Зертханалық жұмыстарға арналған әдістемелік құрал

ИНФОРМАТИКА

Зертханалық жұмыстарға арналған әдістемелік құрал

                                     №1 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Негізгі түсініктер: деректер және ақпарат. Ақпаратты өңдеу әдістері мен түрлері.

Жұмыстың мақсаты:

1. Ақпарат ұғымының  жан-жақтылығын талдау;

2. Ақпараттың қасиеттерін зерттеу;

3. Ақпаратты өлшеу әдістерімен танысу.

Жұмыстың мазмұны:

  ЭЕМ-де ақпараттың негізгі түрлері: символдық текстік және графиктік ақпараттар.

Символдық ақпарат символдардың, белгілердің көмегімен беріледі. Мысалы: сандық, әріптік немесе жай таңбалар, түстер. Мұндай өрнектеу ақпарат туралы толық мәлімет бермейді, олар тек қарапайым сигналдар арқылы басқарылады. Мысалы, оған бағдаршам түстері арқылы жол ережесін реттеуді, тек бір ғана таңбаның, не әріптің көмегімен “рұқсат етілген” немесе “рұқсат етілмеген” деген түсінік беретін әртүрлі шартты белгілерді жатқызуға болады.

Текстік ақпарат деп ақпаратты әріптер, сандар, математикалық таңдалар тізбегі арқылы бейнелеуді айтады. Олар тізбек түрлеріне қарай әртүрлі  мәліметтер береді. Бұған кітаптар, оқулықтар, формулалар мысал бола алады.

Графиктік ақпарат - мәліметтерді көлемді де, күрделі өрнектеудің түрі. Оған мысал ретінде сурет, сызба графиктік, диаграмма тәрізді бейнелеу жолдары арқылы берілетін мәліметтерді жатқызуға болады.

Ақпараттың массасы, геометриялық өлшемі болмайды. Дегенмен ақпаратты беретін, қабылдайтын, сақтайтын объектілер  болады. Жалпы жинауға, сақтауға, тасымалдауға болатын мәліметтер тобы ақпарат болып табылады.

Ақпараттың санын, сапасын өлшеуге болады. Бұл алынған мәліметтерді салыстыру және бағалау үшін өте қажет.

Ақпаратты өңдеу үшін оны салыстыруға болатындай етіп, белгілі бір жүйеге айналдыра білу керек. Символдық, текстік, графиктік жолмен өрнектелген ақпаратты бір-ақ өлшеммен салыстыруға болады. Бұл - ақпаратты өрнектеудің екілік санау жүйесі. Ол үшін екілік санау жүйесіндегі сандар, яғни екілік сандар түсінігін білуіміз қажет. Кез-келегн санды шектелген таңбалар санымен өрнектеуге болады.

Ақпарат көздері 2-ге бөлінеді: үздіксіз және дискретті (үзілісті).

Үздікті ақпарат көзі ақырлы уақыт аралығында ақырлы мөлшерлі ақпартты қамтитын ақырлы мөлшерлі дискретті хабарлар жасайды.

Дискретті хабарлар жекелеген элементтердің (белгілердің) жинақты жинағынан тұрады. Элементтер жинағы ақпарат көзінің алфавиті деп аталады. Бұған алфавит көмегімен немесе сандар тізбектерімен жазылған мәтіндер мысал бола алады.

Үздіксіз хабар үздіксіз ақпарат көзінен тұрады және физикалық шамалармен (кернеу, тоқ т.с.с) көрсетіледі.

Дискретті хабар ақпараттың ақырғы санын қамтитындықтан оны өлшеуге болады.

Ақпарат шамасының  3 түрі бар:

- құрылымдық өлшем;

- статистикалық өлшем;

-   семантикалық өлшем.

Ақпарат теориясында бит – екі әртүрлі мағынадағы деректерді айыру үшін ақпарат саны. Ал есептеу техникасында  бит деп машина ішінде берілетін деректер мен командаларда қолданылатын “0” немесе “1” белгілерін сақтау үшін керек , жадының ең кіші бөлігін айтамыз.

Бит – өлшеудің ең кіші бірлігі. Практика жүзінде одан үлкен бірліктер қолданылады ол -  байт. Бір байтта 8 бит бар. Кеңінен қолданылатын байттан де үлкен ақпарат бірлігінің түрлері:

-   1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт.

-   1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт.

-   1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт.

-   1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт.

-   1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт.

1-тапсырма. Ақпарат түрлеріне мысал келтіріңіздер.

	Ақпарат түрі	Мысалдар
1	Генетикалық ақпарат
2	Синоптикалық ақпарат
3	Экономикалық ақпарат
4	Техникалық ақпарат
5	Ғылыми ақпарат
6	Тарихи ақпарат
7	Жалған ақпарат
8	Толық ақпарат
9	Графикалық ақпарат
10	Музыкалық ақпарат
11	Видео ақпарат
12	Саяси ақпарат
13	Әлеуметтік ақпарат
14	Сандық ақпарат
15	Құпия ақпарат
16	Тактильді ақпарат

2-тапсырма. Мына схеманы толықтырыңыздар.

 

3-тапсырма. Мына сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Адам қандай сезім мүшелерімен ақпарат алады?

2. Адам көру мүшесі арқылы зат туралы қандай ақпарат алады?

3. Тактильді ақпарат деген не?

4. Ақпарат қандай түрде беріледі?

4-тапсырма. Мына сөз жұмбақты шешіңіз.

 

Сұрақтары (жоғарыдан төмен қарай):

1. Белгілі бір тілдің кез келген сөздерін құрай алатын символдарының жиыны.

2. Ақпартты есту мүшесі?

3. Бұл әмбебаб автоматтандырылған электронды құрылғы (көпфункционалы), ақпаратты беру мен өңдеу және жинақтау үшін керек.

4. I = log2N бұл ақпаратты өлшеу формуласын кім ұсынған?

5. Ақпарат көздері 2-ге бөлінеді: 1. Үздіксіз, екіншісін атаңыз?

6. 1024 Гбайт = 240 байт бұл?

7. ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау, түрлендіру, жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін жаңа ғылыми пән?

Өзіндік жұмыстар:

1. «Ақпараттық технология» тақырыбына баяндама жазыңыз

2. «Ақпарат»  ұғымына байланысты сөз жұмбақ құрыңыз.

3. «Ақпараттық жүйе» тақырыбына баяндама жазыңыз.

4. «Компьютер  -  ақпаратты өңдеу құралы» тақырыбына баяндама жазыңыз.

5. «Ақпараттың құрылымдық өлшемі» тақырыбына баяндама жазыңыз.

6. «Ақпараттың статистикалық өлшемі» тақырыбына баяндама жазыңыз.

7. «Ақпараттың семантикалық өлшемі» тақырыбына баяндама жазыңыз.

8. «Ақпарат» тақырыбына 25 сұрақтан тұратын тест тапсырмасын құрыңыз.

9. «Ақпарат көзі» тақырыбына баяндама жазыңыз.

10. «Ақпараттың берілу тәсілдері» тақырыбына баяндама жазыңыз.

11. «Ақпарат қауіпсіздігі» тақырыбына баяндама жазыңыз.

12. «Құқықтану саласында ақпаратты өңдеу» тақырыбына баяндама жазыңыз.

13. «Экономика саласында ақпаратты өңдеу» тақырыбына баяндама жазыңыз.

14. «Электрондық ақпарат» тақырыбына баяндама жазыңыз.

15. «Денсаулық саласында ақпаратты өңдеу» тақырыбына баяндама жазыңыз.

16. «Білімді ақпараттандыру» тақырыбына баяндама жазыңыз.

17. «Ақапаратты қорғау» тақырыбына баяндама жазыңыз.

18. «Ақпаратты түрлендіру» тақырыбына баяндама жазыңыз.

19. «Сандық ақпарат» тақырыбына баяндама жазыңыз.

20. «Ақпарат нарығы» тақырыбына баяндама жазыңыз. 

№2 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Санау жүйесі. Бір санау жүйесінен басқа санау жүйесіне өту

Жұмыстың мақсаты:

1. Санау жүйелерімен танысу;

2. Екілік, сегіздік, ондық және оналтылық санау жүйесінде есептеулер жүргізуді меңгеру;

3. Бір санау жүйесінен екінші санау жүйесіне ауыстыруды меңгеру.

Жұмыстың мазмұны:

Санау жүйелері – сан   деп аталатын, символдар көмегімен бейнеленетін атаулар тәртібінің жиынтығы. Санау жүйелері позициялық және  позициялық емес болып екіге бөлінеді. Позициялық емес санау жүйесіне мысал — рим сандары: бірнеше сандар негізгі болып алынған (мысалы, І, V, X), ал қалғандары осы негізгі сандарды қосу арқылы алынады ( VІ, VІІ сияқты) немесе алу ( ІV, ІX сияқты). Ал позициялық  санау жүйелеріне екілік, ондық, сегіздік, оналтылық сандар жатады.

Екілік санау жүйесі. Екiлiк жүйеде кез келген сан екi 0 және 1 цифрларының көмегiмен жазылады және екiлiк сан деп аталады. Екiлiк санның әрбiр разрядын (цифрын) бит деп атайды. Кез келген санау жүйесiнiң негiзiн осы санау жүйесiнде қолданылатын цифрлар санын анықтап ЭЕМ-де ақпаратты өрнектеу үшiн екiлiк жүйе қолданылады. Екiлiк жүйеде қосындыда негiздеушi ретiнде 2 санын қолданады.

Сегіздік санау жүйесі. Сегіздік санау жүйесі, яғни сегіздік негіздеуіші санау жүйесі, сегіз цифрдың көмегімен санды көрстеді: 0,1,2,3,4,5,6,7.

Ондық санау жүйесі. Ондық санау жүйесiнегi сандарды өрнектеу үшiн 0-9 дейiнгi араб цифрлары қолданылады: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. Мысалы: 234=200+30+4. 2 жүздiктер разрядынан, 3 ондықтар разрядынан, 4-бiрлiктер разрядынан тұрады. Ондық жүйе позициялық болып табылады, өйткенi ондық санды жазуда цифрдың мәнi оның позициясына немесе санда орналасқан орнына байланысты. Санның цифрына бөлiнетiн позицияны разряд деп атайды.
Егер 234 санын қосынды түрiнде былай жазамыз: 2*10²+3*10¹+4*10⁰. Бұл жазбадағы 10-саны санау жүйесiн негiздеушi. Санның әрбiр цифры үшiн 10 негiздеушi цифрлың орнына байланысты дәрежеленедi және осы цифрға көбейтiледi.

Егер сан ондық бөлшек болса, ол терiс дәрежеде жазылады.

Оналтылық санау жүйесi. Оналтылық санау жүйесiнде санды жазу үшiн ондық санау жүйесiнiң цифрлары 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 және латын алфавитiнiң алғашқы үлкен әрiптерi: A,B,C,D,E,F қолданылады. Мұнда A=10, B=11, C=12, D=13, E=14, F=15.

 Сандардың қандай сандық жүйеде тұрғанын бiлу үшiн, оның төменгi жағына индекс жазылады және индекске қандай жүйеде екенi көрсетiледi.

  1-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Санақ жүйесi дегенiмiз не?

2. Санақ жүйелерiнiң түрлерiн атаңыз?

3. Позициялық және позициялық емес санақ жүйелерiнiң айырмашылығы неде?

4. Позициялық санақ жүйелерiне қандай санақ жүйелерi жатады?

5. Санақ жүйесiнiң негiзгi сандары деп қандай сандарды айтамыз?

6. Ондық санақ жүйесiндегi санды екiлiк санақ жүйесiне ауыстыру қалай жүзеге асады?

7. Ондық санақ жүйесiндегi санды сегiздiк санақ жүйесiне ауыстыру қалай жүзеге асады?

8. Ондық санақ жүйесiндегi санды он алтылық  санақ жүйесiне ауыстыру қалай жүзеге асады?

9. Екiлiк санақ жүйесiндегi сандарды ондық санақ жүйесiне ауыстыру қалай жүзеге асады?

10. Сегiздiк санақ жүйесiндегi сандарды ондық санақ жүйесiне ауыстыру қалай жүзеге асады?

11. Он алтылық санақ жүйесiндегi сандарды ондық санақ жүйесiне ауыстыру қалай жүзеге асады?

2-тапсырма. Кестені толтырыңыз:

Санау жүйелері	Негізі	Алфавит
Екілік
Сегіздік
Ондық
Он алтылық

3-тапсырма. Кестені есептеп толтырыңыз:

2	8	10	16
20 =	80 =	100 =	160 =
21 =	81 =	101 =	161 =
22 =	82 =	102 =	162 =
23 =	83 =	103 =	163 =
24 =	84 =	104 =	164 =
25 =	85 =	105 =	165 =
26 =	86 =	106 =	166 =
27 =	87 =	107 =	167 =
28 =	88 =	108 =	168 =
29 =	89 =	109 =	169 =
210 =	810 =	1010 =	1610 =
211 =	811 =	1011 =	1611 =
212 =	812 =	1012 =	1612 =
213 =	813 =	1013 =	1613 =
214 =	814 =	1014 =	1614 =
215 =	815 =	1015 =	1615 =

4-тапсырма. Екiлiк санау жүйесiндегi сандарды ондық санау жүйесіне ауыстырып жазыңыздар:

1. 11111011₂=

2. 111111001₂=

3. 100111011₂=

4. 101111011₂=

5. 101010101₂=

6. 100000001₂=

7. 101100001₂=

8. 111100001₂=

9. 101111101₂=

10. 11111110₂=

11. 1011111,11₂=

12. 1111011,101₂=

13. 11110101,111₂=

14. 111101,1001₂=

15. 100110101,101₂=

16. 11101111,111₂=

17. 1000001,111₂=

18. 1111111,1001₂=

19. 1111011,11₂=

20. 10101011,101=

1-мысал. 11010001₂=1*2⁷+1*2⁶+0*2⁵+1*2⁴+0*2³+0*2²+0*2¹+1*2⁰ = =128+64+16+1=209₁₀.

Жауабы: 11010001₂ =209₁₀.

2-мысал. 11101,101₂=1*2⁴+1*2³+1*2²+0*2¹+1*2⁰+1*2^-1+0*2^-2+ +1*2^-3=16+8+4+0+1+0,5+0+0,125=29,625₁₀.

Жауабы: 11101,101₂ =29,625₁₀.

5-тапсырма. Санды ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне алмастырыңзыдар:

1. 256₁₀=

2. 515₁₀=

3. 956₁₀=

4. 785₁₀=

5. 999₁₀ =

6. 988₁₀=

7. 752₁₀=

8. 845₁₀=

9. 950₁₀=

10. 897₁₀=

11. 952,36₁₀ =

12. 741,79₁₀ =

13. 852,56₁₀ =

14. 951,32₁₀ =

15. 753,25₁₀ =

16. 963,45₁₀ =

17. 852,38₁₀ =

18. 987,56₁₀ =

19. 986,87₁₀ =

20. 759,81₁₀=

3-мысал. 25 санын 2-ге бөлеміз, шыққан бөліндіні тағы 2-ге бөлеміз т.с.с бөлінді 2-ден кіші болғанда бөлуді тоқтатып, нәтижеде ақырғы бөлiндiнi және барлық қалдықтарды соңғысынан бастап бiрiнен соң бiрiн жазамыз.

 

Жауабы: 125₁₀=1111101₂.

4-мысал. 206,35 санын ондық санау жүйесінен екілік санау жүйесіне ауыстыр.

206 санын әдеттегі тәсілмен екілік санау жүйесіне алмастырамыз:

206 2 206 103 2 102 51 2 50 25 2 24 12 2 112 6 2 6 3   2 32

Бүтін бөлік 206₁₀=11001110₂ болды, үтірден кейінгі бөлшек бөлімін негіз 2-ге көбейтеміз:

0,35• 2 = 1,4 - бүтін бөлігі 1-ге тең;

0,4 • 2 = 0,8 - бүтін бөлігі 0-ге тең;    

0,8 • 2 = 1,6 - бүтін бөлігі 1-ге тең;

0,6 • 2 = 1,2 - бүтін бөлігі 1-ге тең;

0,2 • 2 = 0,4 - бүтін бөлігі 0-ге тең;

0,4 • 2 = 0,8 - бүтін бөлігі 0-ге тең.

Соңғы көбейтінді екінші рет қайталанып тұр, яғни ауыстыру аякталды.

Жауабы: 206,35₁₀ = 11001110,101100₂.

6-тапсырма. Ондық санау жүйесіндегі сандарды сегіздік санау жүйесіне алмастырыңыз:

1. 2156₁₀=

2. 1215₁₀=

3. 1356₁₀=

4. 1785₁₀=

5. 2974₁₀ =

6. 1988₁₀=

7. 2752₁₀=

8. 1845₁₀=

9. 1950₁₀=

10. 2297₁₀=

11. 1596₁₀ =

12. 2561₁₀ =

13. 1234₁₀ =

14. 1345₁₀ =

15. 1568₁₀ =

16. 2345₁₀ =

17. 2999₁₀ =

18. 2888₁₀ =

19. 2727₁₀ =

20. 2525₁₀ =

5-мысал. 815 ондық санын сегіздік санау жүйесіне алмастыру қажет.

Ондық жүйеде берiлген 815 бүтiн оң санды сегiздiк жүйеде жазу үшiн бұл санды 8-ге бөлемiз, келiп шыққан бөлiндiнi тағы 8-ге бөлемiз және т.с.с. бөлудi ақырында 8-ден кiшi болып қалғанға дейiн жалғастырамыз. Нәтижеде ақырғы бөлiндiнi және барлық қалдықтарды соңғысынан бастап бiрiнен соң бiрiн жазамыз.

815	8
808	101	8
	96	12	8
		8

                                         Жауабы: 815₁₀ = 1457₈

7-тапсырма. Сегіздік санау жүйесіндегі санды ондық санау жүйесіне ауыстырыңыздар:

1. 12538= 2. 24158 = 3. 16178 = 4. 17418 = 5. 17718 = 6. 21458 = 7. 41358 = 8. 14728 = 9. 12678 = 10. 41578 =

11.        54128 = 12.        45458 = 13.        65568 = 14.        74418 = 15.        55668 = 16.        66778 = 17.        35628 = 18.        66668 = 19.        73258 = 20.        55558 =

6-мысал. 1572 санын сегіздік санау жүйесінен ондық санау жүйесіне ауыстыру керек. 1572 сегіздік санау жүйесіндегі санын ондық санау жүйесіне алмастыру үшін сегіздік жүйедегі санды цифрлік коэффициенттерімен 8-ң дәрежелерінің қосындысы түрінде жазып, осы қосындыны есептек керек.

1572₈ = 1*8³+5*8²+7*8¹+2*8⁰ = 512+320+56+2 = 890₁₀.

8-тапсырма. Ондық санау жүйесінен он алтылық санау жүйесіне ауыстырыңыздар:

1. 15896₁₀=

2. 14420₁₀ =

3. 16175₁₀ =

4. 14523₁₀ =

5. 15523₁₀ =

6. 15896₁₀ =

7. 19856₁₀ =

8. 18963₁₀=

9. 15789₁₀ =

10. 17896₁₀ =

11. 14425₁₀ =

12. 14888₁₀ =

13. 19333₁₀ =

14. 14781₁₀ =

15. 17881₁₀ =

16. 18528₁₀ =

17. 19773₁₀ =

18. 13939₁₀ =

19. 19777₁₀ =

20. 20125₁₀ =

7-мысал. 1598 ондық санын оналтылық санау жүйесіне ауыстыру қажет. Ондық жүйеде берiлген бүтiн оң санды оналтылық жуйеде жазу үшiн бул санды 16-ға бөлемiз, келiп шыққан бөлiндiнi тағы 16-ға бөлемiз және т.с.с. бөлудi ақырында 16-дан кiшi болып қалғанға дейiн жалғастырамыз. Нәтижеде ақырғы бөлiндiнi және барлық қалдықтарды соңғысынан бастап бiрiнен соң бiрiн жазамыз.

