Проект на тему "Сайдыы устун учуутул, тереппут, о5о"

Улуустаа5ы  семинар

Мастер класс

4 кылаас

Кылаас салайааччыта Яковлева  Людмила  Юрьевна

Төрөппүтү       кытта   үлэ

У: - Бугуццу  дьарыкпытыгар  элбэх  ыалдьыт кэллэ. Бары дорооболоьобут.

-Алгыспытынан  дьарыкпытын  са5алыыбыт.

    Буор  куппут  буомурбатын,

    Салгын  куппут  сылайбатын,

    Ийэ  куппут  энчирээбэтин,

    Сир  симэ5инэн  сирэлийдин,

    Киьи кэрэтинэн  киэркэйдин!

   Дом!

 У:  - Саха  ыала – орто  дойду  олохтоохторо. Бу  хартыынабытын  ситэрэбит.

У: -Фигуралары  керен, орто дойду  олохтоохторугар  тэцнээн, холоон керуц.

   -Тегуругунэн  кими бэлиэтээтигит?

О:Тойон  а5аны.

У:-То5о  тегуругунэн кердердугут?

О: -А5а тургэн, булчут,  ааьар былыт  албыныгар  киирэн биэрбэт,  биирдэ  кербутуц, манна  баар  буолар, сыыдам, тургэн  сырыылаах, киэц  сиринэн  тэлэьийэр  Тойон а5а. Ол иьин тегуругунэн  бэлиэтээтибит.

У:-Ус  муннугунан  кими бэлиэтиигит?

О:-Хотун ийэни.

У: -То5о?

О:-Ийэ  о5олорун  керер-истэр, буруйу  оцордохпутуна, бэрээдэги  кэстэхпитинэ  уьуктарынан  таарыйан  сэрэтиэ, ейдетуе. О5олоруттан  уердэ5инэ  сиэттиьиэ, кемелеьуе5э.

У: -Квадратынан  кими  бэлиэтээтигит?

О: -Кыыс  о5ону.

У: -То5о?

О: - Кыраьыабай, нарын, бэйэтин  курдук  ханыылыы  тэц быьыылаах.

У: -Онтон  кене  муннугунан кими  бэлиэтээтигит?

О:   Уол о5ону.

У: -То5о?

О: -Булчут, айыл5атынан  киэц  ыырдаах,  ал5аска  охтоору  гыннахпытына, куьа5аны  оцордохпутуна  кене  охсобут, тирэхпитин  булабыт.

У: -Эттик  быьыытынан  холоон,  солбуйан, ойуулаан  керуеххэ  сеп эбит.

-Аны  билигин  иьити –хомуоьу  сепке  наардаан  уураммыт, Орто дойду  олохтоохторо, саха ыала  теье сепке  дьаьанан олороллорун  билиэхпит.

-Тойон а5а5а, Хотун ийэ5э, о5о5о сыьыаннаан  быьаарыц.

Тэрилкэ - кимий?

О: -А5а – дьиэ кэргэн  эркинэ, кини  тыытыгар  олорсон  иьэбит, тэриэлкэ  туерэцнээтэ5инэ  ыал оло5о  туерэцниэн  сеп.

У: -Чааскы – кимий?  Ийэ –то5о?

О:- Дьонун аьатар, ас  мэлдьи  баар буолар, чааскы   хаьан да  кураанах буолбат, о5отугар  чэй кутар.

У: -Ньуоска – кимий? О5о – то5о?

О:-  Кини  ийэ, а5а  о5ото. Ийэтэ астаабыт  аьын  аьыыр, тикпит  тацаьын  тацнар, ийэтин, а5атын  курдук  буолуон ба5арар. Ньуоскатын  тэриэлкэ5э да, чааскыга  да ууруон сеп.

У: -Саха  ыалын  оло5ун  - дьаьа5ын  иьитинэн- хомуоьунан  кердеруеххэ  сеп эбит.

Орто  дойду оло5ор  уруц-хара, утуе-меку, учугэй – куьа5ан  тэцник  сылдьаллар.  Биьиги  дьоццо  утуену оцорор  буоллахпытына  Уеьээ айыыларбыт  арацаччылыыллар,  оттон уехсэр, уорар, табахтыыр, сурэ5э суох  буоллахпытына  сэрэтэллэр - холорук ытыллар, буур5а  туьэр.

