Баяндама "Тәуке ханның тәуелсіз саясаты"

                        Тәуке ханның тәуелсіз саясаты

 Тәуке хан билікке келісімен Казақ хандығындағы ішкі тартысты тоқтатып, бірлікті күшейтуге барын салғаны мәлім. Ал сыртқы саясатта Қазақ хандығы Сыр бойындағы қалаларды өз құрамында сақтап қалу үшін күреседі. Сондай-ақ оңтүстік-шығысынан жоңғарлар тарапынан әлсін-әлсін шабуылдар жасалып түрған.

Сыртқы шапқыншылықтан қорғану, хандыцтағы бытыраңқылықты жою «Жеті Жарғы» заңының қабылдануына өз ықпалын тигізеді. Казақ қоғамынын сол кездегі кажеттілігін қанағаттандыратын заң жобасының керектігі, бұрыннан болған қүкықтык нормаларды жүйелеу аркылы оларға мөнді өзгеріс енгізіл, толықтыру өрекеттері дүниеге «Жеті Жарғы» заңын әкеледі.

Тәуке хан халык арасындағы беделді билермен кеңесе отырып қабылдаған «Жеті Жарғы» заңы, қазақ кауымының әлеуметтік-экономика-лық, құқықтық катынастарын реттеуге бағытталады. Орыс жазбаларында бұл заңдар «Тәуке хан заңдары» деп аталады.

«Жеті Жарғы» бізге толық күйінде жеткен жоқ. Заң жинағының кейбір баптары XIX ғасырдың алғашкы жартысында орыс ғалымдарының жазып алған үзінділері арқылы сақталды. Оның жобасы, құрылымы жағынан әр түрлі екі нұскасы белгілі. Алғашқысын 1820 жылы Г. Спасский «Сібір хабаршысына» жариялайды. Мұнда он бір үзінді көрсетілген. Екінші нұсқасы қазақ тарихының білгірі А. И. Левшиннің еңбегінде (34 үзінді) берілген. Бұл заң жобасының екі нұсқасы да бапқа бөлінбеген [3, 29б].

Тәуке хан «Жеті Жарғы» заңы арқылы ішкі тартысты жою мақсатында ел басқару ісін, заң шығару тұтқасын билерге беріп, ұсақ хандар мен сұлтандардың саяси ықпалын тежеуге тырысады. «Жеті Жарғыда» жүздерді баскару үшін сайланған үш бидің аты белгілі. Ұлы жүзде — Төле би, орта жүзде — Қазыбек би, кіші жүзде — Әйтеке би. Жыл сайын Күлтөбеде (Ташкент маны) үш жүздің басын қосқан жиналыс (құрылтай) шақырылуы тиіс болған. Хан кеңесі, билер кеңесі мемлекеттік тұрақты құрылымға айналады. «Жеті Жарғы» заңында ел дауын шешудегі билер кеңесінің кұқығының қорғалуын, сақталуын қатты кадағалаған.

      «Жеті Жарғы» баптары мейлінше нақты. Мәселен, кісі өлтіргендер үшін «қанға қан, жанға жан алу» принципі сақталады. Кейбір жағдайларда өлім жазасын соттың келісімімен кұн төлеумен ауыстыруға болады. Бұл — осы заң жобасының тарихи прогрестік маңызын айқындайтын бап. Кұн кылмыстының өзінен немесе ру мүшелерінен алынады. Құнның мөлшері мынандай болған: ердің кұны — мың кой (немесе екі жүз жылкы, жүз түйе), әйелді өлтіргендігі үшін жарты кұн — бес жүз қой (жүз жылқы, елу түйе). Кісінің денесіне жаракат түсірген болса, қүн төлеуге тиіс болады. Бас бармақ сынса, жүз кой, шынашаққа жиырма қой көлемінде кұн тартуға тиіс.

Сұлтан мен қожаны өлтіргендер олардың туыстарына жеті адамның құнын төлейді.