1598	16
1584	99	16
	96

Мұнда E=14 ескерсек, есептің жауабы 1598₁₀ = 63Е₁₆.

9-тапсырма. Он алтылық санау жүйесінен ондық санау жүйесіне алмастырыңыздар:

1. A2B616= 2. F2BC16 = 3. CD3A16 = 4. 14AD16 = 6. 2FD616 = 7. 2E7C16 = 8. 3DEF16 = 9. 9ACD16 = 10. ADCF16 =

1. A3С616= 2. FАBC16 = 3. C53A16 = 4. 14AҒА16 = 6. 2F2А616 = 7. 2EҒ7А16 = 8. 3ҒDEF16 = 9. 9ЕC2D16 = 10. 1A2CЕ16 =

8-мысал. 2ACB он алтылық санын ондық санау жүйесіне алмастру қажет.

Мұнда A=10, B=11, C=12, D=13, E=14, F=15 ескерсек:

2ACB₁₆=2*16³+10*16²+12*16¹+11*16⁰=2*4096+10*256+192+11=

=10955₁₀.

Өзіндік жұмыстар:

1 нұсқа					11 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
1000100012					1000110012
	7358					6758
		96410					132010
			В2С16					AB616
2 нұсқа					12 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
11111000012					1111000102
	4658					7648
		97510					167410
			A2С16					A3B16
3 нұсқа					13 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
1001100012					1110001112
	6778					6758
		142110					197110
			BD816					B9C16
4 нұсқа					14 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
1101010012					110000112
	7728					6758
		93410					164510
			FD716					C6B16
5 нұсқа					15 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
1101111012					1000100012
	6528					7358
		78410					96410
			F2716					В2С16
6 нұсқа					16 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
111100012					10101100012
	3148					7258
		124110					86410
			BD716					В3С16
7 нұсқа					17 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
1001111002					1000111112
	6528					7558
		134210					95410
			A8F16					А3С16
8 нұсқа					18 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
1010101112					1000110012
	4548					6358
		134210					94410
			ED416					А4С16
9 нұсқа					19 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
101010100112					1001111112
	4748					7258
		233210					82610
			ҒD416					F4С16
10 нұсқа					20 нұсқа
Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық		Екілік	Сегіздік	Ондық	Он алтылық
10010011012					11111100012
	5478					7748
		165210					96310
			DE916					D3С16

№3 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Windows XP операциялық жүйесі

Жұмыстың мақсаты:

1. WINDOWS XP операциялық жүйесінің негізгі нысаналарымен танысу;

2. WINDOWS XP операциялық жүйесін баптауды меңгеру;

3. WINDOWS XP операциялық жүйесінің стандартты қосымшаларымен жұмыс істеуді меңгеру.

Жұмыстың мазмұны:

Операциялық жүйе (ОЖ) – бұл құжаттармен амалдар орындауға арналған, сыртқы құрылғыларды және бағдарламаларды басқаруды жүзеге асыратын бағдарламалар жиынтығы. ОЖ бағдарламалар жүйесін  компьютердің мәліметтерді өндеу жөніндегі бүкіл жұмысын ұйымдастырады.Ол пайдаланушымен сұхбатты ұйымдастырады, компьютердің құрылғыларын және қор көздерін басқарады, мәліметтерді қорғауды қамтамасыз етеді, пайдаланушы мен бағдарламалар сұратуы  бойынша түрлі  қызметтерді атқарады және т.б. Адамның компьютермен қатынас жасау тәсілінің оңай да тартымды болуының маңызы зор. Қатынас жасау тәсілі – пайдаланушымен сұхбатты ұйымдастыруға арналған бағдарламалық ортаның сыртқы көрінісі тілдесу деп те аталады.Дербес компьютерде тілдесудің әмірлік және терезелік екі түрін көруге болады.

     Операциялық жүйе  кез  келген  компьютердің   ең  қажетті   құрамдас  бөлігі   және  ол  компьютерді  басқаруға,  ақпаратты  сақтауға,  оған  қосылған  барлық  құрылғылардың жұмысын  ұйымдастыруға арналған программалардың  жиыны  болып  табылады. Операциялық  жүйе  адам  мен  компьютер  арасындағы   өзара  байланысты  қамтамассыз  етеді.

Дербес  компьютерге  арналған операциялық жүйелер былай бөлінеді:

- бір міндетті және көп міндетті қатар атқаратын;

- бір адам пайдаланатын және бірнеше адам пайдаланатын.

Бір міндетті операциялық жүйе қай кезде де адамның компьютерде тек бір ғана іспен шұғылдануына, яғни тек бір ғана мәселені шешуіне мүмкіндік береді.

Көп міндетті операциялық жүйе бірнеше  программаны  қатар  іске қосуға  мүмкіндік береді.

Бір адам пайдаланатын операциялық жүйе компьютерде   тек   бір   ғана   адамның   мұмыс   істеуіне   мүмкіндік   береді.

Бірнеше адам пайдаланатын операциялық жүйеде бірнеше адам пайдаланатын жүйеде әрбір пайдаланушы өз ақпаратына пароль енгізіп, тек жеке өзінің ғана аша алатын ақпаратына шыға алады.

ОЖ-лер компьютермен бірге дамып, жылдан-жылға қолдануға қолайлы болып жетіліп келеді.

WINDOWS операциялық  жүйесіндегі  жаңа  нұсқасының  атауындағы  ХР  әріптері   eX Perience  деген  ағылшын  сөзінің  бөлігі  болып  табылады,  ол “ өмір  тәжірибесі ”, “білім”  дегенді  білдіреді. WINDOWS сөзінің  өзі  терезе  деген  мағынаны  береді.

1-тапсырма. Дербес компьютердің құрылғылары туралы мәлімет алыңыз және қандай операциялық жүйе орнатылғанын анықтаңыз.

Әдістемелік нұсқау: Жұмыс үстелінде Менің компьютерім (Мой компьютер) таңбашасын шертіп, тінтуірдің оң жақ батымасын басыңыз, пайда болған тізімнен Қасиет (Свойства) бөлімін таңдап алынса келесі терезе ашылады:

3.1-сурет. Жүйе қасиеті

3.1-суретте компьютерге орналасқан операциялық жүйе туралы толық ақпарат бар. Енді компьютер құрылғылары туралы мағлұмат алу үшін осы Жүйе қасиеті (Свойства Системы) терезесінің жоғарғы жағынан Құрылғылар (Оборудование) бөлімінен Құрылғыларды ретеуші (Диспетчер устройств) таңдасақ келесі терезеде құрылғылар туралы толық ақпарат шығады:

3.2-сурет. Құрылғыларды реттеуші

  Ашылған терезеде құрылғыдар туралы толық ақпарат бар. Егер құрылғы атының сол жағындағы «+» белгішесін тінтуір көмегімен шертсе, құрылғы қасиеттері туралы ақпаратты толығымен алуға болады.

2-тапсырма. Компьютердегі «Инф» сөзінен басталатын файлдарды табу керек.

Әдістемелік нұсқау: Пуск-Поиск әрекетін орындау қажет. Төмендегідей терезе ашылады:

3.3-cурет. Іздеу терезесі

  Іздеу шарты «Инф»-тан басталатын файлдар, сондықтан терезенің сол жағындағы жолға «Инф*» мәтінін енгізіп, «Найти» батырмасы басылса іздеген файлдардың тізімі шығады:

3.4-cурет. Іздеу нәтижесі

3.4-cуретте терезенің сол жағында  ізделген файлдар тізімі көрсетілген.

3-тапсырма. Инженерлік калькулятор бағдарламасының көмегімен мына есепті шығарыңыздар:

  Калькулятор бағдарламасын қосу үшін Бастау=>Бағдарламалар=>Стандартты=>Калькулятор (Пуск=> Программы=>Стандартные=>Калькулятор) командаларын орындау қажет. Калькулятор түрін өзгерту үшін Түр=>Инженерлік (Вид=>Инженерный) әмірлерін орындау қажет.

1. sin12+cos11+ln5=

2. 10⁵+5⁴+5! =

3.=

4-тапсырма. Ондық сандарды екілік санау жүйесіне калькулятор көмегімен ауыстырыңыз:

  Инженерлік компьютерде санау жүйелері келесі батырмалар арқылы қосылады:

Hex – 16 санау жүйесі, Dec – 10 санау жүйесі,  Oct – 8 санау жүйесі,  Bin – 2 санау жүйесі.

1. 589₁₀ =

2. 879₁₀ =

3. 969₁₀ =

4. 778₁₀ =

5. 963₁₀ =

6. 979₁₀ =

7. 898₁₀ =

8. 753₁₀ =

9. 951₁₀ =

1099₁₀ =

Екілік санау жүйесіндегі сандарды ондық санау жүйесіне калькулятор көмегімен ауыстырыңыз:

1. 11010101₂=                       6. 1101₂ =

2. 11111010₂=                       7. 100101₂=

3. 10101011₂=                       8. 10101₂=

4. 11100101₂=                       9. 110100₂=

5. 11101001₂=                         10. 110001₂=

Сегіздік санау жүйесіндегі сандарды екілік санау жүйесіне калькулятор көмегімен алмастырыңыз:

1. 7752₈=                       6. 741₈ =

2. 1212₈=                       7. 5521₈=

3. 5401₈=                       8. 7101₈ =

4. 1421₈ =                      9. 1712₈ =

5. 1501₈=                        10. 1561₈=

Он алтылық санау жүйесіндегі санды ондық санау жүйесіне калькулятор көмегімен алмастрыңыз:

1. A2B6₁₆=

2. F2BC₁₆ =

3. CD3A₁₆ =

4. 14AD₁₆ =

5. 1АЕС₁₆ =

6. 2FD6₁₆ =

7. 2E7C₁₆ =

8. 3DEF₁₆ =

9. 9ACD₁₆ =

10. ADCF₁₆ =

5-тапсырма. WordPad бағдарламасында төменде берілген мәтінді жазыңыз:

Ана туралы

Ананың сүті — бал,

Баланың тілі — бал.

*****
Ананың ізін қыз басар,
Атаның ізін ұл басар.
*****
Анаңа ауыр сөз айтпа,
Атыңа ауыр жүк артпа.
*****
Анаңды Меккеге үш арқалап апарсаң да
қарызынан құтыла алмайсың.
*****
Ана сүті бой өсіреді,
Ата тілі ой өсіреді.
*****
Ана сүтін ақтамағанды ешкім мақтамайды.
*****
Анасыз өмір — сөнген көмір.
*****
Анасын көріп қызын ал,
Аяғын көріп асын іш.

Ақыл туралы

Адамның жүзі ақылдың айнасы.
         *****
Айғайлы жерде ақыл аз.
         *****
Айла алтау, ақыл жетеу — айлаға ақыл қосылса, алдырмайтын екеу.
         *****
Айлалы түлкі алдырмас.
         *****
Айласыз батыр алдырар.
         *****
Айтысып сөзге келгенше ақылмен жөнге кел.
         *****
Ақыл адам көрігі,
ақылдың сабыр серігі.

  Осы тапсырманы теріп,  жұмыс столына «Тапсырмалар» бумасын  құрып WordPad тапсырмасы атауымен сақтау қажет.

6-тапсырма.  Paint графикалық редакторында келесі тапсырманы орындаңыздар:

Нұсқау: Жұмыс үстелінің көшірмесін Paint бағдарламасына қою қажет, ол үшін жұмыс үстелін ашып тұрып PrtScr батырмасын 2 рет басып Paint бағдарламасын ашып, Правка-Вставить әмірін орындау қажет.

3.5-сурет. Жұмыс үстеліп Paint графикалық редакторына көшіру

7-тапсырма. Келесі суреттерді Paint графикалық редакторында салыңыздар:

Өзіндік жұмыстар:

1. «Операциялық жүйенің даму тарихы» тақырыбына реферат.

2. «Internet Explorer» тақырыбына реферат.

3. «Операциялық жүйе түрлері» тақырыбына реферат.

4. «Желілік операциялық жүйе» тақырыбына реферат.

5. «Linux операциялық жүйесі» тақырыбына реферат.

6. «MS DOS операциялық жүйесі» тақырыбына реферат.

7. «Операциялық жүйе ядросы» тақырыбына реферат.

8. «Windows XP» операциялық жүйесін орнатуға байланысты әдістемелік нұсқау жазу.

9. «NetWare — желілік операциялық жүйесі» тақырыбына реферат.

10.  «Sun Microsystems» тақырыбына реферат.

11. «Java Desktop System» тақырыбына реферат.

12. «BSD (Berkeley Software Distribution)» тақырыбына реферат.

13. «Android операциялық жүйесі» тақырыбына реферат.

14. «Windows Mobile  операциялық жүйесі» тақырыбына реферат.

15. «Slackware Linux» тақырыбына реферат.

16.  «UNIX – операциялық жүйелерді стандарттау» тақырыбына реферат.

17. «Операциялық жүйелердің көпесептілігі» тақырыбына реферат.

18. «Жүйелік бағдарламалық қамсыздандыру» тақырыбына реферат.

19. «Утилиталар» тақырыбына реферат.

20. «Ашық операциялық жүйелер» тақырыбына реферат.

№4 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Word мәтіндік редакторы туралы жалпы мағлұмат

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Word мәтіндік редакторында мәтін енгізу, оны редактрлеу мен пішімдеуді және символдармен жұмыс істеуді үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Microsoft Word мәтіндік редакторы құжаттарды дайындауға, редактрлеуге және қағазға басып шығаруға арналған қолданбалы программа. Ол — мәтіндік және графикалық ақпараттарды өңдеу барысында жүзден аса операцияларды орындай алатын ең кең тараған мәтін редакторларының бірі.

Программаны іске қосу үшін төмендегідей әрекеттерді орындаңыз: Бастау => Бағдарламалар  =>  Microsoft Office  =>  Microsoft Word (Пуск  => Все программы  =>  Microsoft Office => Microsoft Word).

Бағдарламаны іске қосқаннан кейін төмендігей терезе пайда болады:

4.1- сурет. MS Word 2007 мәтіндік редакторының терезесі

MS Word 2007 мәтіндік редакторының интерфейсі алдыңғы нұсқаларына қарағанда айтарлықтай өзгешелігі бар. MS Word 2007 мәтіндік редакторы терезесінің сипаттамасы:

1. Терезенің сол бұрышында “Office”  түймешесі орналасқан.  Бұл түймешеде жаңа құжат құру, құжатты ашу, сақтау, баспаға жіберу және т.с.с командалар бар (4.2-сурет).

4.2-сурет. “Office”  түймешесі

2. Терезенің келесі қатарында мәзір лентасы орналасқан. Әрбір мәзірде қызметіне қарай топтастырылған батырмалар бар. Оның қандай да бір пунктін таңдау арқылы біз таңбаша түрінде берілген қажетті құралдарды аламыз (4.3-сурет).

4.3-сурет. Мәзір лентасы

3. MS Office 2007-нің барлық қосымшаларында бас менюдің лентасы мен астарлы бетінен басқа жылдам қызмет панелі бар. Ол лентаның жоғарғы жағында "Office" түймешесінің  жанында орналасқан. Онда жиі орындалатын операциялар бар (4.4-сурет).

4.4-сурет.

4. Одан кейін көлденең және тік сызғыштар орналасқан. Сонымен қатар, жұмыс алаңы және қалып күй қатары орналасқан (4.5-сурет).

4.5-сурет. Қалып –күй қатары

Мәтінді  пішімдеу

Мәтінді пішімдеу үшін керек фрагменті ерекшелеп алып, Басты (Главный) бетіндегі пішімдеуге керек құралды пайдаланамыз (4.6-сурет) немесе Басты=>Шрифт (Главная=>Шрифт)  жанындағы стрелкаға басып, Шрифт сұқбат терезесін ашамыз (4.7-сурет).

4.6-сурет. Мәтінді пішімдеуге арналған құралдар

4.7-сурет. Мәтінді пішімдеуге арналған Шрифт сұқбат терезесі

Мәтіннің шекарасынан шегініс

Белгілі ендегі мәтінді теру үшін абзацтағы мәтіннің шегінісін белгілеу қажет. Ол үшін көлденең сызғышты (4.8-сурет) пайдалануға болады немесе Басты=>Абзац (Главная=>Абзац)  жанындағы стрелкаға басып, Абзац сұқбат терезесін ашамыз (4.9-сурет). Көлденең сызғыштың жоғары маркерін жылжыту арқылы керек абзацты белгілеуге болады.

4.8-сурет. Көлденең сызғыш

4.9-сурет. Абзац сұқбат терезесі

Жол аралағының интервалын белгілеу үшін Абзац сұқбат терезесін ашамыз (4.9-сурет) немесе Басты (Главная) бетіндегі Жол аралагының интервалы (Межстрочный интервал) батырмасына басып керек интервалды таңдаймыз (4.10-сурет).

4.10-сурет. Жол аралығының интервалын таңдау

1- тапсырма. Астана қаласы туралы мәтінді теріп, оны пішімдеңіз.

АСТАНА

Астана — Қазақстан Республикасының елордасы. Астанада 697 257 адам тұрады (1 қаңтар 2011). Қазір қаланың аумағы 200 км2 алып жатыр. Қала Қазақстанның орталық бөлігінің солтүстігінде Ақмола облысында, Есіл өзенінің алабындағы өзен маңы жазықтығында орналасқан. Қаланың атауы қазақ тілінен алынған. Қазақша ол сөз елдің бас қаласы дегенді білдіреді. Астана сөзі қазақ тіліне парсы тілінен ауысқан. Онда ол "киелі орын", "босаға" деген мағыналарға ие. Астанада Сарыарқа ауданы, Алматы ауданы және Есіл ауданы бар.

АСТАНА 1830 Ж. ЕСІЛ ӨЗЕНІНІҢ ЖАҒАСЫНДА ҚАЗАҚ-ОРЫСТАР ӘСКЕРЛЕРІ НЕГІЗІН ҚАЛАҒАН БЕКІНІСТЕН БАСТАУ АЛАДЫ.

Ø  1862 ж. Ақмола қала мәртебесін алды.

Ø  1962 ж. қалаға Целиноград атауы берілді.

Ø  1997 ж. егемен Қазақстанның Президенті Н. Назарбаев Жарлығымен елорданы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы шешім қабылдады.

Ø  1998 ж. 6 мамыр жаңа елорданың атау Астана болып өзгертілді.

Ø  1998 ж. 10 шілде Қазақстанның жаңа елордасы — Астананың халықаралық тұсауы кесілді.

Ø  1998 ж. ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша Астана қаласына «Бейбітшілік қаласы» жоғары атағы беріліп, медальмен марапатталды. Бұл атақ қысқа мерзім ішінде әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуда неғұрлым әсерлі әрі қуатты өсуге, тұрақты этникааралық қатынасты орнықтыруға қол жеткізе алған ғаламшардың жас қалаларына беріледі. Бразилияда өткізілген бұл конкурста Астана барлық өлшемдер бойынша әлемнің әр түрлі елдерінің он екі қаласын басып озды.

Шекара және бояуы. Мәтінді бояу және жақтауға алу үшін мәтінде ерекшелеп алып, Разметка страницы=>беттің жиектері (Разметка страницы=>Границы страниц) батырмасына басамыз. Жиектер бетін таңдап, жиектің типін жән түсін таңдаймыз (3.11-сурет).

