Урок крымскотатарской литературы в 5-м классе, "Устное народное творчество - душа народа"

Мевзу: Халкъ агъыз яратыджылыгъы.

Дерснинъ эпиграфы: «Халкъ агъыз яратыджылыгъы  ана тилимизнинъ
хазинесидир».

Дерснинъ чешити: Пекитюв, умумийлештирюв дерси

Макъсад: Талебелерге бизим урф – адетлеримизге, халкъымызгъа, тилимизге урьмет ве севги ашлав. Талебелернинъ сёз байлыгъыны арттырув.

Дерснинъ кетишаты:

    Оджа:

 -Хош кельдинъиз  йигитлер, талебер, мусафирлер!   Бугуньки дерсимизде биз халкъ агъыз яратыджылыгъы болюгине кирген жанрларыны пекититиджемиз. Урф - адетлеримиз  ве халкъ байрамлары акъкъында лаф  этеджекмиз ве дерсимиз джыйын шекильде кечеджек. 

Биринджи талебе:

    Джыйынлар къыш вакъыты, койлюлернинъ азбарында, чайырларда, ве багъ – багъчаларда, къызгъынъ ишлери биткен сонъ кечириле тургъан. Яшлар ве къызлар бир-де бир  достларынынъ эвинде къонушмакъ ве эгленмек ичюн невбетнен топлаша эдилер.

    Джыйынгъа кельген яшлар, къызлар сертлерге ерлешип отуралар, сонъ джыйын башлай. Топлашкъанлар халкъ йырларыны йырлайлар. Яшлар шакъалаша, лятифелер айтып кулюшелер, эгленелер.

      Оджа:

 Бизлер де бугунь  джыйынгъа топлаштыкъ. Къызлар халкъ йырларны йырлап нагъыш нагъышлайлар, йигитлер чынъ ве манелерни айтып бахшыш кетирдилер. Бойле лезетли быхшышынъыз ичюн  чокъ сагъ олунъыз йигитлер. Бизим баба-деделеримизнен эвель-эзельден багъчаджылыкънен огърашып кельгенлер. Бойле  бол - берекет етирштирмекнинъ сыры  неде экен, аджеба? Эльбетте, эмексеверликте, яхшы чалышмакъта.  Эмекнен багълы аталар сезлери пек чокъ, келинъиз оларны хатырлайыкъ.  (Аталар сезлерине багъышлангъан ярыш кечириле. Аталар сезлери акъкъында оджа  я да яхшы окъугъан талебе къыскъадан малюматны хатырлай, слайд 16).

Экинджи талебе:

    Аталар сезлери- къыскъа, мергин ве терен маналы ибарелердир. Аталар сёзлери инсанларгъа  огют бере, насиатлар, догъру ёл косьтере.Аталар сёзлерининъ догъру ве кочьме манасы ола. 

Талебелер:

- Баарьде арекет, кузьде берекет;

- Багъны бакъсанъ багъ олур, бакъмасанъ дагъ олур;

 -Язда   башы пишмегеннинъ, къышта ашы пишмез;

 -Ишлемеген тишлемез.

		Аталар сёзлерининъ сонъуны сагъ тарафтан тапынъыз.

 

  Оджа:

 Аталар сезлерини  энди текрарладыкъ, фольклорнынъ даа насыл жанрны огрендик?   Эбет, бу тампаджадыр.  (Тапмаджа акъкъында яхшы окъугъан талебе  айтып бере).

   Учюнджи талебе:

Тапмаджада  фикир ве суаллер образлы ибарелернен, ошатувларнен бериле.  Тапмаджаны  эм уйдурып айтмагъа, эм де айтылгъан ошатувларгъа, тенъештирювлерге бакъып, джевабыны тапмагъа  бильмек керек. Джевабыны тапмакъ ичюн исе фикир этмек, тюшюнмек, чокъ шей бильмек  керек.    

(Талебелер эвде огренип кельген тапмаджалар эсасында ярышлар кечирелер.  Оджа проэкторде озю азырлагъан тапмаджаларны талебелерге теклиф эте, слайд 22-36).

(Тезайтымлар да бойле шекильде  пекитиле. Талебе тезайтымлар  акъкъында къаидени айтып берелер).

   Дертюнджи талебе:

Тезайтым-айтмасы къыйын олгъан давушларнынъ сыкъ–сыкъ текрарланмасы эсасында къурулгъан мешгъулиетлердир. Тезайтымларны тез-тез ве бир къач кере текрарлап айтмакъ керек. Бойле мешгъулиет бизге ана тилимизде догъру ве сербест къонушмагъа ярдым этер (тезайтымлар ярышы,слайд ).

   Оджа:

Сиз бильгенинъиз киби халкъ йырларнынъ бир къач чешити бар, келинъиз оларны хатырлайыкъ. (Миллий урба кийген огъланлар «Къалайлы къазан» шакъа йырыны ойнап, иджра этелер, къызлар исе къолларыны къокъларны алып айненини йырлайлар ,слайд 40 – 46).

