Научно-практическая работа "Уу дьиктитэ"

 IX  региональная  научная конференция – конкурс  молодых  исследователей

«Шаг в  будущее -Инникигэ хардыы» имени академика В.П. Ларионова

«Уу дьиктитэ»

Григорьева Варвара , ученица 1 класса

МБОУ «Линдинская ЛМООШ»

с. Баханай Жиганского национального эвенкийского района РС(Я).

Руководитель: Григорьева Ксения Николаевна

Воспитатель МБДОУ д/с «Тугутчаан»

с. Жиганск

Ноябрь 2015 г.

«Уу дьиктитэ»

Иьинээ5итэ

     Киириитэ…………………………………………………….

•         Уу эргийиитэ…………………………………………….

•         Уу уонна кини свойствата………………………………

•         Ыраас уу, кирдээх уу……………………………………

•         Иьэр уубут араната……………………………………...

•         Уу туохтан киртийэрий?..................................................

Тумук ……………………………………………………….

Киириитэ

Сир үрдүгэр баар барыта күнэ, салгына, уута суох кыайан олорбот.   Уута суох туох да суох. Мантан кордоххо кун, салгын, уу киhи аргыстара эбит. Онтон ууну ылан уорэттим уонна онтон элбэ5и биллим.

Бэйэм Баахынайым урэ5иттэн ууну ыламмын, араас опыт комотунэн свойстватын уорэттим. Уу кирдээ5ин, ырааhын чинчийэн, кэтээн кордум уонна маннык тумуккэ кэллим: киhи кыра эрдэ5иттэн уу туhалаа5ын билиэхтээх, харыстыы уорэниэхтээх. Оччо5уна сир - дойду уута ырааhырыа.

Сыала:

Уу киhи оло5ор сункэн суолталаа5ын быhааран били, уорэтии уонна туhаныы.

Соруктара:

•         Уу туhунан киэнник билсии, үерэтии;

•         Араас опыт кеметүнэн уу свойстватын үерэтии;

•         Ууну туhаныы уонна харыстааhын туhунан араас чинчийии кеметүнэн быhааран уерэтии, тар5атыы.

Сананы киллэрии:

Ууну үерэтэн баран, элбэх сананы билии. Үерэппит, билбит билиилэри бэйэм саастыылаахтарбар , улахан дьонно уерэтии, тар5атыы.

Олоххо суолтата:

Уу киhи сир үрдүгэр олороругар саамай тыын боппуруоhа. Онон ууну ыраастык тутар, тутуhар олоххо суолталаа5ын ейдетүү, үерэтии.

1.      Уу эргийиитэ

Ууну ылан иhэн баран, санаан көрдүм – уу хантан үөскүүрүй, то5о баран хаалбатый? Планетабыт улахан анара барыта уу буолар буолла5ына, то5о кини уолбатый? Элбэх киhи уу иhэригэр, суунарыгар  элбэх уу туттуллара буолуо дии.

Онтон толкуйдаатым: былыттан ардах туhэр, ардахтан илийбит предметтэр сотору куураллар. Уу паар буолан котор дииллэр. Паар буолбута киhи хара5ар костубэт, итиэннэ салгыны кытары булкуhар.

Дьэ ол кэнниттэн уу ханна барарый? Бу боппуруостар эппиэттэрин булаары опыт онордум.

Бастакы опыт:  Иhиккэ турар сылаас уу урдугэр кыра сиэркилэни тутан турдум. Сотору кэминэн сиэркилэм туманырда. Ол кэннэ таммалаан барда. Онон опыкка маннай уу паар буолан уоhэ та5ыста, онно сойон паар ууга кубулуйда. Ол уу аллараа тустэ. Бу уу эргийиини онордо.

Уу итинник хамсааhына айыл5а5а эмиэ буолар. Уу мэлдьи паар буолан кото турар. Кун тоhонон куускэ ититэр да, уу паар буолуута оччонон  тургэн. Кун тыкпат кэмигэр уу паар буолан котор. 

Паар буолан котор уу уоhэ тахсар. Уоhэ аллараатаа5ар тымныы. Тымныы салгыны корустэ5инэ уу пара уу таммахтарыгар кубулуйар. Уу таммахтара былыты уоскэтэллэр. Былыт улам халыныыр. Онно элбэх уу таммахтара мунньуллаллар. Тиhэ5эр ыйааhыны тулуйбакка сиргэ туhэллэр. Сиргэ туспут уу соро5о сиргэ инэр,   

Ити курдук уу айыл5а5а эргиири онорор. Айыл5а5а уу эргиирэ букатын тохтообокко барар. Уу эргийэр буолан уубут быстыбат, уолбат эбит диэн тумуккэ кэллим.

2. Уу уонна кини свойствалара.

Ууну учугэйдик билэбит. Кунун аайы коробут, туhанабыт.  

Уу уба5ас. Уба5ас ууну биhиги иhэбит, суунабыт, танас сууйабыт, сибэккигэ кутабыт. Тыынар тыыннах барыта ууну иhэн олорор. Уу кытаанах туруктаа5а айыл5а5а эмиэ баар: хаар уонна муус.

Уу араас свойствалаах олору маннык опыттан биллим.