4.11-сурет. Мәтінге жиек қою

2- тапсырма. Шақыру билетін төменде берілгендей етіп пішімдеңіз.

ШАҚЫРУ

Құрметті әріптестер!!!

Сіздерді жаңа жылдық мереке кешіне шақырамыз.

Cіздерді  2012 жылдың 27 желтоқсанында, сағат 18⁰⁰ – де «Жұлдыз» мейрамханасында күтеміз.

Құрметтен, кафедра ұжымы

Арнайы символдары қою. Пернетақтада жоқ арнаулы символды мәтінге қою үшін Қою=>Символдар (Вставка=>Символ) батырмасына басамыз (4.12-сурет).

4.12-сурет. Символдар қою

Символ сұқбат терезесі пайда болады. Символдар  бетіндегі ашылған Шрифт тізімінен керек символдар шрифтін таңдаймыз (4.13-сурет).

4.13-сурет. Арнайы символдар терезесі

3- тапсырма. Мәтінге арнайы белгілерді қойыңыз.

˜ Жұлдызнама  ™

^ Тоқты     (21 наурыз – 20 сәуір)

_ Торпақ    (21 сәуір – 20 мамыр)

`  Егіздер   (21 мамыр – 21 маусым)

a Шаян     (22 маусым  –22 шілде)

b  Арыстан (23 шілде – 23 тамыз)

c  Бикеш   (24 тамыз – 23 қыркүйек)

d  Таразы (24 қыркүйек – 23 қазан)

e Сарышаян (24 қазан – 22 қараша)

f  Мерген  (23 қараша – 21желтоқсан)

g Тауешкі  (22 желтоқсан – 20 қаңтар)

h Суқұйғыш (21 қаңтар – 20 ақпан)

i  Балық    (21 ақпан – 20 наурыз)

№5 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Word мәтіндік редакторында тізімдермен, бағаналармен жұмыс

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Word мәтіндік редакторында тізімдермен, бағаналармен жұмыс істеуді үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Мәтінді бағаналарға бөлу. Мәтінді екі және онан көп баған түрінде ұсынуға болады, ол үшін мәтінді ерешелеп, Разметка страницы=>Бағаналар (Разметка страницы=>Колонки) батырмасына басамыз (5.1-сурет).

5.1-сурет. Мәтінді бірнеше бағаналарға бөлу

Мәтінге тізімдер қою. Абзацтарды санмен немесе символдармен нөмірлеу үшін тізімдерді пайдаланамыз. Ол үшін Басты=>Маркерлер, Нөмірлер, Көп деңгейлі тізімдер (Главная=>Маркеры, Маркеры, Нурмерация, Многоуреневый список) батырмалардың керегіне басамыз (5.2-сурет).

5.2-сурет. Мәтінге маркер қою

Суретті қою. Графикалық мүмкіндіктерді қолдану. Суретті құжатқа қою үшін: Қою=>Сурет (Вставка=>Рисунок) батырмасына басып, содан кейін графикалық файлды тауып қоямыз (5.3-сурет).

5.3-сурет. Графикалық файл қою

Егер суретті Clipart кітапханасынан алғымыз келсе, онда Қою=>Клип (Вставка=>Клип) батырмасына басамыз. Терезенің оң жақ бөлігінде пайда болған Клип сұқбат терезедегі Клипті реттеу (Упорядичить клипы) таңдаймыз.  Экранда  Жинақтар тізімі (Список коллекции) аймағында объект таңдауы қажет Суреттер жинағы (Коллекция картинок) терезесі шығады, ал оң жағында суретті тізім мәзірінен таңдаңыз (5.4-сурет).  

5.4-сурет. Коллекция картинок терезесі

Суретті пішімдеу. Суретті пішімдеу үшін оны ерекшелеп, төмендегі тәсілдердің бірін орындаңыз:

1. Пішім (Формат) терезесі лентасын ашып керек пішімдеуді таңдаймыз (5.5-сурет).

2. Суреттің үстінен тышқанның оң батырмасына басып, жанама мәзірінен Суретті пішімдеу (Формат рисунка) командасын таңдаймыз (5.6-сурет).

5.5-сурет. Суретті пішімдеу құралдары бар Пішім лентасы

5.6-сурет. Суретті пішімдеу сұқбат терезесі

4-тапсырма. Мәтінді теріп, бағаналарға бөліңіз, тізімдер қойыңыз.

Абай Құнанбаев

Абай (Ибраһим) Құнанбаев Құнанбайұлы (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.

Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.

Абай  10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.

Абайдың еңбектері

             I.     Бейне және әндер

Ø    Artemis – Көзімнің қарасы

Ø    Дара тобы "Желсіз түнде жарық ай"

Ø    Подарок Сталину Soundtrack және т.б.

         II.     Поэмалар

ü ЕСКЕНДIР

ü МАСҒҰТ

ü ӘЗІМ ӘҢГІМЕСІ және т.б.

      III.     Қара сөздер

§     1-45

      IV.     Аудармалар

v    Піл мен қанден (И. А. Крыловтан)

v    Шегірте мен құмырсқа (И.А.Крыловтан)

v    Қарасам қайғыртар жұрт бұл заманғы (М. Ю. Лермонтовтан)

v    Қарға мен түлкі (И.А.Крыловтан) және т.б.

V.     Өлеңдер

·                   Жаздыкүн шілде болғанда

·                   Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат

·                   Көзімнің, қарасы

·                   Ғылым таппай мақтанба және т.б.

Бет параметрлері. Парақ параметрлерін белгілеу үшін Қою=>Бет нөмерлері (Вставка => Номера страницы)  командаларын орындаймыз. Бет нөмірдерін қоюдың бірнеше нұсқалары беріледі. Мысалы: Беттің жоғары жағында, беттің төмендегі жағында және бет өрістерінде. Сонымен қатар, мұнда беттің нөмерін қоюды пішімдеуге болады. Ол үшін Бет нөмірін пішімдеуді таңдаймыз. Бет нөмірін пішімдеу (Формат номера страниц) сұқбат терезесі ашылады. Мұнда бет нөмірлерін ұай цифрдан басталатынын және т.б. таңдауға болады.

№6 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Word мәтіндік редакторында кесте құру әдістері және ұяшықтарды біріктіру, бөлу; кестені пішімдеу

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Word мәтіндік редакторында кесте құруды және ұяшықтарды біріктіру мен бөлуді, сонымен қатар оларды пішімдеуді үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

MS Word мәтіндік редакторында мәтіндік редакторында кесте құрудың 3 әдісі бар:

1. Қою=>Кесте (Вставка=>Таблица) батырмасына басып керек бағаналар мен қатарлардың санан ерекшелейміз (6.1-сурет).

6.1-сурет. Кесте қою

2. Қою=>Кесте=>Кесте қою (Вставка=>Таблица=> Вставить таблицу) батырмасына басамыз. Экранда пайда болған Кесте қою (Вставка таблицы) сұқбат терезесінде бағаналар мен қатаралардың санын көрсетіп Ok  батырмасына басамыз (6.2-сурет).

6.2-сурет. Кесте қою

3. Қою=>Кесте=>Кесте салу (Вставка=>Таблица=> Нарисовать таблицу) батырмасына басу арқылы кестені қарындаштың көмегімен саламыз (6.3-сурет).

6.3-сурет. Кестені қарындаштың көмегімен салу

Кестені пішімдеу үшін құжатқа кестені қойғаннан кейін пайда болатын Кестемен жұмыс=>Конструктор (Работа с таблицами=>Конструктор) лентасындағы батырмаларды пайдаланамыз. Мұнда кестенің стилін, сызықтың типін, түсін таңдаймыз (6.4-сурет).

6.4-сурет. Кестені пішімдеу

Ұяшықтарды біріктіру үшін керек ұяшықтарды ерекшелеп алып, Макет=>Ұяшықтарды біріктіру (Макет=>Объединить ячейки) батырмасына басамыз (6.5-сурет) немесе жанама мәзірден Ұяшықтарды біріктіру (6.6-сурет) командасын таңдаймыз.

6.5-сурет. Кестені пішімдеу

6.6-сурет. Кестені пішімдеу

Ұяшықты бірнеше ұяшыққа бөлу үшін ұяшықты ерекшелеп, Макет=>Ұяшықтарды бөлу (Макет=>Разбить ячейки) батырмасына басамыз (6.5-сурет) немесе жанама мәзірден Ұяшықтарды бөлу (6.7-сурет) командасын таңдаймыз.

6.7-сурет.

Ұяшықты немесе кестені өшіру үшін Макет=>Өшіру (6.8-сурет)  батырмасына басамыз немесе жанама мәзірден Ұяшықтарды өшіру (6.9-сурет) командасын таңдаймыз.

6.8-сурет. Ұяшықты өшіру

6.9-сурет. Жанама мәзір арқылы ұяшықты өшіру

Кестеге ұяшық қою үшін Макет лентасынадағы   батырмаларға басамыз немесе төмен жағына орналасқан стрелкаға басып, ашылған Ұяшықты қосу (6.10-сурет) сұқбат терезесіндегі керек команданы таңдаймыз.

6.10-сурет. Ұяшық қосу сұқбат терезесі

Кесте мәтіндерін тік бағытта жазу.   Кесте ішіндегі мәтіндерді көлденең емес жоғарыдан  төмен (не керісінше) тік бағытта  жазуға болады. Ол үшін:

1. Қажетті ұяшықты  белгілеу керек;

2. Кестемен жұмыс => Макет => Мәтіннің бағыты (Работа с таблицами => Макет => Направление текста) немесе жанама мәзірден Мәтін бағыты  командасын  орындау қажет.

3.Сұқбат терезесінен өзімізге ұнаған  бағытты таңдап аламыз.

6.11 - сурет. Мәтіннің бағытын таңдау сұқбат терезесі

1-тапсырма. Төменде берілген кестені сызып, оны мәліметтермен толтырыңыз.

Аты -жөні				Мәліметтер
№	Фамилиясы	Аты	Әкесінің аты	Туған күні	Тұрғылықты жері
1
2
3
4
5

2-тапсырма. Төменде берілген кестені сызып, оны мәліметтермен толтырыңыз.

Ақпаратты адамзат мен компьютердің қабылдауы
Ақпараттық түрі	Адамзат	Компьютер
		Екілік	Электрлік импульстің бірізділігі
Сандық	5	00000101	00000 1 0 1
Мәтіндік	А	11000000	11 000000
Графикалық	•	00000000	00000000
Дыбыстық	Дыбыс	11111111	11111111

3-тапсырма. Төменде берілген кестені сызып, оны мәліметтермен толтырыңыз.

«КОРОЛЬ» САЛАТЫ 2 қызылша, 3 алма, 1 гранат, 200 гр грех жаңғағы, 200 гр қара изюм, майонез Қызылшаны суға асып, төртбұрыштап  тураймыз. Алманы қабығынан тазалап оны да төртбұрыштап тураймыз. Қызыл гранатты қабығынан аршып, тазалап ыдысқа саламыз. Тәтті қара изюмді жуып кептіреміз. Жаңғақты қабығынан тазалап, төртбұрыштап тураймыз. Бәрін бір ыдысқа салып, майонез қосып араластырамыз. Салатты биік әдемі ыдысқа салып, үстелге қоямыз.

4-тапсырма. Төменде берілген кестені сызып, оны мәліметтермен толтырыңыз.

№	«Рахат» кондитерлік өнімдері	Атауы	Бағасы	Саны
				Тапсырыс	Сатылды	Сатылу көлемі
1		Қазақстан	150	18	14	2100
2		Магия	180	27	12	2160
3		Саварин	210	10	9	1890
4		Престиж	260	26	18	4680
5		Алматы	235	17	15	3525
Барлығы				98	68	14355

5-тапсырма. Төменде берілген кестені сызып, оны мәліметтермен толтырыңыз.

Пән атауы	Пән коды			Кредит саны		Курс, семестр
Бағдарламалау				3		1-курс, 2-семестр
Мамандық аты	Мамандық шифры			Кафедра		факультет
Математка, Механика	5В060100, 5В060300			Оқытудың ақпараттық жүйелері		Физика-математика
Оқыту формасы -  күндізгі, іштей				Оқыту тілі – қазақша
Пәнді өткізу уақыты және орны сәрсенбі  8.00-11.50; 408, 226 аудитория сенбі 1000-1150, 226 аудитория
Лекция		сәрсенбі			800-850
Лабораториялық сабақ		сәрсенбі сенбі			900-1150 10.00-11.50
СОӨЖ		сабақ кестесіне сәйкес
Консультация уақыты- сабақ кестесіне сәйкес
Рубеждік бақылау кестесі- 7 апта, 14 апта
Оқытушының аты-жөні, лауазымы, дәрежесі, атағы			Контактілік ақпарат (телефон, e-mail)
Тойғанбаева Н.А., аға оқытушы; Ануарбекова Г.Ж. оқытушы			жұмыс телефоны: 272-15-13
			Кафедра меңгерушісі:       п.ғ.д., доцент Сыдықов Б.Д.

№7 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Word мәтіндік редакторында формула енгізу

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Word мәтіндік редакторында математикалық формула құруды оны редактрлеуді үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Математикалық формулаларды енгізу үшін Вставка-Формула батырмасын басу қажет:

Сурет 1 – Формула енгізу

Формуламен жұмыс істеу терезесі Сервис, Символдар, Структура бөлімінен тұрады:

Сурет 2 – Формулалармен жұмыс істеу терезесі.

Microsoft Ofice Word 2007 бағдарламасында кірістірілген белгілі математикалық формулаларды қоюға болады. Мысалы Ньютон биномын қою үшін  формулалармен жұмыс істеу терезесінен Сервис бөлімнен  ашып, Ньютон бином формуласын таңдау жеткілікті:

Сурет 3 – Ньютон биномы

Математикалық символдарды қою үшін Формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөлімін таңдау жеткілікті:

Сурет 4 – Математикалық символдарды қою.

Грек символдарын жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Греческие буквы таңдау қажет:

Сурет 5 – Грек әріптерін қою.

Әріп тектес символдарды жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Буквоподобные символы таңдау қажет:

Сурет 6 – Әріп тектес символдарды қою.

Операторларды жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Операторы бөлімін таңдау қажет:

Сурет 7 – Операторларды қою.

Бағыттаушыларды жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Стрелки таңдау қажет:

Сурет 8 – Бағыттаушыларды қою.

Жоққа шығару қатнастарын жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Отношение с отрицанием таңдау қажет:

Сурет 9 - Жоққа шығару қатнастарын жазу.

Ерекше математикалық әріптерді жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Особын начертание букв  таңдау қажет:

Сурет 10 - Ерекше математикалық әріптерді жазу.

Геометриялық белгілерді жазу үшін формулалармен жұмыс істеу терезесінен Символы бөліміне кіріп Геометрия таңдау қажет:

Сурет 11 – Геометриялық белгілерді жазу.

Бөлшекті жазу үшін Структуры бөлімінен Дробь бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 12 – Бөлшекті жазу.

Жоғарғы және төменгі индексті жазу үшін Структуры бөлімінен Индекс бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 13 – Жоғарғы және төменгі индексті жазу

Радикалдарды жазу үшін Структуры бөлімінен Радикал бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 14 – Радикалдарды жазу

Интегралдарды жазу үшін Структуры бөлімінен Интеграл бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 15 – Интегралдарды жазу.

Ірі операторларды жазу үшін Структуры бөлімінен Крупный оператор бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 16 – І і операторларды жазу.

Жақшаларды жазу үшін Структуры бөлімінен Скобка бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 17 – Жақшаларды жазу.

Тригонометриялық функцияларды жазу үшін Структуры бөлімінен Тригонометрические функции бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 18 – Тригонометриялық функцияларды жазу.

Диакритикалық белгілерді жазу үшін Структуры бөлімінен Диакритические знаки бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 19 – Диакритикалық белгілерді жазу.

Функцияларды жазу үшін Структуры бөлімінен Функции бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 19 – Функцияларды жазу

Операторларды жазу үшін Структуры бөлімінен Оператор бөлімшесін таңдау қажет:

Сурет 20 – Операторларды жазу.

Матрицаларды жазу үшін Структуры бөлімінен Матрица бөлімшесін таңдау қажет:

Тапсырма 1. Мына формулаларды жазу керек:

1.

2.  

3.

4.

5.  

6.

8.

9. Төмендегі формулаларды формулалар редакторын пайдаланып жазыңдар.

10. Квадрат теңдеудің түбірін табу формулаларын жазыңдар

11. Төмендегі матрицаны жазыңдар:

12.

13.  

14.

 

   №8 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Word мәтіндік редакторында фигураларды және WordArt объектісін енгізу

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Word мәтіндік редакторында WordArt объектісін және фигураларды енгізуді, сонымен қатар олар редактрлеуді үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Мәтінге геометриялық фигураларды қою үшін Қою=>Фигуралар (Вставка=>Фигуры) батырмасына басамыз (8.1-сурет).

8.1-сурет.

Керек фигураны таңдап, жұмыс алаңына орналастырамыз.  Мысалы, жұлдызшаны алып, оның керегімізше өлшемін өзгертеміз.

 

Фигураны тышқанның сол батырмасымен басып ерекшелейміз. Лентада пайда болған Салу құралдары => Пішім (Средства рисования => Формат) құралдарын пайдаланамыз (8.2-сурет) немесе жанама мәзірден Автофигура пішімі (Формат автофигуры) (8.3-сурет) командасын таңдаймыз.

8.2- сурет. Фигуралармен жұмыс істеу құралдары

8.3- сурет. Автофигураның пішімі сұқбат терезесі

 

Нәтижеде алынған суреттер

Фигураның үстіне мәтін жазу үшін фигураны ерекшелеп,  Салу құралдары => Пішім => Мәтінді өзгерту (Средства рисования => Формат=>Изменить текст) батырмасына басамыз немесе жанама мәзірден Мәтін қосу (Добавить текст) командасын таңдаймыз.

 

1-тапсырма. Төменде берілген лентаны сызып, оған мәтін енгізіңіз.

2-тапсырма. Төменде берілген фигураларды сызып, оларға мәтін енгізіңіз.

3-тапсырма. Төменде берілген суретті фигуралардың көмегімен салыңыз.

 

4-тапсырма. Төменде берілген суретті фигуралардың көмегімен салыңыз.

5-тапсырма. Төменде берілген суретті фигуралардың көмегімен салыңыз.

 

WordArt объектісімен жұмыс. WordArt объектісін қою үшін Қою => WordArt (Вставка => WordArt) батырмасына басамыз (8.4-сурет).

8.4 – сурет. WordArt объектісі

WordArt объектісінің керек стилін таңдаймыз. Пайда болған WordArt мәтінін өзгерту (Изменение текста WordArt) сұқбат терезесінде мәтінді енгізіп Ok батырмасына басамыз (8.5-сурет).

8.5 – сурет. WordArt мәтінін өзгерту сұқбат терезесі

Жұмыс алағында өзгеріс енгізуге болатын WordArt пішімінде мәтін пайда болады.

      

Мәтінді пішімдеу немесе оған өзгеріс енгізу үшін оны ерекшелеп, лентада пайда болған WordArt объектісімен жұмыс => Пішім (Работа с объектами WordArt => Формат) орындаймыз (8.6–сурет) немесе жанама мәзірден WordArt объектісінің пішімі (Формат объекта WordArt) командасын таңдаймыз.

8.6–сурет. WordArt объектісімен жұмыс істеуге арналған құралдар

Жиі пайдаланылатын негізгі құралдарға сипаттама берейік:

  - мәтінді өзгеріс енгізу;

 WordArt объектісінің стилін өзгерту;

- объектіге көлеңке түсіру;

 - объектіге көлем беру және т.с.с.