Халкъ йырлары

                                          

шакъа йырлары                          бешик йырлары                       лирик йырлары

«Къалайлы къазан»                           Айненни                                «Къаранфиль»

Халкъ байрамлары

    Наврез байрамы – 21 март. Топракъ ишлери башлана. Янъы йыл байрамы сайыла (талебелер дисктеки материалларны бакъалар, слайд 47 - 55).

 Хыдырлез байрамы – Хыдыр ве Ильяс эвлияларнынъ адларындан келип чыкъа.6-7майыс куньлери къайд этиле. Шу вакъыттан сонъ айванларны яйлягъа айдайлар (слайд 56 - 67).

Бешинджи талебе:

 Саювларны балалар, чешит оюнларны ойнагъанда, невбет тизмек ичюн, саювлар уйдурып сайыша эдилер. Энъ сонъки къалгъан бала оюнны башлай эди. Саювлар окъунарлы, енгиль эзберленген къыскъа шиирлердир. Лякин мана ве мундеридже джеэтинден эксерий саювлар айнурлы  ве шакъалы олалар, (слайд 68-70,талебелер чыкъып бириси къызларны сайа, бириси огъланларны, чыкъкъан талебелер мутлакъа бир шей иджра этмек кереклер; къалгъанларынынъ истегинен явлукъ оюны ойнайлар). 

 Талебелер:

Эвелеме, девелеме,                                    

Деве къушны къувалама.

Аппул, уппул,

Чыкъ да, къуртул

Саям, саям саялмайым,

Тавшан къача тутамайым.

Чапты чыкъты сычанчыкъ,

Арамыздан сен де чыкъ.

   Дерснинъ нетиджеси (оджанынъ сёзю):

Джыйынларда булунмакъ, хусусан балалар ичюн зевкълы ве файдалы эди. Олар халкъ агъыз яратыджылыгъынен джанлы суретте таныш ола эдилер. Бойлеликнен, къыйметли медений асабалыгъымыз несильден – несильге авушуп сакълана ве зенгинлеше эди.

    Эвге вазифе:

Дерсте огренген жанрларны ана-бабаларнен текрарламакъ ве иджра этмек. 

• 1 слайд

  Дерснинъ мевзусы:
  «Халкъ агъыз яратыджылыгъы
  ана тилимизнинъ
  хазинесидир»
  

• 2 слайд

  Аталар сёзлери
  Къыскъа, мергин ве терен маналы ибарелердир.
  Аталар сёзлери
  инсанларгъа огют
  бере, насиатлар,
  догъру ёл косьтере.
  Аталар сёзлерининъ
  догъру ве кочьме
  манасы ола.
  «Аталар сёзю – акъылнынъ козю»
  

• 3 слайд

  Сёзюнънен ишинъ …
  Татлы сёз…
  Ишлеген…
  Халкъ уфюрсе…
  Дост къара куньде …
  Яхшыдан унер ал…
  Яланнынъ ёлу…
  Яш экенде не сачсанъ…
  Озюнъден буюкке…
  Акъыл - …
  …ёл бер.
  …яры байлыкъ.
  …къартайгъанда оны орарсынъ.
  …бир олсун.
  …балдан татлы.
  …боран олур.
  …белли олур.
  …ямандан узакъ ол.
  …къыскъадыр.
  …тишлер.
  Аталар сёзлерининъ сонъуны сагъ тарафтан тапынъыз.
  

• 4 слайд

  Сёзюнънен ишинъ бир олсун.
  Татлы сёз балдан татлы.
  Ишлеген тишлер.
  Халкъ уфюрсе - боран олур.
  Дост къара куньде белли олур.
  Яхшыдан унер ал - ямандан узакъ ол.
  Яланнынъ ёлу – къыскъадыр.
  Яш экенде не сачсанъ - къартайгъанда оны орарсынъ.
  Озюнъден буюкке - ёл бер.
  Акъыл - яры байлыкъ.
  
  

• 5 слайд

  Аталар сёзлерининъ сонъуны тапынъыз. Къавузларда берильген сёзлернен файдаланынъыз.
  Адам иш башында… .
  Алтын ерде къалса да, бильги… .
  Джевизни ярмай,… .
  Ана – бабагъа не япсанъ,… .
  Сувуны ичь де,… .
  (Ерде къалмаз; чешмесини унутма; ашыны ашамазсынъ; белли олур; алдынъа шу келир.)
  

• 6 слайд

  «Эвинъ тар олса да, гонълюнъ бол олсун»
  «Къапымыз ачыкъ, тёрюмиз бош»
  Адам иш башында белли олур
  Алтын ерде къалса да,
  бильги ерде къалмаз.
  3.Джевизни ярмай,
  ашыны ашамазсынъ.
  4.Ана – бабагъа не япсанъ,
  алдынъа шу келир.
  5.Сувуны ичь де,
  чешмесини унутма.
  