Учугэй, куьа5ан  тулалыыра  кимтэн  тутулуктаа5ый?

О: - Киьиттэн  бэйэтиттэн.

У: - Киьиэхэ  утуе уонна  меку, учугэй уонна куьа5ан  еруттэр  тэцник  сылдьаллар, киьи оло5ун  устата  утуе, учугэй  эрэ  хаачыстыбаларын  ере тутан, сайдан  учугэйдик олоруохтаах.  Киьи  кыыьыран, этиьэн, охсуьан  бэрээдэгэ  суох  буолан  буккуллуо  суохтаах. Хаьан  ба5ар  утуе  санаа,  сырдык  ерегейдуу, мекуну  утуе  баьыйар  диэн  олоххо  эрдэттэн  бэлэмнээх  буоларга  кимнээх  уерэтэллэрий, такайалларый?

О: - Тереппуттэрбит, учууталбыт.

У: - Ханнык  быраабыланы  тутуьабыт?

Бастакы быраабылабытын  этэбит.

О: -Бэйэ-бэйэни  билсэн, истиц  сыьыаны  олохтоон, биир  иллээх, тумсуулээх  коллектив  буоларга  кыьаллабыт. Элэккэй, эйэ5эс, бол5омтолоох буоларга иитиллэбит../Хатыц  мастары  сэбирдэхтэринэн  симиибит/.Ес  хоьооннору  этии.

О: -Утуе  майгыц-кетер кынатыц. Утуе киьи  угус до5ордоох.Сацарыац  иннинэ  санаан  кер. А5ыйах  тыл  минньигэс.  Элбэх  тылтан  элбэх  сыыьа  тахсар.

У: - О5ону  хайдах  иитэртэн  инники  кэскилбит  тутулуктаах.

Онтон  о5о  киһи  быһыытынан  иитиллиитэ  дьиэ5э-уокка  ситиһиллэр. Үтүө  ыалга  улааппыт  о5о  иитиилээх, сайдыылаах  буолар.  Ханнык  ба5арар  төрөппүт  о5ото хорсун, үтүө  санаалаах,  аһыныгас, уруумсах, кырдьыксыт,  эппит  тылын  толоругас, харыстанньаң  курдук  үгүс  үчүгэй   өрүттэрдээх    буолуон  ба5арар.

  О5о  үлэ5э, олоххо  бэлэмнээх  буолуута  билиңңи  олох  ирдэбилэ. Кылааспытыгар   

тереппуту кытта  улэни  «Сайдыы  ыллыгын  устун  төрөппүт, о5о, учуутал» диэн  бырайыагынан  тэрийэн  ыытабыт..

Өбүгэлэр   үгэстэрин  тутуһан  о5ону сиэр – майгы, өй – санаа  өттүнэн  табатык  иитэн- үөрэтэн  таһаарыы  бүгүңңү  күн  биир саамай  сүрүн  боппуруоһунан  буолар.

Сыала:  Төрөппүтү  кылаас  үлэтигэр  кытыннарыы

Үлэбит соругунан буолар: 1) О5о сайдар усулуобуйатын  тэрийиигэ  төрөппүтү   түмүү; 2) О5о  иитиитигэр  төрөппүт  оруолун  үрдэтии; 3) Төрөппүт,оскуола, общественность  бииргэ  түмсүүлэрин   тэрийии.4)О5ону  кыра  эрдэ5иттэн  утуе  майгыга – сигилигэ 

иитии, сиэр- майгы  еттунэн  ыраас – чэбдик  буоларыгар  бол5омто  ууруу.

  Бу  соруктары  толорорго  былааннаах  үлэ  ыытыллар. Маннык  хайысхаларынан  үлэбитин  тэрийэбит.

У:- Бастакы  хайысхабыт  «Наука  эйгэтэ». Билсиьиннэриэ  тереппут, оскуола психолога  Босикова Изабелла Николаевна.