5- тапсырма. Егер x>0 болса, онда y=x+5 әйтпесе y=x² функциясының блок схемасын сызыңыз.

 

№9 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Word мәтіндік редакторында диаграмма құру

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Word мәтіндік редакторында диаграмма және SmartArt объектілерін (ұйымдастырылған диаграммалар) құруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Диаграммалар –  мәліметтерді графикалық түрде кескіндеудің ыңғайлы түрі.

Диаграмма құру үшін  Қою => Диаграмма (Вставка => Диаграмма) батырмасына басамыз. Жаңа құжатқа диаграмма құратын болсақ, онда жұмыс алаңына диаграмманың 11 типі бар Диаграмманы қою (Вставка диаграммы) сұқбат терезесі пайда болады. Диаграмманың әрбір типінің бірнеше түрлері бар (9.1–сурет).

9.1 – сурет. Диаграмма қою сұқбат терезесі

Мысалы дүкенде бір аптада кір жуатын ұнтақтардың сатылу деңгейлерін көрсететін диаграмма құрайық. Диаграмманың Сақиналы (Кольцевая) типін таңдап, ok батырмасына басамыз. Экранда 9.2 – суреттегідей терезелер пайда болады. Диаграмма құру үшін 9.3 – суретте көрсетілгендей MS Excel –де мәліметтерді енгізіп, осы терезені жабамыз.

9.2 – сурет.

9.3 – сурет. MS Excel –де диаграмма мәліметтерін енгізу

Терезенің жоғары бөлігіндегі лентада  Диаграммамен жұмыс (Работа с диаграммами) пайда болады. Конструктор (9.4 – сурет) лентасында диаграмманың стилін, макетін таңдауға және диаграмманың мәліметтерін өзгертуге болады.

9.4 – сурет.

Макет  (9.5–сурет) лентасында диаграмманың тақырыбына, легендасына өзгерістер енгізуге, диаграммаға мән немесе пайыз қоюға, сонымен қатар, диаграмманың фонын өзгертуге болады.

9.5 – сурет.

Пішім (Формат) (9.6–сурет) лентасында диаграмманы пішімдеуге болады.

9.6 – сурет.

Алынған нәтиже 9.7 – суретте көрсетілген.

9.7 – сурет.

1-тапсырма.  Кестеде берілген мәліметтер бойынша диаграмма құрыңыз. 9.8-суреттегідей нәтиже алыңыз.

	1-семестр	2-семестр
Үздіктер	8	13
Екпінділер	12	11
Үлгерушілер	7	3

9.8-сурет.

2-тапсырма.  Компьютер құрылғыларын сатудан түскен пайдаға диаграмма құрыңыз. Мәліметтер кесте берілген. 9.9-суреттегідей нәтиже алыңыз.

	Пайда
Монитор	700
Принтер	500
Сканер	600
Жүйелі блок	400

9.9-сурет.

Диаграмманың өзге түрлерін құру үшін Қою=>SmartArt (Вставка=>SmartArt) клмандаларын орындаймыз. Экранда Диаграмма кітапханасы (Библиотека диаграмм) сұқбат терезесі пайда болады. Мұнда диаграмманың төмендегідей типтері бар (9.10-сурет):

- Ұйымдастырылған диаграмма (Организационная диаграмма);

- Циклдік диаграмма (Циклическая диаграмма);

- Радиальді диаграмма (Радиальная диаграмма);

- Пирамидалық диаграмма (Пирамидальная диаграмма);

- Венна диаграммасы (Диаграмма Венна);

- Мақсаттық диаграмма (Целевая диаграмма).

9.10-сурет.

Ұйымдастырылған диаграмма таңдайық. Лентада Ұйымдастырылған диаграммамен жұмыс беті пайда болады (9.11-сурет). 

9.11-сурет.

Жұмыс алаңында 9.12-сурет пайда болады. Диаграммаға өзгеріс енгізу үшін 9.11-суреттегі батырмаларды пайдаланамыз.

9.12-сурет.

Диаграмманың стилін таңдау үшін 9.11-суреттегі Стиль батырмасын басамыз. Экранда Ұйымдастырылған диаграмманың стилінің кітапханасы (Библиотека стилей организационных диаграмм) сұқбат терезесі пайда болады (9.13-сурет).

9.13-сурет.

Ұйымдастырылған диаграмманың макетін таңдау үшін 9.11-суреттегі макеттің  керек түрін таңдаймыз. Мысалы Екіжқты (Двухсторонний).

Диаграммаға көмекші және т.б. мәліметтер қосу үшін  9.11-суреттегі  мына  батырмаларды пайдаланамыз.

3-тапсырма.  ҚазҰПУ туралы мәліметтерге ұйымдастырылған диаграмма құрыңыз.

9.14-сурет.

№10 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Excel электрондық кестесімен танысу, формуламен жұмыс

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Excel электрондық кестесі туралы мағлұмат. Мәлiметтердi енгiзу және редакциялау. Автотолтыру. Сан форматтары. Баған және жол қосу. үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Microsoft Excel электрондық кестесі математикалық амалдарды пайдалана отырып есептеулер жүргізуге, дайын функцияларды пайдалананып  күрделі есептерді шешуді жеңілдетуге,  түрлі диаграммалар тұрғызуға, мәліметтер қорын құрып, олармен жұмыс істеуге, сандық эксперимент жүргізуге болатын программа.

Excel мүмкіндіктерінің көпжақтылығы оны тек экономика саласында ғана емес, сондай-ақ, оқып-үйренуде, ғылыми-зерттеу істерінде, әкімшілік және жәй шаруашылық жұмыстарында да кеңінен пайдалануға мұрсат береді.

Программаны іске қосу үшін төмендегідей әрекеттерді орындаңыз: Бастау => Бағдарламалар  =>  Microsoft Office  =>  Microsoft Excel (Пуск  => Все программы  =>  Microsoft Office => Microsoft Excel).

Бағдарламаны іске қосқаннан кейін төмендігей терезе пайда болады:

10.1 – сурет. MS Excel 2007 мәтіндік редакторының терезесі

MS Excel 2007 электрондық кестесінің терезесінің сипаттамасы:

1. Терезенің сол бұрышында “Office”  түймешесі орналасқан.  Бұл түймешеде жаңа құжат құру, құжатты ашу, сақтау, баспаға жіберу және т.с.с командалар бар (10.2-сурет).

10.2-сурет. “Office”  түймешесі

2. Терезенің келесі қатарында мәзір лентасы орналасқан. Әрбір мәзірде қызметіне қарай топтастырылған батырмалар бар. Оның қандай да бір пунктін таңдау арқылы біз таңбаша түрінде берілген қажетті құралдарды аламыз (10.3-сурет).

10.3-сурет. Мәзір лентасы

3. MS Office 2007-нің барлық қосымшаларында бас менюдің лентасы мен астарлы бетінен басқа жылдам қызмет панелі бар. Ол лентаның жоғарғы жағында "Office" түймешесінің  жанында орналасқан. Онда жиі орындалатын операциялар бар (10.4-сурет).

10.4-сурет.

4. Одан кейін формула қатары орналасқан. Формула қатарында ұяшыққа енгізілген мәліметтерді көруге болады  (10.5-сурет).

10.5-сурет. Формула қатары

5. Жұмыс алаңы бағаналар мен қатарлардан тұрады. Бағаналар латынның бас әріптерімен белгіленген. Мысалы, A, B, C,…, XFD. Қатарлар араб сандарымен белгіленген. Мысалы, 1,2,3, …, т.с.с. Бағана мен қатардың қилысқан жерін ұяшық дейміз. Әрбір ұяшықтың өзінің адресі бар. Мысалы, А1, В3 және т.б.

6. Ең соңғы қатар қалып күй қатары деп аталады (10.6-сурет).

10.6-сурет. Қалып –күй қатары

Microsoft Excel электрондық кестесін іске қосқанда қалыпты жағдайда кітапта 3 бет болады. Кітапқа бет қосу үшін   бет жанындағы жұлдызшасы бар Бет қою (Вставить лист) таңбашасына немесе Shift + F11 батырмаларана басамыз.

Microsoft Excel электрондық кестесіне мәліметтердің 3 типін енгузге болады. Олар: мәтін, сан және формула. Формула енгізу үшін міндетті түрде тең батырмасына (=) басамыз. Керек формуланы енгізіп, Enter батырмасына басамыз.

Бағананың енін өзгерту үшін бағана тақырыптарының ортасын тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып созып үлкейтеміз немесе керегімізше кішірейтеміз. Осылай қатарлардың ұзындығын өзгертеміз.

Ұяшықтың 3 түрлі адресі бар. Олар: салыстырмалы, абсолюттік және аралас.

Салыстырмалы адрес. Салыстырмалы адрес ішінде формуласы бар ұяшыққа салыстырмалы орналасуына негізделген ұяшыққа мезгейді. Салыстырмалы адресті көшірген кезде ол өзгеріп, ұяшықтың ішіндегісі ауысады. Салыстырмалы сілтеме баған әріптері мен жол санынан тұрады, мысалы, А1, В3, С14 және т.б.

Абсолюттік адрес. Абсолюттік адрес деген – мәні абсолютті болып қалатын, басқаша айтқанда, көшіру барысында ұяшықтың ішіндегі мәні өзгермейтін адрес. Мұндай адрестің ішінде екі $ (доллар) таңбасы бар. Абсолюттік адресті табу үшін F2 пернесін басу арқылы ұяшықты редакциялау режіміне кіріп, абсолюттік болдырғыңыз келген адрестің тұсына

меңзерді әкеліп, F4 пернесін басыңыз. Абсолюттік адрес $A$1, $E$4 және т.б. түрінде жазылады.

Аралас адрес.  Аралас адрес дегеніміз – жартылай абсолютті ұяшықтың адресі, мәселен, $E1 – баған бойынша, ал A$2 жол бойынша абсолютті. Аралас адрестің бір $ (доллар) таңбасы бар. Адресті аралас ету үшін F4 пернесін қайта басыңыз.

1-тапсырма.  Компьютердің құрылғылары туралы мәліметтерді енгізіп, есептеулер жүргізіңіз. Ол үшін Е2 ұяшығына =C2*D2 формуласын енгізіп, Enter батырмасына басыңыз. Барлығын есептеу үшін Бастапқы (Главная) лентасындағы  Сумма батырмасын пайдаланыңыз.

10.7-сурет.

2-тапсырма.  Қала билеттері туралы мәліметтерді енгізіп, есептеулер жүргізіңіз. Барлығы қатарын есептеу үшін Бастапқы (Главная) лентасындағы   Сумма батырмасын пайдаланыңыз.

10.8-сурет.

3-тапсырма.  y1=x²-1; y2=x²+1; y=k(y1/y2) функциясын есептеңіз. Мұндағы k=10.

10.9-сурет.

4-тапсырма. Фирманың жалпы пайдасы саудалық кірістен саудалық шығыстың айырымына; барлық шығын жалақыға кеткен шығын, жарнамаға кеткен шығын және фирманың қосымша шығындарының қосындысына; өндірісітік кіріс жалпы пайда мен барлық шығынның айырымына тең. Сонымен қатар жылдық қорытынды есептеңіз.

10.10-сурет.

Ұяшық адрестерінің 3 түрі бар. Олар: салыстырмалы, абсолютті және аралас.

5 - тапсырма. Төменде берілген тапсырманы орындаңыз.

P=2(a+b) формуласымен тіктөртбұрыштың периметрін табыңыз;

формуласымен трапецияның ауданын табыңыз;

a)                   

формуласымен  екі нүктенің ара қашықтығын есептеңіз;

Герон формуласы бойынша үшбұрыштың ауданын табыңыз;

Тік бұрышты үшбұрыштың а және в катеттерінің ұзындықтары берілген. Тік бұрышты үшбұрыштың гипотенузасы мен ауданын табыңыз ; .

6 - тапсырма. Төменде берілген тапсырманы орындаңыз.

10.11-сурет.

7 - тапсырма. Аты – жөні бағанасына 10 адамның аты –жөнін енгізіңіз. Алаша ақша бағанасына 70 000 – 150 000 аралығындағы сандарды енгізіңіз. Мұндағы Аванс - алаша ақшаның 40% пайызын, Зейнетақы – алаша ақшаның 10% пайызын, Салық ақша – алаша ақша мен зейнетақының айырымының 12% пайызын құрайды. Алатын ақшаны есептеңіз.

10.12-сурет.

8 - тапсырма. Абсолютті адрес арқылы көбейту кестесін толтырыңыз.

10.13-сурет.

9 - тапсырма. Төменде берілген тапсырманы орындаңыз.

10.14-сурет.

№11 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Excel электрондық кестесінде ұяшықтарды пішімдеу

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Excel электрондық кестесінде ұяшықтарды форматтауды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Ұяшықтарды пішімдеуге болады. Ол үшін ұяшықты белсенді етіп алып, Басты=>Сан (Главная=>Число) лентасындағы батырмаларды пайдаланамыз немесе  Сан жанындағы стрелкаға басамыз. Сондай-ақ жанама мәзірден Ұяшықтың пішімі (Формат ячеек) командасын орындауға болады (11.1-сурет).

11.1-сурет. Жанама мәзір терезесі

Жұмыс алаңына Ұяшықтардың пішімі (Формат ячеек) сұқбат терезесі пайда болады. Ол бірнеше беттерден тұрады.

Сан (Число) бетінде ұяшықтың пішімдері берілген (11.2-сурет):

- Жалпы (Общий) мәтін және сандық мәндер енгізу үшін;

-Сандық (Числовой) сандық мәндер енгізу үшін, мысалы, 2 125;

-Қаржылық (Денежный) қаржылық мәндер енгізу үшін, мысалы, 45р:

-Күн (Дата) күнді енгізу үшін, мысалы, 18.05.2012;

-Уақыт (Время) уақытты енгізу үшін, мысалы, 13:30:55;

-Пайыздық (Процентный) пайыздық мәндер енгізу үшін, мысалы, 10%;

-Бөлшектік (Дробный) бөлшектік мәндерді енгізу үшін, мысалы, 1/2;

-Экспенсионалдық (Экспоненциальный) экспенсионалдық мәндерді енгізу үшін, мысалы, 2,00Е+00;

-Мәтіндік (Текстовый) мәтіндік мәліметтерді енгізу үшін.

11.2-сурет. Ұяшықты пішімдеу сұқбат терезесі

Туралау (Выравнивание) бетінде ұяшықтағы мәліметтерді көлдең және тік бойынша ортаға және т.б. туралауға болады. Ол үшін көлденеңінен немесе тігінен өрістеріндегі керегін таңдаймыз. Сонымен қатар, ұяшықтағы мәліметтерді астына түсіріп, бір ұяшыққа сыйдырып жазуға болады. Ол үшін сөзді астына түсіру (переносить по словам) өрісінде жалауша қоямыз. Бірнеше ұяшықтарды біріктіру үшін оларды ерекшелеп алып, ұяшықтарды біріктіру (объединение ячейки) өрісіне жалауша қоямыз. Сонымен қатар, ұяшықтарды біріктіру үшін Басты (Главная) бетіндегі  ұяшықтарды біріктіру батырмасын пайдалануға да болады. Ұяшықтағы мәліметтерді тігінен немесе градус бойынша бағытын өзгертіп жазуға болады. Ол үшін бағыт (ориентация) өрісінен керек градусты енгіземіз.

11.3-сурет. Ұяшықты пішімдеу сұқбат терезесі

Шрифт  бетінде ұяшықтағы мәліметтердің шрифтінің түрін, көлемін, түсін және т.б. өзгертуге болады. Сонымен қатар, шрифті пішімдеу үшін Басты (Главная)  бетіндегі құралдарды да пайдалануға болады.

11.4-сурет. Ұяшықты пішімдеу сұқбат терезесі

1-тапсырма. Төменде берілген тапсырманы бағаналарының атына сәйкес пішімдеңіз.

11.5-сурет.

2-тапсырма. Төменде берілген тапсырманы орындаңыз. В5 және B6 ұяшықтарына Числовой форматын, В7 ұяшығына Время, В8 және В9 ұяшықтарына Числовой форматын пайдаланыңыз.

11.6-сурет.

3-тапсырма. Төменде берілген тапсырманы орындаңыз. C, E және G бағандарына Процентный форматын пайдаланыңыз.

11.7-сурет.

№12 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Excel электрондық кестесінде функцияларды пайдалану

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Excel электрондық кестесінде математикалық, статистикалық және логикалық функцияларды пайдалануды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Күрделі есептеулерді шешуді жеңілдету үшін Microsoft Excel электрондық кестесінде функциялар бар. Олардың бірнеше категориясы бар:

Қаржылық

Күн және уақыт

Математикалық

Статистикалық

Сілтемелер және массивтер

Мәліметтер қорымен жұмыс

Мәтіндік

Логикалық

Инженерлік

Функияны қою үшін керек ұяшықты ағымды етіп аламыз. Лентадан Формулалар (Формулы) ашамыз (12.1-сурет).   батырмасына немесе формула қатарындағы  батырмасына басамыз. Функция шеберінің  терезесі пайда болады. Функция шебері екі қадамнан тұрады. Функция шеберінің бірінші қадамында функцияның категориясы мен түрін таңдаймыз. Функция шеберінің екінші қадамында функцияның аргументтерін енгіземіз.

12.1-сурет. Формулалар беті

Математкиалық функциялар.

Жиі кездесетін стандартты функциялар	Функциялардың Excel де жазылуы
cosx	cos(x)
sinx	sin(x)
tgx	tan(x)
ex	exp(x)
xn	x^n
|x|	abs(x)
lnx	ln(x)
	КОРЕНЬ(Х)

1- тапсырма.  функциясының мәнін есептеңіз.

12.2-сурет.

2-тапсырма.  функциясының мәнін есептеңіз.

СУММЕСЛИ(диапазон, критерий, диапазон_суммирования) функциясы белгілі бір шарт бойынша қосындыны есептеуге арналған. Мұндағы:

диапазон – массив критерийлерімен салыстырылатын салыстыру диппазоны; төмендегі мысалда A6:A20 аралығы, автотолтыру кезінде ұяшықтардың адресі ауысып кетпеу үшін $ белгісін қоямыз. Демек, $A$6:$A$20 адресін аламыз (9.4-сурет);

критерий – сан, өрнек, мәтін және т.с.с. түрінде берілетін қандай ұяшықтарды қосу қажет екенін анықтайтын аргумент;

диапазон_суммирования –  критерийге сәйкес келетін мәліметтерді қосуға арналған диапазон; төмендегі мысалда В6:В20 аралығы, автотолтыру кезінде ұяшықтардың адресі ауысып кетпеу үшін $ белгісін қоямыз. Демек, $В$6:$В$20 адресін аламыз (9.4-сурет).

3-тапсырма. Әр қала бойынша күніне байланысты тауарға берілген тапсырыс саны белгілі. Әр қала бойынша барлық тапсырыс санын есептеу үшін СУММЕСЛИ функциясын пайдаланыңыз. Ол үшін Е6 ұяшығына функция шеберін қойыңыз. Функция шеберінің бірінші қадамында функция категориясы ретінде Математические және түріне СУММЕСЛИ таңдаңыз. Екінші қадамында функцияның аргументтерін  12.4; 12.5-суреттегідей етіп енгізіңіз.

12.3-сурет.

12.4-сурет. СУММЕСЛИ функциясының екінші қадамы

12.5-сурет. СУММЕСЛИ функциясының екінші қадамы

4-тапсырма. Бір өлшемді массив элементтері берілген. Оң және теріс элементтерінің қосындысын СУММЕСЛИ функциясын пайдаланып есептеңіз.

12.6-сурет.

Логикалық функциялар.