Иккис опыт: Ыстакааннаах ууну ылан ханнык эмит предметы нонуо туруорабыт, эбэтэр иhигэр угабыт. Уу нонуо барыта костор.

Тумук. Уу дьэнкир эбит диэн быhаарабын.

 Уhус опыт:

Ууга туох устарый, тимирэрий?

Тааска уу ылан баран, араас предметтэри бэлэмниибит:

- тимиртэн оноhуллубут предмет:  тимир харчы, тоhо5о, кыптыый;

- Мастан оноhуллубут предмет: мас ложка, мас лоскуйа, хатырыга,

- пластмасстан оноhуллубут предмет:  чааскы, тарелка, кыра ложка.

- таастан: чааскы, булууhэ, хомо тааhа, сиэркилэ

- мас арыыта, сиир арыы.

Бу предмэттэри уочаратынан ууга уган кэтээн коробут.

Тумук: ууга мастан, пластмасстан оноhуллубут предметтэр тимирбэттэр усталлар.Тимир, таас тимирдилэр. Арыы тимирбэтэ, устан дагдайа сырытта. Ол аата предмет ыйааhына тоhонон чэпчэки да соччонон ууга тимирбэт.

Тердус опыт: Туерт ыстакаанна оргутуллубут уу кутабыт.  Кофе, заварка, туус, саахыр, иhиттэргэ ылабыт барыларын биирдии-биирдии ньуосканан баһан ылан тус туһунан ыстакааннаах ууга кутан булкуйабыт. Заварка, кофе эмиэ суураллыбыттар, ол гынан баран уубут ене уларыйда, борон буолар.

Түмүк:

Бу опыттары онорон баран маннык түмүккэ кэллим. Уу-уба5ас. Букатын ыраас уу сыта да, амтана да,ене да суох. Кини дьэнкир, устумтуо буолар.

3. Ыраас уу, кирдээх уу.

            Сир урдугэр уу элбэх. Муоралар, океаннар толору уулаахтар. Ол эрээри ити уу туустаах, онон киьи туьаммат. Киьи туьанар тууьа суох уута олус элбэ5э суох. Уксун куэллэртэн, эрустэртэн, сир анныттан тахсар ууну туьанан дьон-сэргэ олорор.

            Ыраас уу киьи доруобуйатыгар туьалаах. Кирдээх уу-киьи доруобуйатыгар куьа5аны онорор, араас бактериялар бааллар. Киьи улаханнык суьурэн, ыалдьыан сэп.

Кирдээх уунан кирпииччэ онороллоругар туьаналлар, уунээйигэ кутуохха сэп.

4. Иьэр уубут араната.

           Балыктаа5ым эбэтин уутун ырааьын, туох туруктаа5ын билээрибин, араас иьиттэргэ уу пробатын ыллым.

            Ойбон уутун урут аранатын ыллым. Болоорхой эннээх.

           Ойбон уутун булкуйан баран тугэх уутун ыллым. Кибис - кирдээх барыта,  суэьу саа5ын араната буолбут.

           Массыына суола ааспыт сириттэн ыллым. Син арыый ыраас.

Урэхпит  уута урут араната арыый ыраас эбит. Тугэ5э кибис - кирдээх, киьи испэт уута. Онон дьоннор муус уутун иьэллэрэ сэптээх эбит.

5. Уу туохтан киртийэрий?

            Ууну уксун дьон киртитэр. Киьи ситэ эйдээбэтуттэн буолуо. Уу урдугэр туох дагдайарый?

           Пластмасс, масс, резина,арыы, кумаа5ы, салапаан, бензин, керосин.

          Тимирэр: тимир, таас, массыына уо.д.а.

         Туох суураллар: туус, сода, сахар, араас куьа5ан дьааттаах порошок, танас сууйар порошок.

Билигин биьиги эбэбит туруга соччо учугэйэ суох.  

            Урэхпит ортотунан, кытыытынан айан суола ааьар, бензин, арыы-сыа, кэруучэй тохтубут бэлиэлэрэ баар.

Тумук:

•         Сылын аайы куэл кытыытын бэ5ун ыраастыахха наада.

•         Суэьу уулуур ойбонун кытыытын кун аайы кытыыга таьааран ыраастааьын улэтин быспакка барыан наада.

•         Суоппардар, трактористар, куэл кытыытыгар массыынаны сууйуман, арыы-сыа, бензин то5уман.

•         Дьон сайын аайы сэтуэлууллэр, онно араас пластиковай бытыылкалары, эстуэкулэ тааьын хаалларбыт буолаллар, ону куруук хомуйа сылдьарга уэрэтиэххэ наада.

«Иьэр уубут ыраас буоларыгар кыьаллын, ууну харыстаан» - диэн ынырыахпын ба5арабын. Ыраас уу-чэбдик олох.

Туттуллубут литература.

•                Воронкевич О.А.  Добро пожаловать в экологию! – СПб.: «Детство-Пресс», 2006, 496 с.

•                Дошкольное воспитание. Ежемесячный научно-методический журнал, 2005, №7

•                Дошкольное воспитание. Ежемесячный научно-методический журнал, 2008, №5

•                Лучич М. Детям о природе. М., 1989.

•                Мариничева О., Елкина Н. Учим детей наблюдать и рассказывать. Ярославль, 2001.