 Тереппут И.Н.: - Төрөппүттэр  о5олорун  кытта  тиэмэ талан  дакылаат  суруйаллар. Тэңңэ  чинчийии үлэтин  ыыталлар. Ол  түмүгэр  о5о да5аны,  төрөппүт  да5аны  элбэх  литератураны  хасыһан  аа5ар, элбэ5и иңэринэр, чинчийии    ыытан, научнай үлэ5э  маңнайгы  хардыыларын  оңорор, О5о  кэпсиир, суруйар  дьо5ура сайдар. Суруллубут  дакылаат түмүгүнэн  араас  таһымнаах  научнай- практическай  конференцияларга  

кытталлар.

Быйыл  о5олорбут  100% кытыннылар. «Олоцхо  дойдутун хоьуун бухатыырдара» диэн тиэмэ5э  коллективнай улэ  сурулунна.

  Ситиһиилэрбит: 

2011 сыл – Космонавтика сылынан биллэриллибитэ. Киьи  аан бастаан космоска кеппутэ 

50 сылын туолар. Оскуола5а  ыытыллыбыт  «Инникигэ хардыы» конференция5а Босиков  Давид «Улуу Куйаар уонна о5о» диэн  дакылаатынан  кыттан 1 миэстэ буолла.

   Сылын аайы  ыытыллар «Удьуор утума» конференция5а о5олорбут  кытыннылар.

2 о5о  эьээлэрин олохторун туьунан улэни  суруйдулар. Ол курдук   Босиков Давид  «45 сыл массыына уруулугар» диэн дакылаатынан кыттан  1  миэстэни  ылары ситистэ. Яковлева Александра  «А5а урдук  аатын  сугэн, улэни  ере  тутан»  дакылаатынан  кытынна. Коллективнай  улэни  кемускээтилэр  Зыков Герман, Босиков Давид, Иванова Марита. Кыттыбыт о5олор  сертификатынан  на5араадаланнылар. Улуустаа5ы начальнай кылаас  о5олоругар  ыытыллар «Наука5а хардыы» конференция5а ситиьиилээхтик кытыннылар. Босиков  Давид «Тыраактыр – абыраллаах  келе» дакылаатынан кыттан  лауреат,  «Математическай уонна техническэй наукалар» секцияларыгар «Улуу Куйаар уонна о5о» дакылаатынан кыттан III  степеннээх дипломант, Иванова Марита «Эйэлээх  оло5у кемускээбитэ» дакылаатынан кыттан III  степеннээх дипломант  буоллулар,

Гаврильев  Артем  «Музыка  абылацнаах эйгэтэ»  дакылаатынан  «Кэскиллээх  дакылаатчыт» номинацияны  ылары ситиспитэ. Маны  таьынан  Босиков Давид  Хацалас улууьун Техтуругэр  ыытыллыбыт V региональнай «Виноградовскай аа5ыыларга» «Тыраактыр – абыраллаах келе» дакылаатынан кыттан  сертификатынан  бэлиэтэннэ.  Тереппуттэр  о5олорбут сэмэй ситиьиилэриттэн  уерэбит. Быйылгы  уерэх  дьылын  тумугунэн  Босиков  Давид  «Эдэр  чинчийээччи» диэн  номинацияны  ылары  ситистэ.

У: 2  быраабылабытын  этэбит.

О: - Билиини –керууну  хацатабыт, эрчийэбит.

Г.Артем: Уерэх баар  - бараммат  баай!  Уерэх - киьини, кун  сири  сырдатар. /куну,куелу  сыьыараллар/.

У: - Иккис  хайысхабыт  «Кэрэни  кэрэхсиибит». Бу хайысханы билсиьиннэриэ тереппут Петрова Светлана  Ивановна.

- «О5о  айар дьо5ура  уонна  айыл5аттан бэриллибит  талаана  кини тарба5ын төбөтүттэн

са5аланар»,- диэн  улуу  педагог  В.А.Сухомлинскай  этэн турардаах. Онон бу   «Тарбахчаан»  куруһуок  үөрэтэр  о5олорум  уран тарбахтарын, эттэрин - хааннарын, мындыр өйдөрүн, бол5омтолорун, кэпсиир дьо5урдарын  сайыннарарга, төрөөбүт айыл5абытыгар тапталы, төрөппүттэргэ  ытыктабылы  иңэрэр  туһуттан тэриллибитэ.