Если(лог_выражение; значение_если_истина; значение_если_лож) функциясы егер шарт орындалатын болса, онда ақиқат мәнін береді, кері жағдайда жалған мәнін береді. Мұндағы:

лог_выражение – тексерілетін өрнек;

значение_если_истина – шарт ақиқат болғанда функцияның мәні;

значение_если_лож– шарт жалған болғанда функцияның мәні.

5-тапсырма.  В4 және В5 ұяшықтарына екі адамның жасын енгізіңіз. В6 ұяшығына Если функциясын пайдаланыңыз. Ол үшін формула қатарындағы  функция шеберіне басыңыз. Функция шеберінің 1-қадамында Категория өрісінен  Логические және түріне ЕСЛИ функциясын таңдаңыз (12.8-сурет). Функциясы шеберінің екінші қадамында функция аргументтерін 12.9-суретте көрсетілгендей етіп енгізіңіз.

12.7-сурет.

12.8-сурет. Функция шеберінің бірінші қадамы

12.9-сурет. ЕСЛИ функциясының екінші қадамы

Мысалы, нәтиже төмендегідей болуы қажет:

12.10-сурет.

6- тапсырма.     функциясын есептеңіз. х-тің мәні 0,5 өседі. Ол үшін B8 ұяшығына =B7+0,5 формуласын енгізіңіз және т.с.с. C7  ұяшығына Если функциясын пайдаланыңыз (12.12-сурет).

12.11-сурет.

12.12-сурет. ЕСЛИ функциясының екінші қадамы

7- тапсырма.      функциясын есептеңіз.

8- тапсырма.         функциясын есептеңіз.

Статистикалық функциялар.

МИН(число1; число2;...) – аргументтер тізімндегі ең кіші мәнді береді;

МАКС(число1; число2;...) – аргументтер тізімндегі ең үлкен мәнді береді;

СЧЕТ(значение1; значение2;...) – мәні бар диапазондағы ұяшықтардың санын береді.

9- тапсырма. Бір өлшемді a және b массив элементтері берілген. Олардың ішінен минимумын, максимумын және жалпы санын анықтау қажет. МИН, МАКС және  СЧЕТ функцияларын пайдаланыңыз. Ол үшін Ол үшін C10 ұяшығына курсорды қойып,  функция шеберіне басыңыз. Функция шеберінің бірінші қадамында функция категориясына Статистикалық функцияны таңдаңыз. Екінші қадамында Число1 және Число2 өрістеріне 12.14-суретте көрсетілгендей етіп енгіземіз.

12.13-сурет.

12.14-сурет. МИН функциясының екінші қадамы

СРЗНАЧ(число1; число2;...) функциясы белгілі бір диапазон аралығындағы мәліметтердің орташа мәнін беруге арналған.

10- тапсырма. Төменде берілген тапсырманы орындаңыз. Орташа бағанасына СРЗНАЧ  функциясын пайдаланыңыз. Ол үшін J4 ұяшығына курсорды қойып,  функция шеберіне басыңыз. Функция шеберінің бірінші қадамында функция категориясына Статистикалық және түріне СРЗНАЧ функциясын таңдаңыз. Екінші қадамында Число өрісіне C4:H4 ұяшықтарын ерекшелеңіз және ok батырмасына басыңыз (12.16-сурет). Барлығын есептеңіз.

12.15-сурет.

12.16-сурет. СРЗНАЧ функциясының екінші қадамы

СЧЕТЕСЛИ(диапазон; критерий) функциясы көрсетілген шартты қанағаттандыратын бос емес ұяшықтардың санын анықтайды. Мұндағы:

диапазон – бос емес ұяшықтардың санын есептеуге арналған диапазон;

критерий – шарт.

11- тапсырма. Бір өлшемді массив элементтері берілген. Оң және теріс элементтерінің санын СЧЕТЕСЛИ функциясын пайдаланып есептеңіз. Ол үшін G4 және G5 ұяшығын біріктіріңіз. Осы ұяшыққа курсорды қойып,  функция шеберіне басыңыз. Функция шеберінің бірінші қадамында функция категориясына Статистикалық және түріне СЧЕТЕСЛИ функциясын таңдаңыз. Екінші қадамында Диапазон және Критерий өрістеріне 12.18-суреттегідей етіп енгізіңіз. СЧЕТЕСЛИ функциясы арқылы массивтің теріс элементтерінің санын анықтаңыз.

12.17-сурет.

12.18-сурет. СЧЕТЕСЛИ функциясының екінші қадамы

№ 13 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Excel электрондық кестесінде диаграмма құру

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Excel электрондық кестесі диаграмманың түрлерімен танысу және диаграмма құруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Диаграмма – дегеніміз сандық мәліметтердің графикалық түрде берілуі.  Диаграмма құру үшін кестедегі мәліметтерді ерекшелеп алып, Қою=>Диаграммалар (Вставка=>Диаграммы) лентасындағы диаграмманың керек типін және түрін таңдаймыз (13.1-сурет). Диаграмманың 11 стандартты типі және әр типінің бірнеше түрлері бар. Диаграмманың типтері (13.2-сурет):

Гистограмма (Гистограмма)

График (График)

Дөңгелек (Круговая)

Сызықтық (Линейчатая)

Облыстымен (С областями)

Нүктелік (Точечная)

Биржалық (Биржевая)

Көлемді диаграмма (Поверхность)

Көпіршікті (Пузырьковая)

Жапырақтық (Лепестковая)

13.1-сурет.

13.2-сурет. Диаграмманың стандартты типтері

Жұмыс алаңына диаграмма пайда болғаннан кейін лентада Диаграммамен жұмыс (Работа с диаграммами) пайда болады (13.3-сурет).

13.3-сурет. Конструктор беті

Конструктор бетінде диаграмманың стилін, макетін таңдауға болады. Сонымен қатар, диаграмманың типін ауыстыруға және мәліметтер диапазонына өзгерістер енгізуге болады (13.3-сурет).

Макет бетінде диаграммаға тақырып енгізе аламыз (13.4-сурет). Аңыздың (Легенданың) орнын ауыстыруға болады.

13.4-сурет. Макет беті

Сонымен қатар, диаграммаға мәліметтер, пайыз және т.б. қоя аламыз (13.5-сурет).

13.5-сурет.

Пішім (Формат) бетінде фигураның стиліне өзгеріс енгізе аламыз (13.6-сурет).

13.6-сурет. Пішім беті

1-тапсырма. Кестеде берілген мәліметтерге Дөңгелек (Круговая) диаграммасын құрыңыз. Ол үшін мәліметтерді ерекшелеп алып, Қою=>Диаграммалар=>Дөңгелек (Вставка=>Диаграммы=>Круговая) командасын орындаңыз. 13.8-суреттегідей диаграмманы безендіріңіз.

13.7-сурет.

10.8-сурет. Дөңгелек диаграмма

2-тапсырма. Сарапшылардың пікірі бойынша 2030 жылы халық саны ең көп ел тізімі берілген. Гистограмма диаграммасын құрыңыз және оны безендіріңіз (13.10-сурет).

13.9-сурет.

13.10-сурет. Гистограмма диаграммасы

3-тапсырма. 2012 жылдың бірінші жарты жылдығында турагент фирманың сатылған билететр саны берілген. Әр квартал бойынша сатылған билеттер санына Пирамидалық гистограмма диаграммасын құрыңыз және оны безендіріңіз (13.12-сурет).

13.11-сурет.

13.12-сурет. Пирамидалық гистограмма диаграммасы

4-тапсырма. Әр дүкен бойынша мониторлардың сатылу саны берілген. H5 ұяшығына  =C5*$K$5+D5*$K$6+E5*$K$7+F5*$K$8 формуласын енгізіңіз және қалған ұяшықтарды толтырыңыз. Ctr пернесін басып тұрып В5:В9 және H5:H9 ұяшықтарын белгілеңіз, Дөңгелек диаграмма құрыңыз (13.14-сурет).

13.13-сурет.

13.14-сурет.

5-тапсырма.  у=х²-2 функциясының графигін [-4;4] кесіндісінде h=1 қадам бойынша графигін салу үшін тиісті кестені толтырыңыз. Кестеде берілген мәліметтерге График диаграммасын құрыңыз. Ол үшін мәліметтерді ерекшелеп алып, Қою=>Диаграммалар=>График (Вставка=>Диаграммы=>График) командасын орындаңыз. Диаграмманың тақырыбын енгізіңіз (13.16-сурет).

13.15-сурет.

13.16-сурет. у=х²-2 функциясының графигі

6-тапсырма.  Z=y²-x² функциясының графигін (параболоид) ,  аралықта h=0.1 қадам бойынша графигін тұрғызу қажет. (13.18-сурет).

1) х-тің мәндерін А бағанасына енгізіңіз. Ол үшін А2 ұяшығына -1 мәнін, А3 ұяшығына -0,9 мәнін енгізіңіз. Осы екі ұяшықты ерешелеп алып, пайда болған тіктөртбұрыштың оң жақ төменгі бұрышындағы «+» маркер белгілісі арқылы А22 ұяшығына дейін тышқанмен тартыңыз.

2)  у-тің мәндерін А қатарына енгізіңіз. Ол үшін В1 ұяшығына -1 мәнін, С1 ұяшығына -0,9 мәнін енгізіп, B1:V1 ұяшықтар диапозонын толтырыңыз. 

3) В2 ұяшығына берілген функцияны =$A2^2+B$1^2 түрінде жазыңыз. Enter пернесіне басыңыз. (Мұндағы $A2 ұяшығының адресінде баған өзгермейді, жолдың нөмері өзгеріп отырады, ал, B$1 ұяшығының адресінде баған өзгереді, жол өзгермейді. Бөл ұяшықтың аралас адресі деп аталады).

B2 ұяшығында 2 саны шығады. B2 ұяшығын қайта шертіп, «+» белгісі арқылы B2:V22 ұяшық диапазонын толытырыңыз.

4) Кестедегі мәліметтерді ерекшелеп алып, Көлемді диаграмма (Поверхность) диаграммасын құрыңыз (13.18-сурет).

13.17-сурет.

13.18-сурет.

7-тапсырма.  функциясы берілген. «Көлемді диаграмма»  деп аталатын экзотикалық бетті тұрғызу. Функцияның тәуелсіз айнымалылары х пен у-тің мәндерін алдыңғы мысалдай етіп енгізіңіз. Тек В2 ұяшығына =$A2*B$1*($A2^2-B$1^2)/КОРЕНЬ($A2^2+B$1^2) формуласын енгізіңіз және қалған ұяшықтарды толтырыңыз (13.19; 13.20-сурет).

13.19-сурет.

13.20-сурет.

8-тапсырма. x²+y²+r²=16 функциясына жартысфера құру қажет. Ол үшін B1:R1 ұяшықтарын -4 тен 4 ке дейін 0,5 қадаммен толтырыңыз. Осылай A2:A18 ұяшықтарын -4 тен 4 ке дейін 0,5 қадаммен толтырыңыз. B2 ұяшығына =КОРЕНЬ(16-B1*B1-A2*A2) формуласын енгізіңіз. =КОРЕНЬ(16-B$1*B$1-$A2*$A2) формуласы бойынша ұяшықтардың  адресін абсолюттік адреске өзгертіп, B2:R18 диапазонын толтырыңыз. Көлемді диарграмма (Поверхность) диаграммасын құрыңыз.

13.21-сурет.

13.22-сурет.

№ 14 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы:  Microsoft Excel электрондық кестесінде мәліметтер қорын құру

Жұмыстың мақсаты: Microsoft Excel электрондық кестесі мәліметтер қорын құруды, оларды сұрыптауды, мәліметтерге сүзгі қолдануды және топтауды үйрену. 

Жұмыстың мазмұны:

Адамдар немесе белгілі бір объектілер туралы мәліметтердің жиынтығын мәліметтер қоры деп айтамыз. Мәліметтер қорындағы бағаналар -  өріс, ал қатарлар - жазу болып табылады. MS Excel электрондық кестесінде мәліметтер қорын құруға болады. Мәліметтермен жұмыс істеу үшін лентада Мәліметтер (Данные) бетіндегі батырмаларды пайдаланамыз (14.1-сурет).

14.1-сурет. Мәліметтер беті

Кестеге мәліметтерді енгізгеннен кейін оларды сұрыптауға, сүзгі пайдалануға болады. Сұрыптау үшін мәліметтерді ерекшелеп алып,  батырмасына басамыз. Мәліметтерді сұрыптау сұқбат терезесі пайда болады (14.2-сурет). Бұл сұқбат терезеде Сұрыптау (Сортировать по) өрісінде сұрыпталатын бағананың атын, Қатар (Порядок) өрісінде таңдалған бағанадағы мәліметтердің өсу немесе кему қатарымен сұрыпталатынын таңдаймыз.  Деңгей қосу (Добавить уровень) батырмасына бассақ екінші бағана бойынша екінші деңгеймен сұрыптауды жүргізуге болады.

14.2-сурет. Мәліметтерді сұрыптау сұқбат терезесі

Егер сұрыптауды   немесе  батырмаларымен орындасақ, онда мәліметтер бірінші ерекшеленген бағана бойынша өсу қатарымен немесе кему қатарымен сұрыпталады.

Мәліметтерді белгілі бір шарт бойынша таңдап алу үшін сүзгіні пайдалануға болады. Ол үшін курсорды бағана тақырыбына қойып, Мәліметтер=>Сұрыптау және сүзгі=>Сүзгі (Данные=>Сортировка и фильтр=>Фильтр)   батырмасына басамыз. Сонда бағана тақырыптарына  батырмасы пайда болады. Кеңейтілген сүзгі пайдалану үшін Қосымша (Допольнительно) батырмасына басамыз. Кеңейтілген сүзгі (Расширенный фильтр) сұқбат терезесі пайда болады (14.3-сурет).

14.3-сурет. Кеңейтілген сүзгі сұқбат терезесі

1- тапсырмадағы мәліметтерден тек қыз балаларды тізімін шығару үшін  Жынысы бағанасындағы стрелкаға басамыз. Ұл жанындағы жалаушаны алып тастап, ok батырмасына басамыз (14.4-сурет).

14.4-сурет.

Нәтижеде жұмыс алаңына тек қыз балалардың тізімі ғана шығады.

Мәліметтерді бағана немесе қатар бойынша топтауға болады. Ол үшін мәліметтерді ерекшелеп алып,  Мәліметтер=>Құрылым=>Топтау (Данные=>Структура=>Группировать)  командаларын орындаймыз. Мысалы, 1-тапсырмадағы 5:19 қатарды ерекшелеп, Топтау батырмасына басамыз. Нәтижеде(14.5-сурет) (-) таңбасы бар сызық пайда болады. Сонымен қатар терезенің сол жақ бөлігінде 1 және 2 сандары бар батырмалар пайда болады. 1 немесе - батырмасына бассақ мәліметтерді жинайды (14.6-сурет), 2 немесе + батырмасына бассақ мәліметтерді толығымен көрсетеді (14.5-сурет).

14.5-сурет.

14.6-сурет.

1-тапсырма. Мәліметтерді кестеде берілгендей енгізіңіз. Мәліметтерді фамилия бойынша өсу қатарымен сұрыптаңыз. Сүзгіні пайдаланып 1 курс студенттерінің тізімін шығарыңыз. Мәліметтерді қатар бойынша топтаңыз.

14.7-сурет.

2-тапсырма. Мәліметтерді кестеде берілгендей енгізіңіз. Мәліметтерді авиакомпания бойынша кему қатары бойынша сұрыптаңыз. Ұшып келген ұшақтардың тізімін шығарыңыз. Сағат 6:05 дейінгі ұшақтардың тізімін шығарыңыз. Мәліметтерді қатар бойынша топтаңыз.

14.8-сурет.

3-тапсырма. Видеокассета прокат пункті берілген. Бағаналардың атын видеокассетаның аты, ұзақтығы, жанры, тақырыбы, шыққан жылы, шыққан жері, кинокомпания, басты актерлар деп енгізіңіз. Мәліметтер қорын 15 жазумен толтырыңыз. Мәліметтерге сұрыптау, сүзгі пайдаланыңыз.

4-тапсырма. Кинотеатр мәліметтер қоры берілген. Бағаналардың атын кинотеатрдың аты, кионтеатрдың адресі, фильмнің аты, фильмнің жанры, фильмнің бағасы, уақыты, күн деп енгізіңіз. Мәліметтер қорын 15 жазумен толтырыңыз. Мәліметтерге сұрыптау, сүзгі пайдаланыңыз.

5-тапсырма. Ресторан мәліметтер қоры берілген. Бағаналардың атын тағамның аты, тағамның бағасы, кухня түрі, категориясы (бірінші, екінші және т.б.; етті, балық, салат және т.б.), тағамның компоненттері деп енгізіңіз. Мәліметтер қорын 15 жазумен толтырыңыз. Мәліметтерге сұрыптау, сүзгі пайдаланыңыз.

6-тапсырма. Кітапхана мәліметтер қоры берілген. Бағаналардың атын кітаптың шифры, аты, авторы, шыққан жері, баспасы, беті, шыққан жылы деп енгізіңіз. Мәліметтер қорын 15 жазумен толтырыңыз. Мәліметтерге сұрыптау, сүзгі пайдаланыңыз.

№ 15 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасы

Жұмыстың мақсаты:

1.  Microsoft Office  PowerPoint 2007 бағдарламасының негізгі мүмкіндіктерімен танысу;

2.   Microsoft Office  PowerPoint 2007 бағдарламасында презентация құруды үйрену;

3.  Microsoft Office  PowerPoint 2007 бағдарламасында слайдқа мәтін, сурет, дыбыс, графикалық объектілер енгізуді меңгеру.

Жұмыстың мазмұны:

Microsoft Office PowerPoint 2007 бағдарламасы презентация дайындауға арналған. Microsoft Office PowerPoint 2007 көмегімен конференцияға, жиналысқа және семинарларға түрлі есептер мен баяндамаларды оңай дайындауға болады. PowerPoint файлы слайдтардан құралған. Слайдтарды мөлдір таспа, қағазда, 35-миллиметрлік слайдта бастырып алуға немесе монитордың экранында, не болмаса проектордың көмегімен тақтада көрсетуге болады. Сонымен қатар конспектілерді әзірлеп, материалдарды тыңдаушыларға таратуға мүмкіндік береді.

Сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Microsoft Power Point бағдарламасы қалай іске қосылады?

2. Microsoft Power Point бағдарламасының қандай мүмкіндіктері бар?

3. Автомазмұн шебері қалай іске қосылады?

4. Презентация деген не?

5. Автомазмұн шебері көмегімен құрылған презентацияны өңдеуге бола ма?

6. Бос презентация қалай құрылады? Шаблон көмегімен ше? Айырмашылықтарын ата.

7. Слайдпен жұмыс істеудің қандай режимдері бар?

8. Презентация мәтіндерін өңдегенде қай режимде жұмыс жасаймыз?

9. Слайд ауысуының қандай түрлері бар?

10. Шаблон суреттерін басқа бағдарламада пайдалана аламыз ба?

11. Слайдқа енгізілген суреттердің түрлерін өзгертуге бола ма?

12. Слайдтарды баспаға қалай береміз?

Слайдтарды қолмен басқару үшін ашылған сұхбат терезесінде Слайды ауыстыру=>қолмен (Смена слайдов=>вручную) әдісін таңдап, ок батырмасын басу қажет.

Слайдтарды уақыт өткен сайын автоматты түрде көрсету үшін  Слайды көрсету=>Демонстрацияны баптау (Показ слайдов=>Настройка демонстрации)  батырмаларын басып, сұхбат терезесінде Слайды ауыстыру=>уақытпен(Смена слайдов=>по времени) әдісін таңдау қажет. Презентацияны уақыт бойынша көрсету үшін әр бір слайдты көрсету уақытын жазып алу керек, ол үшін Слайды көрсету=>Уақытты баптау(Показ слайдов=>Настройка времени) батырмасын таңдау қажет.