  

• 7 слайд

  Тапмаджалар
  Тапмаджада фикир ве суаллер образлы ибарелернен, ошатувларнен бериле.
  Тапмаджаны эм уйдурып айтмагъа, эм де айтылгъан ошатувларгъа, тенъештирювлерге бакъып, джевабыны тапмагъа бильмек керек. Джевабыны тапмакъ ичюн исе фикир этмек, тюшюнмек, чокъ шей бильмек керек.
  

• 8 слайд

  
  
  
  
  
  Саба олса – корюнир,
  Акъшам олса – джоюлыр.
  
  
  
  

• 9 слайд

  кунеш
  

• 10 слайд

  
  
  
  
  Язда куль тюсте олам,
  Къыш кельсе беязланам,
  Агъзымда эки тишчик,
  Меним адым …..
  
  

• 11 слайд

  тавшанчыкъ
  

• 12 слайд

  Алидженап бу айван,
  Яшагъан ери орман,
  Чатал бойнузлары бар,
  Айтынъ, ким о, балалар?
  
  

• 13 слайд

  сыгъын
  

• 14 слайд

  
  Озенден балыкъ авлай,
  Бурюльген ве бал ашай,
  Юре дагъда, обада,
  Къышта юкълай къобада.
  
  

• 15 слайд

  аюв
  

• 16 слайд

  Сыра-сыра тишим чокъ,
  Ашамагъа агъызым ёкъ.
  
  

• 17 слайд

  таракъ
  

• 18 слайд

  Акъшам олса – корюнир,
  Саба олса – джоюлыр.
  

• 19 слайд

  ай
  

• 20 слайд

  Антери чокъ,
  дёгмеси ёкъ.
  

• 21 слайд

  къапыста
  

• 22 слайд

  Узундыр бою, ешильдир сою,
  Акътыр къаны, сувдыр джаны
  

• 23 слайд

  хыяр
  

• 24 слайд

  Тезайтымлар
  Айтмасы къыйын олгъан давушларнынъ сыкъ–сыкъ текрарланмасы эсасында къурулгъан мешгъулиетлердир. Тезайтымларны тез-тез ве бир къач кере текрарлап айтмакъ керек. Бойле мешгъулиет бизге ана тилимизде догъру ве сербест къонушмагъа ярдым этер.
  

• 25 слайд

  Сары, сары, сап – сары
  Суваденинъ сыгъыры
  Саба сайын саиыбынден
  Салкъын сув сорай.
  Бир далда эки къартал
  Бири яш къартал,
  Бири къарт къартал.
  Теке севе маматеке,
  Эгер тапса, ашап кете.
  

• 26 слайд

• 27 слайд

• 28 слайд

• 29 слайд

  Урф-адетлеримиз
  Джыйын
  Джыйынлар къыш вакъыты, койлюлернинъ азбарында, чайырларда, ве багъ – багъчаларда, къызгъынъ ишлери биткен сонъ кечириле тургъан. Яшлар ве къызлар бир-де бир достларынынъ эвинде къонушмакъ ве эгленмек ичюн невбетнен топлаша эдилер.
  Джыйынгъа кельген яшлар, къызлар сетлерге ерлешип отуралар, сонъ джыйын башлай. Топлашкъанлар халкъ йырларны йырлайлар. Яшлар шакъалаша, лятифелер айтып кулюшелер. Джыйынларда булунмакъ, хусусан балалар ичюн зевкълы ве файдалы эди. Олар халкъ агъыз яратыджылыгъынен джанлы суретте таныш ола эдилер. Бойлеликнен, къыйметли медений асабалыгъымыз несильден – несильге авушуп сакълана ве зенгинлеше эди.
  

• 30 слайд

• 31 слайд

  Саювлар
  Балалар, чешит оюнлар ойнагъанда, невбет тизмек ичюн, саювлар уйдурып сайыша эдилер. Энъ сонъки къалъан бала оюнны башлай эди. Саювлар окъунарлы, енгиль эзберленген къыскъа шиирлердир. Лякин мана ве мундеридже джеэтинден эксерий саювлар айнурлы ве шакъалы олалар.
  

• 32 слайд

  Эвелеме, девелеме,
  Деве къушны къувалама.
  Аппул, уппул,
  Чыкъ да, къуртул.
  Саям, саям саялмайым,
  Тавшан къача тутамайым.
  Чапты чыкъты сычанчыкъ,
  Арамыздан сен де чыкъ.
  

• 33 слайд

Краткое описание документа:

Урок крымскотатарской литературы в 5-м классе: "Устное народное творчество - душа народа". Нетрадиционный урок, урок-обощение. Урок создан с целью обобщения полученных знаний и подведения итогов раздела "Устное народное творчество ". С помощью интерактивной доски с целью привить любовь и интерес к крымскотатарскому языку и культуре на уроке были использованы инсценировки из жанров устного народного творчества.