Саха
литературата
Быhаарыылаах
сурук
Уус
уран литература оҕону кыра сааhыттан ийэ тыл
эйгэтигэр киллэрэр,уран тылга уhуйар, иитэр-үөрэтэр
сурун хайысха. Умсугуйан ааҕар оҕо өйө-санаата
сайдыылаах, билиилээх-көрүүлээх, олох
билиҥҥитин эрэ буолбакка,
бэҕэhээҥҥитин ырыҥалыыр,
сарсыҥҥытыгар
эрэллээх буолар. Онон «Литературнай аа5ыы» үөрэх
предметин анала – оҕоҕо ааҕар дьоҕуру
олохсутуу, ааҕыы бэйэ
кыаҕын
сайыннарыыга суолталааҕын өйдетуу.
Сыаллара:
·
Ааҕыы уопсай
култууратын иҥэрии; ааҕар үөруйэҕи
олохсутуу;
·
Оҕону ааҕыы араас
эйгэтигэр сөптөөх научнай
литератураны хабан туран киллэрии;
·
Уус-уран
айымньыны ааҕыы нөҥүө уйулҕаны
хамсатан иэйиини уhугуннарыы;
тыл искусствотыгар эстетическэй сыhыаны үөскэтии;
айар дьоҕуру
сайыннарыы;
·
Ааҕыы нөҥүө
сиэр-майгы үтүө өруттэрин
олохсутуу; Саха сирин, Россия уонна тас дойду норуоттарын култуураларыгар
убаастабылы иитии.
Соруктара:
·
Ааҕыы араас
ньыматын баhылааhын;
·
Тиэкиhи кытта
улэ сүрүн
сатабылларын иҥэрии;
·
Наадалаах
литератураны булан туhаныы;
·
Аа5ыыга
интэриэhи үөскэтэн,
кинигэҕэ тапталы
иҥэрии;
·
Айан
кэпсиир уонна суруйар үөруйэхтэри сайыннарыы;
·
Норуот
тылынан уонна уус-уран айымньытын духуобунай ис номоҕун нөнүө иэйиини уhугуннаран,
олох араас көстүүтүгэр
сиэрдээх сыhыаны үөскэтии;
·
Уус-уран
айымньы тылыгар болҕомтолоох буолууну ситиhии;
·
Төрөөбут уонна
араас омук литературатын араара өйдөөн, ол нөнүө норуоттар
доҕордуу сыhыаннарын
олохсутуу.
Уус-уран
литератураны үөрэтии РФ
уонна Саха Республикатын Төрут сокуоннарыгар, үөрэх туhунан
сокуоннарыгар, «Россия гражданинын личноhын сиэрин-майгытын сайыннарыыга
уонна иитиигэ концепцията», федеральнай государственнай уерэх стандартарын
государственнай суолталаах докумуоннарыгар олоҕурар.
Үөрэх предметин үөрэтии түмүктэрэ
·
Ааҕыы сүрүн үөрүйэхтэрин
баhылыыр;
·
Айымньы
араас көрүҥүн болҕойон
истэр;
·
Норуот
айымньытын уонна
уус-уран литература, төрөөбут уонна
араас омук литературата диэн араарар;
·
Аахпыт
уус-уран айымньытын суруйааччытын (саха уонна омук) аатын уонна көрүнүн (жанрын)
болҕойор үөрүйэхтээх;
·
Сааhыгар сөптөөх араас көруҥнээх
(уус-уран, үөрэх,
научнай-популярнай) тиэкиhи
учугэйдик өйдүүр, ырытар,
туhанар;
·
Кэпсээhин араас көрүҥүн (сиhилии,
кылгатан, талан, быhа тардан)
билэр; сорудах быhыытынан туhааннаах
керуҥҥэ сөп тубэhиннэрэн
кэпсиир;
·
Сөбулээн
аахпыт айымньытын туhунан ааҕааччы
дневнигэр уhуктубут
иэйиитин уллэстэн санаатын суруйар;
·
Айымньы
тылын араас дэгэт суолтатын өйдуур, тоҕоостоох
миэстэҕэ
кубулуйбат уус- уран быhаарыыны
(эпитети), өс хоhоонун,
уус-уран ньыма арааhын кэпсииригэр
туhанар;
·
Айымньыттан
сөбулээбит
кэрчигин талан үөрэтэр, өйтөн хоhоонноохтук
ааҕар;
·
Чопчу
тиэмэҕэ араас көруҥнээх
суругунан айар үлэни толорор.