Басқарушы батырмаларды қою үшін Қою=>Фигуралар=>Басқармалы батырмалар (Вставка=> Фигуры=>Управляющие кнопки) әмірін орындап, тізімнен қажет болатын батырманы слайдқа қою қажет. Мысалы, бірінші слайдтан екінші слайдқа өту үшін  батырмасы қойлады.

Слайдқа дыбыс қосу үшін Қою=>Дыбыс (Вставка=>Звук) әмірін орындап, дыбыс орналасқан файлдың жолын көрсету жеткілікті.

2-тапсырма. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында ұшып бара жатқан ұшақтың және жерде қозғалып бара жатқан қоңыздың анимациясын жасаңыз.

Нұсқау: Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасының слайдына фон қоямыз (15.11-сурет):

15.11-сурет.

Бұл фонды Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасының мүмкіншіліктерімен немесе Paint бағдарламасының көмегімен салуға болады. Енді қоңызды салып болғаннан кейін, осы суретті белгілеп Анимация=>Анимацияны баптау (Анимация=>Настройка анимация) батырмаларын басып, Эффект қосу=>Ауысу жолы=>Пайдаланушы жолын салу=>Қисық (Добавить эффект=>Пути перемещения=>Нарисовать пользовательский путь=>Кривая) әмірлерін орындап, жүретін жолды салу қажет (15.12-сурет).

15.12-сурет.

Енді ұшақтың суретін қойып, Эффект қосу=>Ауысу жолы=>Пайдаланушы жолын салу=>Сызық (Добавить эффект=>Пути перемещения=>Нарисовать пользовательский путь=>Линия) әмірін таңдау қажет. Суреттерді бір мезетте немесе бірінен кейін бірін көрсетуге болады ол үшін Басы (Начало) тізімінен бір көрсеткішті таңдау қажет (12.13; 12.14-сурет).

12.13-сурет.

12.14-сурет.

  Анимация көрсеткіштерін баптап болғаннан кейін Слайды көрсету=>Басынан (Показ слайдов=>С начала) батырмасын басу қажет.

Мына суреттерді салып анимация жасаңыздар:

Нұсқа	Тапсырмалар
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

Өзіндік жұмыстар:

1. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында өзіңіз оқитын университет туралы презентация жасаңыз.

2. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында өзіңіз оқитын университеттің факультеті туралы презентация жасаңыз.

3. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Дербес компьютердің құрылғылары» атты презентация жасаңыз.

4.   Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «МЕНІҢ АЛТЫН - ҰЯ МЕКТЕБІМ» атты презентация жасаңыз.

5. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Сандық технология» атты презентация жасаңыз.

6. Жылдың төрт мезгіліне байланысты Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында  атты презентация жасаңыз.

7. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Электрондық үкімет» тақырыбына презентация құрыңыз.

8. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында өзіңіздің ата-бабаңыздың шежіресі туралы презентация құрыңыз.

9. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Денсаулық – зор байлық» тақырыбына презентация құрыңыз.

10. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында компьютер сататын дүкеннің ашылуына бизнес жоспарының презентациясын құрыңыз.

11. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Астана – әсем қала» атты презентация құрыңыз.

12. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Алматы қаласының тарихы» атты презентация құрыңыз.

13. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Туған жер – алтын бесік» атты презентация құрыңыз.

14. Microsoft Office  PowerPoint бағдарламасында «Қош келдің - талапкер» атты презентация құрыңыз.

№ 16 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office Access бағдарламасында бір кестеден тұратын мәліметтер қорын құру

Жұмыстың мақсаты:

1. Microsoft Office Access 2007 бағдарламасының негізгі мүмкіндіктерімен танысу;

2. Microsoft Office Access 2007 бағдарламасында мәліметтер қорын құруды және өңдеуді үйрену;

3. Microsoft Office Access 2007 бағдарламасында SQL сұраныс құруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Мәлiметтер қоры – бұл өзара байланысқан мәлiметтердiң интеграцияланған жиынтығы болып табылады. Әдетте мәлiметтер қоры бiр нақты пән саласы үшiн, қолданбалы есептердi ұйымдастыру үшiн құрылады. Мәлiметтер қорымен жұмыс iстеу үшiн мәлiметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) пайдаланылады. Бұл мәлiметтердi енгiзудi,  iздеудi, сақтауды, түзетудi қамтамасыз ететiн және есеп берудi және мәлiметтер қорын пайдаланушылардың сұранысына жауап берудi ұйымдастыратын  арнайы бағдарламалар жабдығы болып табылады. Сонымен қатар МҚБЖ мәлiметтердi қорғау мен олардың “жылжуын”,  басқа бағдарламалық құралдар арқылы пайдаланылуын қамтамасыз етедi. Қазiргi уақытта көптеген экономикалық және ақпараттық-анықтамалық бағдарламалық кешендер қандай-да бiр МҚБЖ негiзiнде жүзеге асырылып отырғандығы баршаға белгiлi болып отыр.

Бүгiнгi таңда информатика пәнiнен оқу процесiнде орта бiлiм беретiн мектептерде мейлiше танымал бағдарламалық өнiм - MS Access мәлiметтер қорын басқару жүйесi оқытылып келедi. Ол өз жүйесiне мәлiметтер қорының реляциялық  графикалық мұқабалы түрiн қамтиды. Мұндай қорлардағы мәлiметтер бiртектi жазбалардан тұратын бiр немесе бiрнеше кестелер түрiнде берiледi. Қызмет көрсету жүйесi ЭЕМ-ге мәлiметтердi енгiзу,  мәлiметтердi қандай-да бiр белгiсi бойынша сұрыптау, мәлiметтер құрылымын түрлендiру,  мәлiметтердi шығару және т.б. сияқты жұмыстарды қамтамасыз етедi.

MS Access 2007 бағдарламасының негізгі нысаналары:

Сұрақтарға жауап беріңіздер:

1. Мәліметтер қоры деген не?

2. Мәліметтер қорын басқару жүйесі деген не?

3. Қандай мәліметтер қорын басқару жүйесін білесіздер?

4. MS Access 2007 негізгі қызметі?

5. MS Access 2007 нысаналары?

6.    Реляциялық мәліметтер қорына анықтама беріңіздер?

1-тапсырма. Microsoft Office Access 2007 бағдарламасының көмегімен топ студенттерінің мәліметтер қорын құру қажет. Кесте өрістері төменде берілген:

1. Код

2. Тегі

3. Аты

Нұсқау: Бастау=>Бағдарламалар=> Microsoft Office Access 2007 (Пуск=>Программы=>Microsoft Office Access 2007) әмірлер тізбегімен бағдарламаны ашу қажет:

16.1-сурет.

Осы ашылған терезеден мәліметтер қорының дайын шаблоны арқылы кесте құруға болады немесе Файл=>Құру=>Жаңа мәліметтер қоры (Файл=>Создать=>Новая база данных) әмірінің көмегімен өз қалауыңызша кесте құруға болады. Файл=>Құру (Файл=>Создать) әмірін орындап файлға ат беру керек, мысалы: студенттер.mdb. Файлға ат бергеннен кейін Құру (Создать) батырмасын басу қажет (16.2-сурет):

16.2-сурет. Жаңа мәліметтер қорын құру терезесі

Кесте құрудың екі әдісі бар: кесте тәртібі және құрылымдаушы. Егер кесте тәртібі таңдалса басты беттегі  Өріс және бағаналар (Поле и столбцы) терезесімен жұмыс істеу қажет. Егер кесте құрылымдаушы көмегімен құрылатын болса мәліметтер қоры кестесінің өрістерінің аты және түрі жазылады.  Office Access 2007 бағдарламасын мәліметтер түрінің  11 түрі бар: мәтіндік, Мемо өрісі, сандық, күн/уақыт, ақшалық, есептеуіш, логикалық, OLE нысанасының өрісі, гиперсілтеме, ендіру және алмастыру шебері.

  Студенттер туралы мәліметтер қорының өріс атауларын және түрін енгізу керек (16.3-сурет):

16.3-сурет. Конструктор режимінде кесте құру

Енді кестені толтыру қажет.

16.4-сурет. Кестені толтыру

Форма – берілгендерді экраннан енгізуді жеңілдету үшін дайындалған бланк. Форманы кесте негізінде құрып, оған өзгерістер енгізуге болады. Бұл кезде өзгерістер автоматты түрде кестеге де енгізіліп қойылады. Форма құрудың 3 тәсілі бар:

-         Автоформа.

-         Формалар шебері.

-         Қолдан құру.

Осы кесте негізінде форма құру үшін Создание мәзірінен Форма батырмасын басу жеткілікті:

16.5-сурет. Форма

Деректер қоры кестесінен не байланысты кестелерден белгілі шарттарды қанағаттандыратын нәтижелік кесте құруға болады. Негіздік кестемен жаңылыстырмау үшін оны сұраныс объектісі не жай ғана сұраныс деп атайды.

Access – те сұраныс құруға арналған құрал  ( ішкі программа ) да сұраныс деп аталады.

Сұранысты өрістерін сортталғантүрде дайындау және оның сандық өріс мәндерінің қосындысын, орта мәнін табу да мүмкін, т.б. Сұраныстың және оны өндеудің негізгі кестеге не кестелерге әсері жоқ.

Сұраныс құрудың түрлі тәсілдері бар:

·       Фильтрлеу.

·       Қарапайым сұраныс шебері.

·       Сұраныстар конструкторы.

Қарапайым сұраныс – кестеден не байланысты кестелерден таңдалған өрістер бойынша құрылатын нәтижелік кесте.

Сұраныс шеберінің көмегімен қарапайым сұраныс құруға болады. Мысалы негізгі кестеден информатика мамандығы бойынша оқитын студенттер тізімін бөліп алу қажет. Ол үшін Создание мәзірінен Мастер запросов батырмасын басып, Простой запрос батырмасын басып, ашылған терезеден қажетті өрістерді таңдау қажет:

16.6-сурет. Қарапайым сұраныс құру

Ашылған терезеден Простой запрос таңдап аламыз. Келесі қадамда бізге қажет бағаналарды таңдап аламыз:

16.7-сурет. Өрістерді таңдау

Келесі қадамда Далее-Готово батырмасын басу қажет.

16.8-сурет. Тізімді шығару

         Оқыту бөлімі бағанына барып, грант жазбасына жалауша қою қажет:

16.9-сурет. Қажет жазбаны таңдау

Осы қадамдарды орындағаннан соң, ОК батырмасын басқанда бізге қажет грантта оқитын студенттердің тізімі шығады:

16.10-сурет.Сұраныс нәтижесі.

Өз бетінше мына тапсырмаларды орындау қажет:

1. Ақылы бөлімде оқитын студенттер тізімін шығарыңыздар.

2. 5-пен оқитын студенттер тізімін шығарыңыздар

3. Ақылы күндізгі бөлімде оқитын студенттер тізімін шығарыңыздар.

4. Математика мамандығында оқитын студенттер тізімін шығарыңыздар.

5. Информатика мамандығында оқитын студенттер тізімін шығарыңыздар.

MS Access 2007  бағдарламасында келесі кестелерді құрыңыздар:

1. Мектептегі бір сыныптың мәліметтер қорын құрыңыздар

2. Кафедра оқытушыларының мәліметтер қорын құрыңыздар

3. Банк қызметкерлерінің мәліметтер қорын құрыңыздар

4. Кітапхана қызметкерлерінің мәліметтер қорын құрыңыздар

5. Дүкен қызметкерлерінің мәліметтер қорын құрыңыздар

6. Қаладағы кинотеатр желілерінің мәліметтер қорын құрыңыздар

7. Сатылатын пәтерлердің мәліметтер қорын құрыңыздар

8. Сатылатын автомобильдердің мәліметтер қорын құрыңыздар

№ 17 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office Access мәліметтер қорында екі кестеден тұратын МҚ құру

Жұмыстың мақсаты:

Microsoft Office Access мәліметтер қорында күрделі МҚ құруды, мәліметтер схемасында кестелердің арасына байланыс орнатуды, күрделі сұраныстар, формалар және есеп берулерді құруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Екі кестеден немесе одан да көп кестеден тұратын мәліметтер қорын құру үшін ең алдымен мәліметтер қорын жобалау қажет. Мәліметтер қорын жобалау дегеніміз – мқ қанша кестеден тұратынын анықтау, кестелердің өрістерінің атын анықтау, байланыс орнатылатын кесте өрістерін анықтау және т.б.

Мысалы, 4 курс студенттері туралы Мәліметтер деп аталатын мәліметтер қорын құрайық. МҚ екі кестеден тұратын болады. Олар: Студенттер және Балл деп аталады. Студенттер кестесінің өрістерінің атын Констурктор режимінде 17.1-суреттегідей етіп толтырыңыз.

17.1-сурет. Студенттер кестесі

Балл кестесінің өрістерінің атын Констурктор режимінде 17.2-суреттегідей етіп толтырыңыз.

17.2-сурет. Студенттер кестесі

Енді кестелерге мәліметтерді енгізбес бұрын, олардың арасына байланыс орнатамыз. Кестелер арасындағы байланыстың үш түрі бар. Олар:

- бірдің бірге қатынасы;

- бірдің көпке қатынасы;

- көптің көпке қатынасы.

Бірдің бірге қатынасы дегеніміз бірінші кестедегі бір жазу екінші кестедегі бір жазуға сәйкес келеді.

Бірдің көпке  қатынасы дегеніміз бірінші кестедегі бір жазу екінші кестедегі көп жазуға сәйкес келеді.

Көптің көпке қатынасы дегеніміз бірінші кестедегі көп жазу екінші кестедегі көп жазуға сәйкес келеді. Бұл байланыстың түрі сирек кездеседі.

Кестелердің арасына байланыс орнату үшін лентадағы Мәліметтер қорымен жұмыс=>Мәліметтер схемасы (Работа с базами данных=>Схема данных) батырмасына басамыз (17.3-сурет).

17.3-сурет.

Мәліметтер схемасы терезесі пайда болады. Тышқанның оң жақ батырмасын басып, жанама мәзірден Кесте қосу (Добавить таблицу) командасын орындаймыз. Экранда Кесте қосу сұқбат терезесі пайда болады. Балл және Студенттер кестелерін белгілеп Қосу (Добавить) батырмасына басамыз (17.4-сурет). Кесте қосу сұқбат терезесін жабамыз.

17.4-сурет. Кесте қосу сұқбат терезесі

Мәліметтер схемасы терезесінде екі кесте пайда болады (17.5-сурет).

17.5-сурет.

Балл кестесінің Код өрісіне тышқанның сол жақ батырмасын басып  тұрып, жібермей Студенттер кестесінің Код өрісіне дейін тышқанның курсорын созып апарамыз. Экранда Байланысты өзгерту (Изменение связей) сұқбат терезесі пайда болады (17.6-сурет). Мәліметтердің біртұтастығын қамтамасыз ету (Обеспечение целостности данных) (кілттік өрістегі жазулар қайталанбау үшін), Байланысқан өрістердің өңдеу (Каскадное обновление связанных полей) (егер бір кестенің кілттік өрісіндегі жазуға өзгеріс енгізілсе, екінші кестедегі сол жазу автоматты түрде өзгеру үшін), Байланысқан жазуларды өшіру (Каскадное удаление связанных записей) (егер бір кестенің кілттік өрісіндегі жазу өшірілсе, онда екінші кестедегі сол жазу автоматты түрде өшірілу үшін) өрістеріне жалауша қоямыз.

17.6-сурет. Байланысты өзгерту сұқбат терезесі

Кестелердің арасына бірдің бірге қатынасы орнатылды (17.7-сурет).

17.7-сурет. Екі кестенің арасындағы байланыс

Екі кестені бірден толтыру үшін форма пайдаланамыз. Форма құру үшін лентадан Құру=>Форма шеберіне (Создать=>Мастер форм) батырмасына басамыз (17.8-сурет).

17.8-сурет.

Экранда Форма құру (Создание форм) сұқбат терезесі пайда болады (17.9-сурет).

17.9-сурет.

Кестелер мен сұраныстар (Таблицы и запросы) өрісінен Студенттер кестесін таңдаймыз. Бар өрістер (Доступные поля) өрісіндегі барлық өрістерді  батырмасы арқылы Таңдалған өрістер (Выбранные поля) өрісіне өткіземіз. Тура осылай Балл кестесіндегі өрістерді өткіземіз. Тек Код өрісін қалдырамыз (17.10-сурет).

17.10-сурет.

Ары қарай (Далее) батырмасына басамыз. Форманың түрін таңдаймыз. Ары қарай (Далее) батырмасына басамыз. Форманың стилін таңдаймыз. Форма шеберінің соңғы сұқбат терезесінде форманың атын Жалпы форма деп енгіземіз. Мәліметтер енгізуге арналған форма терезесі пайда болады (17.11-сурет). Өзіміз ойдан 10 студенттің мәліметтерін енгіземіз (17.12-сурет).

17.11-сурет.

17.12-сурет.

Формаға мәліметтерді енгізіп болғаннан кейін кестелерді ашып тексеріп көрейік (17.13-сурет).

17.13-сурет.

Өзіндік жұмыстар

1. Екі кестеден тұратын «Кітапхана» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

2. Екі немесе үш кестеден тұратын «Ресторан» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

3. Екі немесе одан да көп кестеден тұратын «Супермаркеет» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

4. Екі немесе одан да көп кестеден тұратын «Сән салоны» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

5. Екі немесе одан да көп кестеден тұратын «Автодүкен» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

6. Екі немесе одан да көп кестеден тұратын «Кинотеатр» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

7. Екі немесе одан да көп кестеден тұратын «Университет» мәліметтер қорын құрыңыз. Кестелердің арасына байланыс орнатыңыз және оларды толтырыңыз.

№ 18 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office Access-те екі кестеден тұратын МҚ-на сұраныс құру

Жұмыстың мақсаты:

Microsoft Office Access мәліметтер қорында күрделі МҚ-на конструктордың көмегімен сұраныс құруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Конструктордың көмегімен сұраныс құру үшін Құру=> =>Cұраныс конструкторы (Создание=>Конструктор запросов)   батырмасына басамыз. Экранда Кесте қосу (Добавление таблицы) сұқбат терезесі пайда болады (18.1-сурет).

18.1-сурет. Конструктордың көмегімен сұраныс құру

Осы сұқбат терезедегі Балл және Студенттер кестелерін ерекшелеп, Қосу (Добавить), содан кейін Жабу (Закрыть) батырмаларына басамыз. Сұраныс1 (Запрос1) терезесінде байланыс орнатылған екі кесте пайда болады. 1 және 2 семестрдегі бағалары бар студенттер тізімін шығаратын сұраныс құрайық. Ол үшін керек өрістерді тышқанның сол жақ батырмасымен басып тұрып, терезенің төменгі жағындағы Өріс1 (Поле1) өрісіне тартып әкелеміз (18.2-сурет).

18.2-сурет.

Лентадағы Сұраныспен жұмыс=>Конструктор=>Орындау (Работа с запросами=>Конструктор=>Выполнить) батырмасына басамыз (18.3-сурет).

18.3-сурет. Сұраныспен жұмыс істеуге арналған құралдар

Экранда 18.4-суреттегі қарапайм сұраныс пайда болады.

18.4-сурет. Қарапайым сұраныс

Сұранысты Үлгерім атымен сақтаймыз.