Куруһуок  программата  4 сылга  аттарыллан I – IV кылаас о5олоругар, тиэмэлэрэ дьыл кэмнэригэр   уонна  халандаар  бэлиэ куннэригэр тубэьиннэрэн  оцоьуллубута. Куруьуокка дьарыктанарын тухары о5о улэ араас керуцун  баьылаан тахсар. Бу  куруьуок  тереппуттэр

кемелерунэн  ыытылынна. Маннык  улэ  о5ону  уонна  тереппуту ыкса ситимниир.

Былырыын о5олорбут  «Палитра» куруьуокка  учугэйдик дьарыктаммыттара.

О5олорбут  ситиьиилэрэ: Босиков Давид  «Сэрии  о5олор  харахтарынан» диэн республиканскай уруьуй конкурсугар  I степеннээх дипломант, «Куех планета о5олор харахтарынан» диэн республиканскай уруьуй  конкурсугар III степеннээх  дипломант,“Хотугу сулус” региональнай конкурска I степеннээх дипломант, “Сэрии о5олор харахтарынан” диэн международнай конкурска III степеннээх  дипломант  буолары  ситистэ. 6 о5о республиканскай  уруьуй  конкурсугар  кытыннылар.

Маннык  хайысхалаах  үлэттэн  баай  дууһалаах, үтуе  майгылаах, спорду, чел оло5у, кэрэни кэрэхсиир, бэйэ  норуотун  култууратынан  киэн  туттар  дьоннор  иитиллэн  тахсаллар.

У: - Уьус  быраабылабытын  этэбит.

О: -Кэрэни  кэрэхсии, туттар  малга  харыстабыллаах  буолууга  такайыллабыт,уерэнэбит. /Сибэккилэри, лыахтары  иилэбит/.О5о  оонньууртан 

салгыбат. Харыстанньац буолуу –хай5аллаах  дьыала.  Харыстаабатахха  онноо5ор  тимир  дьэбиннирэр. Алдььатар  дебец-оцорор уустук.

У: III хайысхабыт  «Тереппуттэрбит – утуе  субэьиттэрбит». Бу хайысханы билсиьиннэриэ  кылаас  тереппутун субэтин  председателэ Алексеева Вилена Титовна.

   Т: - Сыл  тумугунэн 3 отличник, 6  хорошист  баар.  Уерэх хаачыстыбата  60%.

Оскуола, кылаас улэтигэр  кехтеехтук кытталлар. Босиков Давид  Нам улууьун  чулуу, бастыц  о5олоругар аналлаах  Саца дьыллаа5ы    улуус баьылыгын дьуолкатыгар  А.Шестаков аатынан культура киинигэр сылдьыбыта уонна   «Сыл арыйыыта» номинацияны ылбыта  барыбытын  олус уердэр.

О5олор  ситиьиилэригэр  тереппуттэр  оруоллара  улахан.О5олору   олорор   сирдэринэн   белехтерге  араарбыппыт. Белехтер тереппуттэрэ оскуола5а  кэлэн о5олоругар араас мероприятиелары  ыыталлар. Белехтерунэн  уерэххэ, аа5ыыга  курэхтэьэллэр. Оскуола5а ыытыллар  улэлэргэ кехтеехтук кытталлар.   

 Бириистээх  миэстэ5э  тиксэллэр.  Олорор  түөлбэлэригэр  баар  биллэр  дьоннор  тустарынан  матырыйаал  хомуйаллар, кырдьа5астар   күннэригэр  дьиэ5э  сылдьан  концерт  көрдөрөллөр. Быйыл  Жиркова Ульяна  Иннокентьевна5а,

Эверстов  Семен Константиновичка, Яковлев  Дмитрий Трофимовичка сылдьан  э5эрдэ концерт кердерен  махтал ылбыттара. Тереппуттэр  бэйэлэрин улэлэринэн  быыстапка  тэрийэн кердербуттэрэ. Бары 100% кыттыбыттара. Проект кемускээбиппит..

У:- Тердус быраабылабытын этэбит.