«Жеті Жарғыда» әйелдер кұкы шариғат ережелеріне сүйенеді. Егер әйел күйеуін өлтірсе, ол өлім жазасына кесіледі және ешқандай құн төлеумен ауыстыру мүмкін емес.

Сотта бір куәгер еркектің орнына екі куәгер әйел жүреді. Кыз-келіншекті зорлау, алып кашу өлім жазасымен теңестіріледі. Өйткені ру ынтымағын ыдыратып, канды кырғынға киліктіретін көп дау-дамай осы жесір дауынан туындап жататын. Кейбір жағдайда зәбір шеккен қызға үйлену және қалың малын төлеу кылмыстыны өлім жазасынан кұткарады.

Құлдардың иелері олардың өмірлерінің қожайыны болып есептеледі. Қазақ қауымындағы құлдар тұтқындар мен жетім балалар болған.

«Жеті Жарғы» бойынша отбасында әкенің билігі баянды етіледі. Ол ұл-кызының, әйелдерінің, құл-күнінің, төрт түлік малының, жайлау - қыстау-ының жеке дара билеушісі, асыраушысы әрі қамқоры болғанды. Әкенің ризалығын алмай, отбасының кез келген мүшесі ешбір шешім кабылда-майды.

Әкесіне немесе шешесіне қол көтеріп, балағаттаған баланы кара сиырға теріс отырғызып, ауыл ішін аралатып, камшымен соққан.

Бір себеппен (аңдаусызда) баласын өлтіргені үшін ата-анасы ешқандай жаза алмайды. Бірақ некесіз туылған баласын ұяттан (қасақана) өлтірген әйел өлім жазасына кесіледі.

Мал мен мүлікті ұрлау қатаң жазаға тартылады. Ұрлығы ашылған кісі ұрлап алғанын тоғыз есе (27) етіп кайтару керек. «Тоғыз айыбы» мына мөлшерде белгіленген: бас тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз, орта тоғыз немесе ат бастатқан тоғыз, аяқ тоғыз немесе өгіз бастаткан тоғыз. Егер айыпты кұн төлеуден жалтарса, билер сотының немесе ру басыларының келісімімен барымта жасалады, яғни жасырын түрде айыпталушынын ма-лын айдап кетуге болады.

Өзін-өзі өлтіргендерді заң бойынша бөлек жерге жерлейді.

Жеті атадан аспай үйленуге өлім жазасы кесіледі.

Құдайға тіс тигізген кісі жеті адамның куәлігі аркылы анықталса, тас-пен ұрып өлтіріледі.

Христиан дінін қабылдағандарды мал-мүлкінен айырады.

Әрбір соғысқа жарайтын еркек бес қарусыз жүрсе, оған да айып салы-нады. Бұл жаугершілік заманда кешірілмес күнә саналған. Әрбір қазақ түтіні ханның, бидің жасағы мен шабарманын жазда да, қыста да қабылдап, ат-көлік, азык-түлікпен камдауға міндетті болған. Бұл — арнайы керуен сарайы, мейманханасы жоқ көшпелі қоғам өмірінде хан, би бұйрык-жарлығын, соғыс хабарын тез жеткізу шараларының бірі еді.

«Жеті Жарғы» бойынша арнайы мал-мүлікке таңба белгілейді және салық түрлері (аманаттық салық, ру басыларының борышын төлеу, хан-дык билік, қару-жарақ) белгіленеді. Заң кұкык ережелерінің жеке салаларын (қылмыстық, азаматтық, басқару) да қамтыған. Сонымен бірге қазақ қоғамындағы діннің орнын, салық түрлерін, жалпы тұрмыс жағдайын рет-теуге бағытталған.

                                ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР

1.     Қазақстан тарихы 5томдық, 3том Алматы 2000.

2.     К.Аманжолов «Түркі халықтарының тарихы», А., 2005

3.     Э.Телеуова «Тәуке ханның тәуелсіз саясаты»//Қазақ тарихы,№4-5, 1998

4.     Левшин А. «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» А.,1996.,