Енді параметрлі сұраныс құруды қарастырайық. Параметрлі сұраныс дегеніміз белгілі бір шарт бойынша кестедегі мәліметтерді іріктеп алу. 1 семестрде 5 және 4-пен оқитын студенттердің тімізін шығаратын сұраныс құрайық. Ол үшін жоғарыда құрылған Үлгерім сұранысындағы қадамдарды қайталаймыз. 1 семестр бағанасындағы Іріктеу шарты (Условие отбора) өрісіне 4 or 5 шартын енгіземіз (18.5-сурет).

18.5-сурет. 4 пен 5-ке оқитын студенттердің тізімі

Лентадағы  батырмасына басамыз. Нәтижеде 18.6-суреттегі терезе пайда болады. Сұранысты Бес_пен_төрт деп сақтаймыз.

18.6-сурет.  Сұранысты кесте режимінде көру

Фамилиясы А әрпінен басталатын сұраныс құрайық. Конструктордың көмегімен Үлгерім сұраныс құрғандай қадамдарды орындаймыз. Фамилия бағанасының Іріктеу шарты (Условие отбора) өрісіне  А*  шартын енгіземіз (18.7-сурет).

18.7-сурет. Фамилиясы А әрпінен басталатын студенттердің тізімін құруға арналған сұраныс

Сұранысты А_фамилия атымен сақтаңыз. Сұранысты орындаңыз (18.8-сурет).

18.8-сурет. Фамилиясы А әрпінен басталатын студенттердің тізімі

Енді тобын енгізу бойынша параметрлі сұраныс құрайық. Сұранысты Үлгерім сұранысы сияқты Конструктор режимінде құрамыз. Керек өрістерді таңдап аламыз. Тобы бағанасының Іріктеу шарты (Условие отбора) өрісіне [Тобын енгізіңіз] шартын енгіземіз (18.9-сурет).

18.9-сурет. Параметрлі сұраныс

Сұранысты Тобы атымен сақтаймыз және орындаймыз. Экранда Параметрдің мәнін енгізіңіз (Введите значение параметра) сұқбат терезесі пайда болады. Тобын енгізіңіз өрісіне МОК-111 тобын енгізіңіз және ok батырмасына басыңыз (19.10-сурет).

18.10-сурет. Тобын енгізуді сұрайтын параметрлі сұраныс

Нәтижеде МОК-111 тобы студенттерінің тізімі бар терезе пайда болады (18.11-сурет).

18.11-сурет. МОК-111 тобы студенттерінің тізімі

Өзіндік жұмыстар

1.  Математика мамандығы студенттерінің тізімін шығаратын сұраныс құрыңыз.

2. Фамилиясы С  әрпінен басталатын студенттерінің тізімін шығаратын сұраныс құрыңыз.

3. Оқу түрін сұрайтын параметрлі сұраныс құрыңыз,

4. 1,2,3,4 семестрдегі бағаларымен студенттерінің тізімін шығаратын сұраныс құрыңыз.

5. 8 семестрде 3-ке оқыған студенттерінің тізімін шығаратын сұраныс құрыңыз.

6. Күндізгі бөлімде барлық семестр бойынша 5-ке оқитын студенттерінің тізімін шығаратын сұраныс құрыңыз.

7. Ұлдардың тізімін шығаратын сұраныс құрыңыз.

№ 19 Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office Access-те екі кестеден тұратын МҚ-на форма және есеп беру құру

Жұмыстың мақсаты:

Microsoft Office Access мәліметтер қорында күрделі МҚ-на форма мен сеп бету құруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Форманы кестеге немесе сұранысқа құруға болады. Форма құрудың бірнеше әдісі бар: Қарапайым форма, шебердің немесе конструкторың көмегімен форма құру, бос форма, диаграмма және т.б. Форма құру үшін керек кесте немесе сұранысты ерекшелеп алып, лентадағы Құру=>Формалар (Создание=>Формы) батырмаларын пайдаланамыз (19.1-сурет).

19.1-сурет. Форма құрудың әдістері

Қарапайым форма құру үшін Студенттер кестесін ерекшелеп, Құру=>Формалар=>Форма (Создание=>Формы=>Форма) батырмасына басамыз. Нәтижеде 19.2-суреттегі Студенттер формасы пайда болады.

19.2-сурет. Студенттер қарапайым формасы

А_фамилия сұранысын ерекшелеп алып, Құру=>Формалар=> Бірнеше элемент (Создание=>Формы=>Несколько элемент) форма құру батырасына басамыз. Нәтижеде 19.3-суреттегі А_фамилия формасы пайда болады.

19.3-сурет. Бірнеше элемент әдісімен құрылған форма

Егер бірнеше кестеден немесе бірнеше сұраныстан керек өрістерді таңдау арқылы форма құру қажет болса, онда Форма шеберін пайдалануға болады. Ол үшін Құру=>Формалар=> Өзге формалар=>Форма шебері (Создание=>Формы=>Другие форма=>Мастер форм) командаларын орындаймыз. Экранда форма шеберінің бірінші қадамы сұқбат терезесі пайда болады. Кестелер мен сұраныстар (Таблицы и запросы) өрісінде Студенттер кестесін және Код, Фамилия, Аты, Мамандығы өрістерін таңдаймыз. Кестелер мен сұраныстар (Таблицы и запросы) өрісінен Балл кестесін және  1-семестр, 2-семестр өрістерін таңдаймыз және Ары қарай (Далее) батырмасына басамыз (19.4-сурет).

19.4-сурет. Форма шеберінің бірінші қадамы

Форма шеберінің екінші қадамында форманың ішкі түрі ретінде Ленталы (Ленточный) таңдаймыз және Ары қарай (Далее) батырмасына басамыз (19.5-сурет).

19.5-сурет. Форма шеберінің екінші қадамы

Форма шеберінің үшінші қадамында форманың Молульдік (Модульная) стилін таңдаймыз (19.6-сурет).

19.6-сурет. Форма шеберінің үшін қадамы

Форма шеберінің соңғы қадамында форманың атын енгіземіз және Дайын (Готово) батырмасына басамыз (19.7-сурет).

19.7-сурет. Форма шеберінің төртінші қадамы

Нәтиже 19.8-суреттегі Семестр формасы пайда болады.

19.8-сурет.

Есеп беруді кестеге немесе сұранысқа құруға болады. Есеп беруді құрудың бірнеше әдісі бар: Қарапайым есеп беру, шебердің немесе конструкторың көмегімен есеп беру құру, бос есеп беру, наклейка құру. Есеп беру құру үшін керек кесте немесе сұранысты ерекшелеп алып, лентадағы Құру=>Есеп беру (Создание=>Отчеты)  батырмаларын пайдаланамыз.

Қарапайым емеп беру құру үшін Студенттер кестесін ерекшелеп, Құру=>Есеп беру =>Есеп беру (Создание=>Отчеты=

=>Отчеты) батырмасына басамыз. Нәтижеде 19.9-суреттегі Студенттер_есеп пайда болады.

19.9-сурет. Қарапайым есеп беру

Енді есеп беру шеберінің көмегімен Тобы сұранысына есеп беру құрайық. Ол үшін Құру=>Есеп беру=>Есеп беру шебері (Создание=>Отчеты=>Мастер отчетов) командаларын орындаймыз. Экранда есеп беру шеберінің бірінші қадамы сұқбат терезесі пайда болады. Кестелер мен сұраныстар (Таблицы и запросы) өрісінде Тобы сұранысын таңдаймыз. Бар өрістер (Доступные поля) терезесіндегі барлық өрістерді Таңдалған өрістер (Выбранные поля) терезесіне өткіземіз. Ары қарай (Далее) батырмасына басамыз (19.10-сурет).

19.10-сурет. Есеп беру шеберінің бірінші қадамы

Есеп берудің екінші қадамында да Ары қарай (Далее) батырмасына басамыз. Үшінші қадамында Фамилия бойынша сұрыптаймыз (19.11-сурет).

19.11-сурет. Есеп беру шеберінің үшінші қадамы

Есеп берудің төртінші қадамында Кестелік (Табличный) макетін және Кітаптық (Книжный) бағытын таңдаймыз (19.12-сурет).

19.12-сурет. Есеп беру шеберінің төртінші қадамы

Бесінші қадамында есеп берудің стильін таңдаймыз (19.13-сурет).

19.13-сурет. Есеп беру шеберінің бесінші қадамы

Алтыншы қадамында есеп берудің атын енгіземіз және Дайын (Готово) батырмасына басамыз (19.14-сурет).

19.14-сурет. Есеп берудің алтыншы қадамы

19.15-суреттегідей параметрдің мәнін енгізу қажет сұқбат терезе пайда болады. Мысалы, ИЕК-101 мәнін енгізейік.

19.15-сурет. Парметрдің мәнін енгізу сұқбат терезесі

Нәтижеде экранда 19.16-суреттегі Тобы_есеп есеп беруі шығады.

19.15-сурет. Есеп беру шеберінің көмегімен құрылған есеп беру

Өзіндік жұмыстар

1. Кестеден қарапайым есеп беру құрыңыз.

2. Сұраныстан қарапайым есеп беру құрыңыз.

3. Кестеден наклейка құрыңыз.

4. Сұраныстан наклейка құрыңыз.

5. Есеп беру шеберінің көмегімен екі кестедегі өрістерден есеп беру құрыңыз.

6. Есеп беру шеберінің көмегімен екі сұранысттың өрістерінен есеп беру құрыңыз.

7. Есеп беру конструкторының көмегімен есеп беру құрыңыз.

№  Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office FrontPage бағдарламасымен танысу және жаңа құжат құру

Жұмыстың мақсаты:

Microsoft Office FrontPage бағдарламасымен танысу және жаңа құжат құру үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

FrontPage 2007 - бұл web беттері редакторынан, web-сайт құрылымын басқару модулінен және серверде web-сайтты жариялау құралдарынан тұрады. FrontPage 2007 программасы web-беттерін программадағы бар құралдармен құруға немесе шебердің көмегімен құруға мүмкіндік береді. 

Шебердің көмегімен web-бетін құру үшін:

 1)FrontPage программасын шақыру қажет.

2)Менюден Файл=>Құру=>Бет немесе  Web=>Тораб командасын таңдау қажет. Қосымшалар бөлігінде web-торабты құру үшін пайдаланылатын шаблондар мен шеберлер тізімі келтірілген бетті немесе  web-торабты құру терезесі ашылады.

3) Шаблонның көмегімен құру бөлімінде web-торабтар шаблоны командасын таңдап, пайда болған сұқбат терезесіндегі параметры бөлімінің өрісіне  тораптың файлдары сақаталатын  папканың атын енгізу қажет. 

4) Корпоративті web-тораб шебері  белгісін таңдаңыз.

5) ОК кнопкасын басыңыз.

6. Шебердің бірінші терезесінде ары қарай терезесін басыңыз.

7. Екінші терезе жаңа web-торабқа қосуға мүмкін болатын негізгі web-беттерінің тізімін ұсынады: 

§ Бастапқы бет;

§ Жаңалықтар;

§ Товарлар мен қызметтер;

§ Maзмұны;

§ Кері байланыс;

§ Іздеу формасы.

8. Өзіңізге қажетті бетті таңдағаннан кейін ары қарай батырмасын басу қажет.

9. Шебердің келесі терезесі бастапқы беттің түрін анықтауға арналады. Бұл терезеде жалаушаны қоя, немесе оны ала отырып, бастапқы беттің сәйкес бөлімдерін қосуға немесе алуға болады. Тиісті бөлімдерге жалаушаны орнатқаннан кейін ары қарай батырмасын басу қажет.

10. Шебердің келесі сұқбат терезелері беттің нақты типінің күйін келтіреді.

11. Шебердің келесі терезесі барлық беттің жалпы безендірілуін көрсетеді.

12. Келесі терезелерде жасалу кезеңіндегі  беттер үшін логотипті пайдалану, компанияның атын, адресін, телефонын, факс номерін,  web-шеберінің электрондық адресін және ақпараттық сүймелдеуші адресін енгізу ұсынылады. Қажетті өрістерді таңдап, соңғы сұқбат бетінде Дайын батырмасын басу қажет.

Шебер жаңа web-торабты реттеп (генерациялап), оны көру режимінде ашады  және аяқталған торапты алуға қажетті әрекеттер тізімін ұсынады.

FrontPage программасы батырмалары режимдер панелінде орналасқан  web-торапты көрудің алты режимін ұсынады:

·                       Бет – жеке редактор web-беттер редакторы. Бұл режимде тораптың кез келген бетінің мазмұнын өзгертуге, оның безендірілуінің күйін келтіруге, HTML-кодын қарауға болады;

·                       Папкалар – папкалар мен сипаттамалары толық келтірілген web-торап файлдарының тізімі. Папкаларды көру режимі web-тораптың айтарлықтай мәнді қиындық әкелетін файлдарын толық бейнелемейді. Безендірудің стандартты элементтерін қамтитын графикалық файлдар мен FrontPage форматтарын сүйемелдейтін файлдар жасырын күйінде қалады;

·                       Есептер – торап және оның компоненттері жөнінде статистикалық ақпарат;

·                       Көшулер – графикалық режимде гиперсілтемелердің байланысын өзгертуге мүмкіндік беретін web-торап құрылымының редакторы. Көшулерді көру режимінің көмегімен тораптың жалпы схемасын көруге немесе сілтемелерді қосуға, ажыратуға  web-бетінің навигация панеліндегі сілтемелердің орналасуын реттеуге болады;

·                       Гиперсілтемелер – тораптың web-беттерінің тізімі және ерекшеленген беттің гиперсілтемелерінің схемасы. Гиперсілтемелерді көру режимі гиперсілдтемелер тармағын көруге және тораптың ішкі және сыртқы сілтемелерінің жұмыс қабілетін тексеруге мүмкіндік;

·                       Тапсырмалар – торапты жасау жұмысын аяқтағанға дейін ұмытпай орындау қажет болатын белгілі бір файлдармен байланысты тапсырмалар тізімі.

Microsoft FrontPage программасының интерфейсіне шолу

Microsoft FrontPage программасының интерфейсі Microsoft Office қосымшаларының интерфейсіне ұқсас.

1-сурет. Microsoft FrontPage программасының интерфейсі

MicrosoftOffice FrontPage программасы меню жолынан (2- сурет), құрал саймандар панелінен (3- сурет), жұмыс аймағынан (4- сурет) және жұмыс аймағының сол жақ төменгі бөлігінде орналасқан терезенің күйін ауыстыратын төрт батырмадан тұрады.

2- сурет. Мәзір жолы

3- сурет. Құрал саймандар қатары.

4- сурет. Жұмыс аймағы

Бұл ортада тереземен жұмыс істеудің «Конструктор», «код» және «Бөліну (разделение)», «Көру (просмотр)» жағдайлары қарастырылады.

 А)«Конструктор» жағдайында Web бетінің интерфейсі жасалады және жұмыс аймағында Web бетін форматтауға болады.  Форматтау  бетінде Web бетінің жалпы күйі безендіріледі.

Б)«Бөліну (Разделение)» жағдайында терезе екіге бөлініп, оның үстіңгі бөлігінде код терезесі, ал астыңғы бөлігінде конструктор (форматтау аймағы) орналасады (5- сурет).

5- сурет. «Бөліну» жағдайындағы  терезе көрінісі

Бұл жағдайдың ерекшелігі  интерфейстегі оқиғаларды код терезесінде  HTML және Java тілдерінің құралдарының көмегімен программалауға болады.

В)«Код» жағдайы таңдалғанда жұмыс аймағы толығымен программа коды жазылатын терезеге алмасады. Басқаша айтқанда, код терезесінде интерфейстің коды бейнеленеді.

Г)«Көру (просмотр)» жағдайында құрылған (программаланған немесе форматталған) Web бетінің браузер арқылы қарағандағы көрінісін көре аламыз.

Жаңа құжат ашу. Енді қарапайым Web бетін құру мысалын қарастырайық. Microsoft Office FrontPage программасын шақырып, Меню жолындағы Файл-Құру (Создать) командаларын орындаймыз. Нәтижесінде 1-суреттегідей құжат терезесі шығады. Web бетін құруда алғашқы орындалатын әрекеттердің бірі фонды таңдау болып табылады. Ол үшін меню жолындағы Формат-Фон командасын орындаймыз.  Нәтижесінде Беттің қасиеттері (свойства страницы) терезесі шығады (6-сурет). 

6-сурет. Беттің қасиеттері терезесі

Бұл терезеде фонның түсін таңдауға немесе қалаған суретті қоюға болады. Сондай- ақ, фонның түсін өзгертуге болады. Ол үшін Түстер (Цвета) бөлігіндегі фон өрісіндегі Авто арқылы орындалады. Ал, алдын-ала дайындалған сурет қойылатын болса, онда  фондық сурет (фоновый рисунок) өрісіне жалауша қойылып, Шолу (обзор) батырмасы арқылы таңдалады.

Енді, сурет қоюды қарастырайық. Әдетте   web құжатқа қойылатын бейнелердің көлемі үлкен болмайтын жағдайларды ескеру қажет, ол бетке орналасатын бейнелердің форматына байланысты екенін жақсы білеміз. Web беттеріне орналастыратын бейнелер көпшілік жағдайларда Gif форматта (заты, расширение) сақталуы тиіс. Web беттеріне сурет қою үшін Қою – Файлдан сурет (Вставка- Рисунок Из файла) командаларын орындаймыз (7-сурет).

7- сурет. Файлдан сурет қою терезесі

Нәтижесінде таңдалынған сурет  Web-бетіне барып орналасады.

№  Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Microsoft Office FrontPage бағдарламасы арқылы Web бетіне жүгірмелі жол орналастыру

Жұмыстың мақсаты:

Microsoft Office FrontPage бағдарламасы арқылы Web бетіне жүгірмелі жол орналастыруды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Енді Web бетіне банер немесе жүгірмелі жол жасап қоюды қарастырайық. Ол үшін Қою=>Web-компонент (Вставка=>Web-компонент) командаларын орындаймыз (1- сурет).

1- сурет. Web-компонент қою терезесі

Немесе құрал - саймандар қатарындағы  - Web-компонент құралын таңдау    арқылы     Web-торап     компонентін қою диалог терезесі шығады  (2-урет). 

2- сурет. Web торапқа жүгірме жолақ қою терезесі

Web торапқа компонент қою терезесі екі бөліктен тұрады. Сол жақ бөлігінде компоненттердің типі, ал оң жақ бөлігінде эффектілерді таңдау терезесі орналасқан. Компонент типі терезесінен динамикалық эффектілер -жүгірмелі жолақ (бегущая строка-marquee) командаларын таңдаймыз. Дайын батырмасын басқанда жүгірмелі жол қасиеті диалог терезесі пайда болады (3-сурет).

3-сурет. Жүгірмелі жол қасиеті диалог терезесі

Бұл терезедегі Текст өрісіне қажетті мәтін енгізіледі, мысалы, «Оқытудың ақпараттық жүйелері» кафедрасы. Енді жазылған мәтінді форматтауды қарастырайық. «Бағыт» (направление) өрісінде мәтіннің оңға немесе солға жылжитынын көрсетеміз. Одан кейін мәтіннің жылдамдығын анықтаймыз, ол үшін жылдамдық аймағына өтіп, қалауымызша жылдамдықтың мәнін тағайындаймыз (немесе бұл мән үшін стандартты жағдайды қалдыруға болады). Ал, режим (behavior) аймағында мәтіннің қозғалыс түрін анықтаймыз. Біз сырғанау (slide) режимін таңдайық. Осы сұқбат терезесінің Стиль батырмасын басқанда стильді өзгерту диалог терезесі шығады (4-сурет).