О:- Уопсастыбаннай  миэстэ5э  тутта-хапта сылдьыы  бэрээдэгэр  уерэнэбит,улэни  таптыы уонна  дьон  улэтин  сыаналыы уерэнэбит./Хартыына5а сылгылары  сыьыарыы/

У: IV хайысхабыт  “Айыл5а – биһиги  баайбыт”.Бу  хайысханы  билсиьиннэриэ БАМ ветерана, “Якутский комсомолец” этэрээт байыаьа, Ленинскэй Комсомол лауреата, Саха АССР  утуелээх тутааччыта, “Трудовой Слава”  3 степеннээх  орденын кавалера, 11-с  Гавана5а  ыытыллыбыт  Аан  дойдутаа5ы  эдэр ыччат  фестивалын кыттыылаа5а Павлов  Анатолий Афанасьевич.

Т: -О5о  тулалыыр  тас  эйгэни, түөлбэни, айыл5аны   кытта   чугастык   алтыһыыта

тэриллэр.  Айыл5а5а  походтарга, экскурсияларга   сылдьабыт. О5олорбутугар булт, айыл5а5а сылдьыы сиэрин – туомун билсиьиннэрэбит, араас  тиэмэлэргэ бэсиэдэлэри  ыытабыт.

У: Бэьис  быраабылабытын  этэбит.

О: Айыл5а  кэрэтин  ейдеен  керерге, дьиэ  кыылларын, кетеру –суурэри  таптыырга  уерэнэбит.

У: -Ес  хоьооннорун  этэбит.

О: -Тереебут  айыл5а5ын  хара5ыц  харатын курдук  харыстаа.  Киьи –айыл5а  о5ото, айыл5а –киьи  сор5ото. Айыл5а5а  куьа5аны оцорума- бэйэ5эр  теннен кэлэрин  умнума. /Мырааннары, суолу  сыьыараллар/.

У: V хайысхабыт  “Чөл  куттаах дьиэ  кэргэн”. Билсиьиннэрэр  элбэх о5олоох дьиэ  кэргэн  хотун ийэтэ, “Материнская Слава” бэлиэ  хаьаайката  Охлопкова Мария Николаевна.

О5ону  эт – хаан  өттүнэн  сайыннарыыга, күннээ5и режими  тутуһууга бол5омто 

ууруллар.  Доруобуйаны  көрүнүүгэ, харыстаныыга уонна сайыннарыыга, чөл  өйгө -

санаа5а  иитэбит.  Төрөппүтү   түмэр   уонна   кө5үлүүр   араас   спортивнай

күрэхтэһиилэр, бэсиэдэлэр, чэбдигирии  уруоктара   ыытыллаллар.

 Төрөппүттэр  о5олорго  өйдөнүмтүө  гына  бэсиэдэлэри  ыыталлар.

Иитиини, үөрэтиини  тэңңэ  профилактическай  үлэлэри  бииргэ тэрийдэхпитинэ 

о5о:

- эт-хаан, өй – санаа    өттүнэн  сайдыылаах,  кыанар   буолуо;

- доруобуйатын  харыстанарыгар  интэриэстэниэ;

-куһа5ан  дьаллыкка  ылларымтыата  суох  буолуо.

Ситиьиилэр:

·         Хайыьарга Нам улууьун  чемпионатыгар  1 км  Босиков Давид  1 миэстэ.

·         Эстафета5а  1 миэстэ  /Босиков Давид, Петров Кселант/

·         Таатта5а  хайыьар  курэ5эр  Босиков Давид кытынна.

У: - Алтыс быраабылабытын  этэбит.

О: -Доруобай  олоххо  уьуйуллабыт.

У: -Ес  хоьооннорун  этэбит.

О: - Ыраастык  суунуоц – доруобай буолуоц. Кирдээх  сирэйдээх  о5оттон  кун  саьар.  /Хартыына5а  хомустары сыьыарыы/.

У: VI   хайысхабыт  “Дьиэ  кэргэн  библиотеката- билии  терде”.Бу хайысханы  билсиьиннэриэ  тереппут Яковлева  Евдокия  Ильинична.

