III. Жаңа сабақ
Жоспар:
1.Әбілхайыр хандығының құрылуы
2. Саями тарихы
3.Әбілхайыр хандығының құлауы
1.Әбілхайыр хандығы 15 ғасырда Шығыс Дешті
Қыпшақтың даласында құрылған.Құрылу себебі: Ақ Орданың құлауы және Жошы
ұрпақтарының арасындағы қырқыстар нәтижесінде құрылды.1428 жылы 17 жасар
Әбілхайыр хан болып сайланды.Ол Жошының өзге ұрпақтарын жеңіп Шығыс Дешті
Қыпшақтың үлкен бөлігін өзіне қаратты. Ол жер Көшпелі өзбектер мемлекеті деп
те аталды.Алтын Орданың белгілі мемлекет басшысының есімімен аталды. Оның
аумағы: Жайықтан Шығыс Балқашқа дейін,Сырдарыияның төменгі ағысы,Ертістің
солтүстігіне дейінгі жерлерді алып жатыр.Этникалық құрамы:қыпшақ,қарлұқ
тайпалары,түркіленген моғол тайпалары,құрамында түрік тайпалары көп болған.Бұл
тайпалар экономикалық дамуы,қоғамдық қатынастары,мәдени деңгейі жағынан
жақын болып келді.Олар 14 ғас соңы-15 ғас 1 жарт дейін Өзбектер деп аталып
келді.Әбілхайыр Шайбан әулетінен.Осы хандықты 40 жыл басқарған.
2.Әбілқайыр елді билеген уақыттарда көптеген
қырқысулар болып келді.Ол басқарған тайпалар бірнеше үлестерге бөлінді. Ескі
салттардың қадағаланбауынан ішкі саясатта қайшылықтар,кикілжіңдер көп
кездесті.Ол орталықтандыру және ру билеушілерінің артықшылықтарын шектеу
саясатын жүргізе бастады.Сол себептен, ру басшылар мен сұлтандар тарапынан
қарсылықтар пайда болды. Оның ішінде Жәнібек пен Керей болды. Ол өзін
қолдаған кейбі р көшпелі тайпалардың ақсүйектерінен қолдау тауып,қолдау
көрсеткені үшін басып алған қалаларды сойырғал ретінде үлестіріп берді. Ханға
адал қызмет еткен әскери шенеуніктерге тарту етілген жер,мұрагерлікпен
берілмейді. Бірақ ол жердің иесі өз пайдасына салық жинауға құқылы болды. Осы
арқылы хан беделін күшейтеді.Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігіне
басқыншылық жорықтар жасады.Хорезмді басып алды,Үргенішті тонады,Сырдарияға
жорық жасап,Созақ,Сығанақ,Үзкент қалаларын басып алды. Сығанақты жаңа астана
етті.Сығанақ қаласының маңында Шайбан әулетінен шыққан хандар жерленген
екен.Осы жерлердегі кесенелердің бірінде Әбілхайыр хан жерленген. Ол Көк
кесене.15 ғас 50 ж. Бұқара,Самарқан,Сауереннахр қалаларын басып алады№ бұл
оның соңғы жеңістері болады,Кейін саяси жеңілістер басталады.1457 жылы
Сығанаққа жақын жерде ойраттармен Әбілхайыр арасында үлкен шайқас
болады.Әбілхайыр қатты жеңіліске ұшырап, жауымен келісімге келуге мәжбүр
болады.Түркістан,Ташкент,Отырар қаласын ойраттар басып алады.Мемлекет
әлсіреп,Әбілхайыр беделі түседі.Шыңғысханнның көптеген ұрпақтары оған
бағынудан бас тартады. Керей мен Жәнібек бастаған тайпалардың бір бөлігі
Әбілхайырдан бас тартып,батыс Моғолстанға көшіп кетеді.