4-сурет. Стильді өзгерту терезесі

Бұл терезенің төменгі жағында орналасқан формат батырмасын басқанда мүмкін болатын форматтау командалары шығады (5-сурет). Біз оның ішінен шрифт командасын таңдаймыз.

5-сурет. Формат терезесі

Шрифт диалог терезесінде Шрифт өрісінен Times New Roman шрифін, шрифт стилі өрісінен  Bold Italic түрін, өлшем өрісінен 24 pt, түстер өрісінен сары түсті таңдап, Ок батырмасын басамыз (6-сурет). Одан кейін стильді өзгерту терезесіндегі, одан кейін жүгірмелі жолақ қасиеттері терезесіндегі Ок батырмасын басамыз. 

6-сурет. Шрифт диалог терезесі

Жоғарыда келтірілген әрекеттер толығымен орындалғаннан кейін нәтижесінде біз құрып жатқан Web бетінде «Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті» деген мәтін пайда болады. Енді оны «көру(просмотр)» жағдайында жүгірмелі мәтін жолағын көруімізге болады (7-сурет).

7-сурет. Web-бетіндегі жүгірмелі жолақтың бейнесі

№  Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Интернет

Жұмыстың мақсаты Интернет мүмкіндіктерін пайдалануды үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

Жиырмасыншы ғасырдың  аяғында пайда болған Интернет қазір жер шарының  әр түкпірін байланыстырып сан алуан адамдарды, елдер мен құрылқтарды біріктіріп отыр.

Интернет 1960 жылдары АҚШ-та дүниеге келдi.Оны соғыс бола қалған жағдайда бір-бірімен телефон арналары арқылы қосылған компьютер желілерімен байланысып отыру үшін АҚШ-ның орталық барлау басқармасының қызметкерлері ойлап тапқан.Алпысыншы жылдардың аяғында  Пентагон ядролық соғыс бола қалғанда компьютер желісінің үзілмеуі үшін арнайы жүйе жасады, тaжiрибенiң ойдағыдай жүргiзiлу барысында ARPA net желiсi пайда болып, ол Калифорниядағы жaне Юта штаты зерттеу орталықтарындағы үш компьютердi ғана бiрiктiрдi.Кейiн ARPAnet бейбiт мақсатқа қызмет  еттi, оны негізінен ғалымдар мен мамандар пайдаланды.Сексенінші жылдардың басында Интернет деген термин пайда болды.Бұл  ағылшынның   халықаралық  желі  деген  сөзі.

Интернеттiң мүмкiндiгi шексiз.Талғамыңыз бен көңiл күйiңiзге қарай одан сiздi қызықтыратын көп нәрсе табуға болады.Yйден шықпай газеттiң тың номерiн парақтағыңыз келеме, мейiлiңiз, тек WWW  немесе  Web деп аталатын aлемдiк шырмауықты қолдансаңыз жетедi. Гиперсiлтеме жүйесi арқылы қажеттi басылымықызды санаулы минуттар iшiнде тауып аласыз .

Планетамыздың кез келген нүктесiндегi ауа райын, ақпараттық агенттiктiң соңғы жаnалықтарын бiлгiңiз келсе Интернет жaрдем беруге aзiр. Шалғай елдерге сапар шексеңiз сiзге қажет елмен, қаламен, қонақ үймен таныса аласыз.Интернеттен ғалым да, бизнесмен де, компьютерлiк ойын әуесқойы да, бәрi-бәрi қажет ақпарат  таба  алады. Интернет күнделiктi тұрмыс пен жұмыстың   айнымас  құралына  айналып  келедi.

Интернеттің негізі АҚШ-да жасалғанымен, оның нақты қожайыны жоқ. Әрбір үкімет, компания, университет ақпараттық қызмет ұсына отырып , бұл желінің тек қана өз бөлігіне иелік жасайды.

Алайда, Интернетке жеке дара ешкім де қожалық жасай алмайды. Сондықтан ол шын  мәнінде  адамзаттың  әлемдік қазынасы болып табылады.

Интернеттiң негiзгi қосымшалары

E-mail (Electronic Mail) -электрондық почта. Желі тұтынушылары арасында  мәлімет алмасу ісін жүзеге асыратын қызмет жүйесі. Ол арнайы почта программалары көмегімен  жүзеге асырылады, мысал ретінде, Outlook Express программасын атауға болады. Оның көмегімен сіз санаулы минуттар ішінде хабарды  жеткізе аласыз. Ол үшін клавиатурада тиісті хабар мәтінін  теріп, белгілі электрондық адреске жіберсеңіз болғаны. Осынау тәсілдеме арқылы достарыңызбен, әріптестеріңізбен араласуға болады.

E-mail адрестік құрылымы:

есім@ мекеме.домен

Мысалы:

[e-mail]

[e-mail]

Usenet  - бір-бірімен жаңалықтар алмасып отыратын бейкоммерциялық, бейформалдық, дәлірек айтқанда анархиялық жүйелер тобы. Белгілі бір серверде кездеседі.

FTP (File Transfer Protocol) - Файлдарды жіберу протоколы– бұл көбінде үлкен көлемдегі файлдарды жіберу кезінде қолданылатын Интернттің қосымшасы. FTP көмегімен кез келген файлдарды жіберуге және қабылдауға болады.

World Wide Web (WWW немесе  Web)   - гипермәтіндік құжат

Веб парақтардағы мәліметтерді оқу “көру жабдықтары” деп аталатын арнайы программалар арқылы орындалады, ол “to browse” парақтау, қарау деген ағылшын сөзінен шыққан атау. Интернеттегі Web- парақтарын оқып, экранда көрсетуге арналған программалардың кең тараған түрлері Microsoft Internet Explorer, Netscape Navigator.

Интернет-қосымшаларының адрестiк құрылымы (негiзгi парақ)

қосымша://қосымша.мекеме.домен

Ұйымдық тиiстiлiгi бойынша домендер атаулары

gov - үкіметтік      

org - үкіметтен ,коммерциядан тыс

edu  - білім

com -коммерциялық

mil - әскери 

net  - желілік

Мысалдар:

http://www.loc.gov (АҚШ Конгресінің кітапханасы)

http://www.cnn.com (CNN Компаниясы)

Ұйымдық тиiстiлiгi бойынша домендер атаулары

Қосымша ( 2000 ж. қараша айынан, International Corporation for Assigned Names and Numbers)

  museum - музейлер      

name - жеке есімдер      

aero - авиакомпании      

coop - бірлескен, коммерциялық     

biz - бизнес 

info - ақпараттық 

pro - кәсіпқой

Аймактық белгiсi бойынша домендер атауы

uk - Великобритания

us - США    

ru - Россия  

se - Швейцария    

kz - Казахстан      

de - Германия

ua - Украина

fr - Франция

Мысалдар:

http://www.lme.uk (Лондонның металдар биржасы)

http://www.ukg.kz (Рейтинг, Усть- Каменогорск)

Бақылау сұрақтары

1. Интернет қызметі дегенді қалай түсінесіз?

2. Интернет қызметінің қандай түрлерін білесіз?

3. Іздеу сервері дегенді қалай түсінесіз?

4. Домендік есім дегеніміз не?

5. Интернетке қосылу үшін не қажет?

6. Электрондық почта дегеніміз не?

7. WWW дегеніміз не?

8. WWW – ғы браузер дегеніміз не?

9. Іздестіру жүйесі дегеніміз не?

10. Телеконференция дегенді қалай түсінесіз?

 

Әдістемелік нұсқау:

Тапсырма. Интернеттен Астана қаласы туралы мәлімет іздеп табу керек.

Біріншіден компьютер Интернет желісіне қосылғанына көзіңізді жеткізіңіз. Содан кейін Internet Exploler браузерін ашу қажет.  Браузердің мекен жай жолына ақпараттық іздестіру жүйесін жазу керек. Мысалы: http:\\www.yandex.kz – Яндекс – ақпараттық іздестіру жүйесі 1997 жылы ашылған. Бүгінгі күндері базадағы индекстелінген  құжаттар көлемі 33 милионға  жуық. Ақпараттық іздестіру жүйесі логикалық операторлармен белгіленген өзінің  меншікті жүйесін қолданады, сонымен қатар көптеген түрлі іздестіру функцияларын ұсынады.

Сурет 1 - Яндекс – ақпараттық іздестіру жүйесін ашу

                Іздестіру жолына «Астана қаласы туралы» деп жазу қажет:

Сурет 2 – Мәліметті іздеу

Яндекс – ақпараттық іздестіру жүйесі Астана қаласы туралы мәліметтер шығарып береді.

Сурет 3 – Мәліметті табу.

Өз бетінше орындайтын тапсырмалар:

Төмендегі мәліметтерді Интернеттен тауып бумаға сақтаңыз:

1. Өзіңіз оқитын университеттің сайтын ашып, ректор туралы мәлімет алу керек.

2. Қазақстан Республикасының әнұран мәтінін тауып көрсетіңіз.

3. Республикалық «Жас алаш» газетінің серверін тауып көрсетіңіз

4. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым минимтрлігінің серверін тауып көрсетіңіз.

5. Қазақстан Республикасының өңірлерінің ауа-райын шығару керек(ағымдағы аптаға).

6.  Өзіңізге ұнайтын актер немесе актрисаның өмір баянын іздеп табу керек.

7. ҚР гербінің суретін тауып, бумаға сақтаңыз.

8. Өзіңіздің туған жеріңіз туралы ақпаратты табыңыз.

9. «Психология» пәні бойынша рефераттар тізімін табу керек.

10. «Информатика» пәні бойынша электрондық оқулық табу қажет.

11. Жеке электрондық поштаңызды құрыңыз.

12. Осы ақпараттарды құрылған поштаңыздан оқытушы поштасына жіберіңіз.

№  Зертханалық жұмыс

Жұмыстың тақырыбы: Антивирустық бағдарлама. Архивтеу және архивтен шығару.

Жұмыстың мақсаты: Дербес компьютерді вирусқа тексеру әдісін үйрену. Бумаларды архивтеу және архивтен шығару әдісін үйрену.

Жұмыстың мазмұны:

1. Антивирустық бағдарлама.

Компьютерлік вирус-арнайы жазылған шағын көлемді программа. Ол өздігінен басқа программалар соңына немесе алдында қосымша жазылады да, оларды «бүлдіруге» кіріседі.

Қазіргі кездегі вирустар екі топка бөлінеді:

-      Резиденттік (компьютер жадында тұрақты сақталатын) вирустар;

-      Резиденттік емес вирустар.

Вирустар мынадай файлдарға жұғуы мүмкін:

1. Бірден орындалатын файлдар, белгілі бір іс-әрекет істейтін кеңейтілулері (заты) .com және .exe болып келген файлдар, сондай-ақ басқа программаларға қажет кезінде қосылатын оверлейлік файлдар. Файлдарды зақымдайтын мұндай вирустарды файлдық деп атайды. Вирус жұққан файлдар өздерінің кері әсерін жұмыс істейтін, іске қосылған сәттерде жасайды. Ең қауіпті вирустарға резиденттік түрде жедел жадта сақталып, орындалатын әрбір программаны зақымдап отыратындары жатады. Ал егерде олар AUTOEXEC.BAT және CONFIG.SYS арқылы іске қосылған сайын вирустар өз әсерлерін тұрақты қайталап жүргізіп отырады.

2. Операциялық жүйенің жүктеуіші мен қатты дискінің ең басты мәлімет жүктеу жазбасы. Бұл аумақтарды зақымдайтын вирустар «жүктегіш» (загрузочная) немесе Boot -вирустар деп аталады. Мұндай вирутар өз қызметін компьютерді іске қосқанда, яғни операциялық жүйені жүктегенде бірден бастайды және әрдайым компьютердің жедел жадында тұрақты сақталады. Бұлардың таралу тәсілі – компьютерге салынған дискеттердің алғашқы жолдарына жазылған жүктегіш мәліметіне зақым келтіру болып табылады. Әдетте мұндай вирустар екі бөліктен тұрады, өйткені дискеттің жүктеуіш жазбасы өте шағын көлемнен тұрады, сондықтан вирус бірден түгелдей олардың ішіне орналасы алмайды. Вирустың екінші бөлігі дискінің түпкі каталогының соңына немесе мәліметтер кластерлеріне жазылып қалады.

3. Құрылғылар драйверлері, яғни CONFIG.SYS файлының шеткері құрылғылар көрсетілетін Devise деген сөз тұрған жолында жазылған файлдар. Ондай файлдағы вирус сол құрылғыны іске қосқан сайын қызметке кіріседі. Бірақ драйвердщі бір компьютерден екінші компьютерге көшіру өте сирек болатындықтан, мұндай вирустар көп тарала қоймаған. DOS жүйелік файлдарына (MS DOS.SYS және IO.SYS) да вирус жұқтырылуы теория жүзінде мүмкін болғанымен, олардың таарлуы іс жүзінде өте сирек кездеседі. Әдетте әрбір вирус түрі файлдың бір немесе екі типіне (түріне) ғана «жұғады». Көбінесе бірден орындалатын файлдарға «жұғатын» вирустар жиі кездеседі. Дискінің жүктегіш аймағын зақымдайтын вирустар екінші орында деп айтуға болады. Шеткері құрылғылар драйверлерін зақымдайтын вирустар сирек кездеседі, әдетте олар бірден орындалатын файлдарға да зиянын тигізеді.

4. Файлдық жүйені өзгертетін вирустар. Соңғы кезде вирустың жаңа түрлері – дискідегі файлдық жүйені өзгертетін вирустар көбейіп таралуда, оларды қысқаша DIR-вирустар деп атайды. Мұндай вирустар өз мәтінін дискінің белгілі бір бөлігіне (әдетте дискінің соңғы кластеріне) жасырын жазып қояды да, Оны дискінің файлды орналастыру кестесіне (FAT) файлдың соңы ретінде белгілейді. Барлық .COM және .EXE типті файлдар үшін – каталогтағы файлдың алғашқы мәліметі көрсетілген орынға вирус жазылған қате орын көрсетіліп, ал дұрыс көрсеткіш – таңбаланған (кодталған) түрде каталогтың пайдаланылмайтын бөлігіне жасырылады. Сол себепті кез келген программаны іске қосқанда дискіден бірінші вирус оқылады да, ол тұрақты ЭЕМ жедел жадында сақталып файлдарды өңдейтін DOS программаларына жабысады. Бірақ жалпы көрініс каталог дұрыс жұмыс атқарған сияқты болып сырт көзге мұның әсері білінбей тұрады. Тек вирусы бар дискеттерден программалық файл оқитын сәттерде оның нақты көлемі қысқарып небәрі 512 не1024 байт қана болып қалады. Бірақ атқарылуға тиіс вирусы бар әрбір программа іске қосылғанда оның дұрыс емес екендігі байқалмайды. Міне осылай «ауырған» дискілерді дұрыс қалпына келтіру үшін тек арнайы антивирустік программалар қажет (мысалы, Aidstest программасының соңғы нұсқалары).

5. «Көрінбейтін» және өздігінен өрбитін вирустар. Өзін жай көзге сездірмес үшін кейбір вирустар жасырынудың қилы-қилы тәсілдерін пайдаланып жүр. Осындайлардың екі түрін – «көрінбейтін» және өздігінен өрбитін вирустарды қарастырайық.

«Көрінбейтін» вирустар. Көптеген резиденттік вирустар былай жасырынуды әдетке айналдырған, олар DOS жүйесінің вирус жұққан файладрды шақыруын өзгертпей дұрыс күйінде қалдырады. Бірақ бұл эффект тек вирус жұққан компьютерлерде файлдар мен дискілерді жүктеуіш аймақтарының өзгеруін байқау қиын емес.

Өздігінен өрбитін вирустар. Вирустардың жасырыну жолының екінші тәсілі – өзін-өзі аздап өзгертіп, өрбіп толықтырыплып отыруы. Көптеген вирустар жасайтын кері әсерін байқатпас үшін өз көлемінің бірсыпырасын шарттаңбаланған жасырын күйде сақтайды. Бірте-бірте өрби отырып, олар таңбалану тәсілін де, таңбаланған алғашқы бөлігін де аздап өзгертіп отырады. Осының арқасында вирусты іздеп табатын тұрақты байттар тізбегі болмай, оларды ұстайтын детектор-программалар жұмысы қиындайды.

  2. Архиваторлар. Архиваторлар-дискідегі орынды үнемдеу үшін файлдың көлемін кішірейтіп сақтауға мүмкіндік беретін программалар тобы.

ARJ программасын орындай алатын бірнеше функциялар бар. ARJ программасы функциясын көрсету команда кодын және оның режимін енгізу жолымен жүзеге асырылады. Команда коды бір әріптен тұрады, ол бірден программа атынан кейін көрсетіледі.Мысалы А (add)–архивке файл енгізу, Т (test)–архивті мәтін арқылы тексеру, Е (exctract)-файлды архивтен шығарып бастапқы қалыпқа келтіру, Д (delete)–архивтегі файлды жою.

Архивтік файл дегеніміз–қысылған күйде бір файлға енгізілген, қажет болғанда бастапқы күйінде шығарып алуға болатын бір немесе бірнеше файлдың жиынтығы.

Тапсырма 1: Компьютердегі дискілерді вирусқа тексеру керек. Ол үшін антивирустық бағдарламаны ашамыз, мысалы ESET NOD 32 Antivirius бағдарламасын(Сурет 1):

Сурет 1 – Антивирустық бағдарламаны ашу.

Дербес компьютердің тексерілетін бөлімін «Сканирование ПК» бөлімін ашу арқылы дискілерді таңдау қажет:

Сурет 2 – Дискілерді таңдау.

Тексерілетін дискілер таңдалғаннан кейін «Сканировать» батырмасын басу қажет:

Сурет 3 – Дискілерді тексеру.

         Компьютердің дискілері тексеріліп болғаннан кейін келесі терезеде ашылады:

Сурет 4 – Дискілерге төнген қауіп.

Анивирусқа тексеру барысында бірнеше қауіп төндіретін файлдарды тапса, ол файлдарды емдеу керек, болмаса жою қажет.

Тапсырма 2. Информатика бумасын архивтеңіз. Архивтелмеген бума мен архивтелген бума өлшемін салыстырыңыз.

Біріншіден архивтелмеген бума көлемін тексеріп аламыз, ол үшін архивтелетін буманың атына барып, тінтуірдің оң жақ батырмасын басып, Свойства бөлімін таңдап аламыз:

Сурет 5 – Бума көлемі.

         Архивтелетін бумаға барып, тінтуірдің оң жақ батырмасын басу қажет. Ашылған тізімнен «Добваить в архив» бөлімін таңдау қажет:

Сурет 6 – Буманы архивтеу

Архив аты және көрсеткіштері туралы сұхбат терезесі ашылады. Бұл терезеде буманы сығу әдісі, архив форматы, архивация көрсеткіштері туралы мәліметтерді енгізуге болады.

Сурет 7 – Архив аты және көрсеткіштері.

Ашылған сұхбат терезеде мәліметтерді таңдағаннан кейін ОК батырмасын басу қажет:

Сурет 8 – Архивация үрдісі

Архивация үрдісі аяқталғаннан кейін архивтелген бума пайда болады.

Сурет 9 – Архивтелген бума көлемі

Архивацияға дейін: 100МБ.

Архивтелген файл: 38,5МБ.

Архивтелген буманы қалпына келтіру үшін осы буманың атына барып, тінтуірдің оң жақ батырмасын басу қажет:

Сурет 10 – Архивтелген буманы қалпына келтіру.

Өз бетінше орындайтын тапсырмалар:

1. «Желілік антивирустық бағдарламалар» туралы презентация жасау қажет.

2. «Жергілікті желіге қосылған компьютерлердің антивирустық базасын жаңарту» туралы презентация жасау қажет.

3.