Т: - Билигин   компьютер  уйэтигэр  о5о кинигэни  аа5ыыта  мелтеебут кэмигэр  о5ону  аа5ыыга  интэриэьиргэтэр  сыалтан  дьиэ кэргэн  библиотекатын  тэрийбиппит.  Кылааска

«Бастың  аа5ааччы»  диэн куонкурус  сылын  аайы  ыытыллар. Сельскэй библиотека5а 100%  сылдьаллар.   «Кэскил»  хаьыаты  9 о5о  уонна «Чуораанчык»  сурунаалы   3 о5о 

сурутан  аахтылар. Дьиэтээ5и  библиотекабытын кедьуустээхтик  туьанабыт. О5олорго аналлаах  кинигэлэри  атыылаьан, сурутан  библиотекабытын  хацатабыт. О5олорбут

кинигэ  аа5алларын  ирдиибит, тэццэ аа5абыт. Билиилэрэ кэциир, конференцияларга дакылаат суруйалларыгар кемелеьер.

У: - Сэттис  быраабылабытын  этэбит.

О: -  Аа5ыыга  тапталы  ицэринэбит, билиибитин  хацатабыт, тереппуттэрбитин  убаастыырга, кырдьа5астары  ытыктыырга  уерэнэбит.

 У:-Оскуолабытыгар  кылаастар  икки  ардыгар  родтройкалар күрэхтэһиилэрэ  ыытыллар.

Үөрэх  дьыла  бүтүүтүгэр    ыыппыт   үлэлэрин   отчуоттууллар. Оскуола  үрдүнэн  түмүк  тахсар. Кылаас  иһинэн  үчүгэй  үлэлээх  дьиэ  кэргэттэрбитигэр     номинация  олохтуубут.  Быйылгы  уерэх  дьылыгар  «Кехтеех  дьиэ  кэргэн» номинацияны  Ивановтар дьиэ кэргэццэ анаатыбыт. 

  Дьиэ  кэргэн  о5отун  туһугар   улахан бол5омтотун  ууран, оскуоланы кытта ыкса 

сибээстээхтик    үлэлээтэ5инэ  о5о  сайдыыта   үрдүк  таһымңа  тахсыа.

  Кылаас, оскуола оло5ор кехтеехтук  кыттар тереппуттэрбитинэн  буолаллар Нюргуяна Алексеевна, Иннокентий  Михайлович Ивановтар,Новгородова Елизавета Иосифовна, Яковлева Евдокия Ильинична, Ядреева Татьяна Петровна, Новгородова Марианна Петровна, Босикова Изабелла Николаевна, Павлов Анатолий Афанасьевич, Винокурова Анфиса Валерьевна.

   Бииргэ   алтыһан  үлэлээһинтэн  о5о о5ону, о5о төрөппүтү  убаастыы үөрэнэр, бэйэ –бэйэ5э  көмөлөсүһүү, до5ордоһуу, ситиһиинэн  киэн  туттуу  санаата  үөскүүр, этигэр – хааныгар иңэр.Орто сүһүөх  оскуола5а  тахсан  баран  түмсүүлээх  буолаллар  эбит.  Кылаас  салайааччыта   төрөппүтү   кытта   үлэтин  системалаахтык  тэрийдэ5инэ улэтэ    таһаарыылаах  буолар.

Ситиһиилэр:

• Номинация   «Активная   родительская  тройка»
• Номинация   «Лучшая   родтройка  школы»
• «Активная   родительская  тройка»

О5олор, тереппуттэр, кылаас  салайааччыта  сомо5олоьон  улэлээьиннэрин тумугэ буолар.

/Хартыыналарын  кемускууллэр/

У: Куннээ5и  тутуьар  быраабылаларбытын  этэбит.

О: 1.Дьону  ытыктыы  уерэн.

     2.Дьоццо  махтанаргын  умнума.

     3.Керсуе – сэмэй  буол.

     4. Этиьэ  уерэнимэ -  тыллаах  буолуоц.

    5.Биир  тыллаах  буоларга  уерэн.

    6. Дьон  кэпсэппиттэрин  хобулаабат  буол.

    7. Киьиргэс  буолума.

    8. Сымыйалааццын  дьону  хомотума.

    9. Киьи итэ5эьин  кулумэ.

   10. Ыалдьытымсах, айма5ымсах  буол.

   11. Дьоццо  куьа5аны  оцорума. 

Куннээ5и  девизпитининэн  дьарыкпытын  бутэрэбит:

О: Учугэй  сиэр  -  майгы  -  киьи  буолуу  терде.

У: Барыгытыгар  махтал!