3.1468 жылы Әбілхайыр өлгеннен кейін хандық
құлады,билік үшін күрес басталды. Шайбанилықтар Жошының ұлы монғол ханзадасы
Шайбанидың ұрпақтары.Сөйтіп Шайбанилықтар дешті Қыпшақ билігінен айырылып
қалады,бірақ күресуден бас тартпайды.Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани
оның інісі Махмұд екеуін қолдағандар аз болды.Олар ұйымдасып Темір
ұрпақтарына қарсы шығып,1500 жылы Самарқанд,Бұхараны басып алып,Самарқандты
астана етеді.Ал інісін Бұхара әміршісі етеді.16 ғас басында Мауереннахрды
Темір ұрпақтарынан тартып алған Шыңғысханның немересі Шайбани ұрпақтары
қайтадан билікке келеді.16 ғас соңына дейін отырады. Көшпелі өзбектер
мемлекетінің құлау себебі:
1.Мемлекеттің жекелеген бөліктері арасында
берік байланыстың болмауы;
2.үнемі болған өзара қырқысулар;
3.көшпелілердің Әбілхайыр саясатына наразылығы;
4.тайпалардың бір бірінен бөлектенуі;
Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы билік
тоқтатылып,қазақ хандығының құрылуына себеп болды.Қалған тайпалар қазақ
хандығының аумағына өтті.Көшіп қонып жүргенде өзбек-қазақ болатын кейін Олар
қазақтар деген атау алды. Жәнібек пен Керей Орда Ежен ұрпақтары.
Топтық жұмыс
1 тапсырма. Ашық түрдегі тест тапсырмалары.15-минут.
Көшпелі өзбек мемлекетінің әлсіреу және құлау
себебі Әбілқайырдың ойраттардан Сығанақ қаласына жақын жерде 1457 жылы
жеңілуі болды.
Әбілхайыр Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанға
басқынышылық жорықтарын сәтті жүргізгеннен кейін мемлекеттің жаңа астанасын Сығанақ
қаласы етті.
15 ғас 50 жылдарының соңы мен 60 жылдарының
басында Жәнібек пен Керей сұлтандарбасқарған тайпалардың бір бөлігі Әбілхайырдан
Моғолстанға көшті.
2 тапсырма. Бір немесе бірнеше дұрыс жауаптары бар жабық тест жұмысы.
- 15 ғ 20 ж Жошы ұрпақтары арасындағы қырқыс пен Ақ
Орданың құлауы нәтижесінде құрылған жаңа мемлекет
А.Әбілхайыр
хандығы
В.Көк Орда
С.Темір ұрпақтары
Д.Моғолстан
Е.Астрахан
хандығы
2. Әбілхайыр хандығының тарихи әдебиеттегі
аталуы
А.Көшпелі өзбектер мемлекеті
В.Көк Орда
С.Ноғай Ордасы
Д.Моғолстан мемлекеті
Е.Астрахан хандығы
3.15 ғ.50ж. Әбілхайыр хан Самарқан мен Бұхараға
шапқыншылықтарын жалғастырып,ішкі қырқыстарына араласқан билік етуші әулет
аты
А.аштархандықтар
В.Темір ұрпақтары
С.саманилер
Д.шайбанилықтар
Е.шағатайлықтар
4.15 ғ бас Мауереннахрда Темір ұрпақтарының
орнына билікке келген жаңа әулет
А. Аштархан әулеті
В.шайбани әулеті
С.самани әулеті
Д.жошы әулеті
Е.шағатай әулеті
5.Өзбек ұлысынан бөлінген тұрғындарды
басқарған,Қазақ хандығының негізін қалаушы Жәнібек пен Керейдің шыққан тегі
А.Шайбани ұрпағы
В.Шағатай ұрпағы
С.Орда Ежен ұрпағы
Д.Ұрұс хан ұрпағы
Е.Батый ұрпағы
Оқулықпен,
дәптермен жұмыс, сөйлемді толықтыру, тақырып мәнін ашу.
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.