киіз үйдің  күмбезі  төбесін  құрайтын ең жоғарғы бөлігі.

Ал киіз үйдің   сыртына  жабатын  материалдары төрт түлік  өнімінен алынған жүннен басылған киіз. Туырлық , үзік, түндік , іргелік  деп  аталса сыртқы және ішкі баулар ,жіптер ,  боялған әшекейлі  төсеніштер бұйымдардың  барлығыда  негізгі шаруашылыққа бейімделген. 

Ұлттық киімдері:  қазақ  халқының  киімдері жас шамасына қарай  ерекшеленеді . Жастар киімінің ою‑өрнектері қызыл – жасылды  болып келсе ,үлкендер киімінде  ою‑өрнектер  аз кездеседі , киім  кешектер үшін негізінен малдың өнімі  жүн  мен тері  сонымен  қатар аң терілерінен жасалған  қымбат бағалы   киімдерді кигендігі баршаға аян.

Мәселен аяқ киім, бас киім ,тон шапан,шекпен,ішік  теріден және жүннен тоқылған қыздарға арналған  камзол мен сәукелесі  қымбат бағалы  тастармен алтын, күміспен  әсем  ою‑өрнектер арқылы безендірілген.

Міне осындай  сәукелелер  құны  бір үйір жылқымен бағаланған XVII ғасырларда.

Үй жиҺаздары : киіз үйді кілемдермен ою‑өрнектермен,  сырмақтармен безендірген.кебеже ,абдыра , жастық,ағаштан жасалған  бұйымдармен,мал терісінен жасалған бұйымдары  торсық, саба, келімен келсап,күбі, т.б.

Қолөнер бұйымдары:қазақтар алтынан , күмістен , асыл тастан , сүйектен т.б  әртүрлі зергерлік  бұйымдардың  барлығын  әзірлеген.

Материалдық мәдениеттің  негізгі бір көрсеткіші  тағам түрлері болды.Қазақ халқы сүттен   алуан түрлі  тағам жасай білген .Мәселен , XIII ғасырда Қазақстанда болған Еуропа саяхатшылары  қыпшақтардың сүттен  қалай май алатынын, құртты , қымызды қалай  жасайтындарын  таңдана жазған.

Материалдық игіліктерді өндіру үшін ең қажетті нәрселер –

 құрал –саймандар . Мал өсірушілер  қарапайым ер‑ тұрман, құрық ,арқан,көген сияқты  қүұрал жабдықтарды пайдаланған.

Ал қару – жарақтың садақ , найза , қылыш , шоқпар сияқты  түрлерін  қолданған.

Отырықшы аудандарда жер өңдеуге темір соқа , жерді тегістейтін мала ,орақ, шалғы ,кетпен,ағаш  күрек,басқа  да егін шаруашылығына қажетті ұсақ‑түйек  саймандар пайдаланылған.Әсіресе  ұн тартатын су және қол диірмендер , бидай және тары  түйетін  келі‑келсап сияқты  құралдар  материалдық қажеттілікті өтеген.  

Қазақ халқының  материалдық мәдениеті өзінің ерекшелігімен, төлтумалығымен айқындалады.Халықтың шаруашылық  өмірін  бейнеледі.Бабалардың мәдени дәстүріне сүйенді,ата‑бабаларымыздың  тұрмысы ,тағамы мен киімі , қолөнер бұйымдары өздері  өмір сүрген  климаттық жағдайларға , қоршаған ортаға неғұрлым ыңғайлы келді.

Бекіту сұрақтары:

Киіздің  құрлысын айтып беріңдер?

Киіз үйдің қандай түрлерін білесіңдер?

Ұлтымыздың қандай ұлттық киімдерін білесіңдер?

Ұлтымыздың мал өнімнен жасалған киім түрлері ?

Ұлтымыздың ерте кездегі шаруашылығы  туралы ?  

Қортынды: оқушыларды бағалау , үйге тапсырма беру арқылы ұлтымыздың  байырғы тұрмыс‑тіршілігі , мәдениеті  туралы  өз бетінше  саралап, түсінік қалыптастыру.

Краткое описание документа:

елегінен өткізуге баулу , тәрбиелеу.

Сабақтың дамыту кезеңі: Ой ұшқырлығын қалыптастыру , ойлау – білу қабілетін дамыту.

Сабақтың көрнекілігі: Оқулық карта, слайд, плакат, сурет, оқулық т.б.

Сабақ жүрісі:

1.Дайындық бөлімі

Бабалар есімдері,X-XI ғ. Шығыстың ғұламалары , бертіндегі жазба әдебиетінің негізін салушы X IX ғасырдың ұлы көрнекті ағартушы жазушылары туралы мағлұмат беру арқылы сабағымды жалғастырамын.

Жаңа сабақ:

Ежелгі құрылыстар алғашқы адамдар дың мекен‑жайлары ,үйі

қандай болды ? осының бәрі сендер үшін қызықты . Жер бетінде алғашқы адамдар қазіргідей әдемі , көрікті үйлерде тұрған жоқ. Олар үңгірлерді , тау қуыстарын баспана ретінде пайдаланды .Олардың еңбек құралдары шаруашылық түрлерінің көбейюіне байланысты адамдар біртіндеп тұрғын үй салуды үйренді. Олардың бірі жер бетінде салынса , екіншісі жерді қазып жасаған жеркепе деп аталады.Көшпелі мал шаруашылығының дамуына байланысты киіз үй пайда болды. Киіз үй көшіп –қонған кезде түйеге артып жүруге , құрастыруға қолайлы еді.Киіз үйдің алғашқы нұсқасы қола дәуірінде жасалды. Қазақстан жерін мекендеген арий, тур тайпалары киіз үйге ұқсас дөңгелек үйде тұрған.

XIII ғасырдың соңғындағы жазба деректерге қарағанда , киіз үйлердің арба үстіне тігілген жылжымалы түрлері де болған .арбаға үйлердің үлкен‑кішілігіне қарай бір немесе бірнеше өгіз, түйелер жегілген . Ал үйлердің ішкі жиҺаздары , саяхатшылардың жазуы бойынша , адам таңқаларлықтай әшекейленген.

Киіз үй үлкен ,кішілілігіне қарай : төрт қанатты,алты қанатты ,сегіз қанатты, он екі қанатты болып бөлінсе ал сән‑салтанатына қарай Ақ орда, Хан орда, Қараша үй,Лашық т.б. деп бөлінген.

Әлқуатты , дәулетті адамдардың киіз үйлері сәнділігімен алыстан мен мұндалап, көзге байқалып тұратын болған.

Киіз үйдің жығып‑