Үөрэх
былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ
IV
кылааска 68 чаас нэдиэлэҕэ 2-тэ литературнай ааҕыыга көруллэр.
Үөрэх
предметин ис хоhооно
Саҥарыы
уонна ааҕыы үлэтин көруҥнэрэ туора саҥаны истэргэ, ылынарга; истибит айымньы
туhунан ыйытыыга сатаан хоруйдуурга, сааhылаан быhаарарга; истибит үөрэх,
научнай-биллэрэр тиэкис, уус-уран айымньы туhунан ыйытыы биэрэргэ үөрэтэр. Ааҕыы
тэтимин түргэтэтэригэр, орфоэпияны, интонацияны, сурук бэлиэтин тутуhа,
тиэкистэр ис номохторун өйдуу, ааҕыы көруҥун быhаара үөрэнэригэр билиини
биэрэр.
Араас
тиэкиhи кытта улэ тиэкис өйдөбулун, уус-уран тиэкис тиэмэтин, сурун санаатын,
тутулун, кэрчиктэргэ арааран кыра тиэмэлэри быhаарарга, аат биэрэргэ, үөрэх,
научнай-популярнай тиэкис диэн араарарга үөрэтэр; уопсай ырытыыга кыттан,
ыйытыыга хоруйдуурга, тыл этэргэ, атын оҕо этэрин сатаан истэ үөрэнэргэ олук
уурар; уус-уран ньыманы туhанан айымньы дьоруойун ойуулуурга, кэпсээhин араас көруҥун
(сиhилии, талан, кылгатан) баhылыырга төрүт уурар.
Библиографическай
култуура кинигэ билии төрдө буоларын, көрүҥүн, тутулун, тииптэрин
(ыйынньык-кинигэ, үөрэх кинигэтэ, уус-уран кинигэ) туhунан биллэрэр.
Санарыы
диалог, монолог диэн саҥа араас көруҥэ буоларын биллэрэр, былааннаан санарар,
уус-уран ньыманы туттар, айымньыны салҕаан,өйтөн этэр дьоҕуру, кэпсэтии сиэрин
тутуhар култуураны олохсутар.
Суругунан
саҥа литературнай нуорматын, ис хоhоон уонна тиэкис аата сөп тубэсиhиилэригэр
(тиэмэ, кэпсэнэр сир, дьоруой быhыыта-майгыта), тэттик өйтөн суруйууга
(ойуулааhын, сэhэргээhин, толкуйдааhын) уус-уран ньыманы (синоним, антоним, тэҥнээhин)
туhанарга, бэриллэр тиэмэҕэ кэпсээн, сыанабыл онорорго үөрэтэр.
Оҕо
ааҕар эйгэтэ норуот тылынан айымньытын, Саха сирин, Россия уонна тас дойдулар литературатыгар
классическай айымньыларын ааҕар, тиэмэлэрин быhаарар.
Литературнай
өйдөбүллэринэн тиэкистэн уус-уран ньыма көруҥнэрин булууга; литература өйдөбллэринэн
(уус-уран айымньы, тылынан искусство, кэпсээччи, сюжет, тиэмэ, дьоруой)
сирдэтинэргэ; айымньы дьоруойун (мэтириэтэ, тыла-өhө, дьайыыта, өйө-санаата)
быhаарарга үөрэтэр; ааптар дьоруойга сыhыанын; кэпсээн уонна хоhоон тылын
уратытын, айымньы көрүнүн (жанр) туhунан биллэрэр.
Үөрэнээччи
айар улэтэ оруолунан ааҕарга, тылынан ойуулуурга, бэриллибит тиэмэҕэ өйтөн
суруйарга, тиэкиhи инсценировкалыырга, айар улэтинэн араас тэрээhиннэргэ
кыттарга, тыл этэргэ олук уурар.
Үөрэтии
түмүгэр салгыы үөрэнэргэ бэлэм буолууну кэрэhэлиир сайдыы таhымыгар киирэллэр:
-
тулалыыр эйгэни билиигэ уус-уран литератураны ааҕыы суолтатын өйдүүр;
-
уус-уран литература киhи аймах ытык өйдөбүллэрин билиhиннэрэр суолтатын иҥэринэр;
-
айымньы көрүҥүн быhаарар, дьоруойу ойуулааhыҥҥа ырытыыны, тэҥнээhини туттары
сатыыр;
-
араас тиэкистэн туhааннаах
информацияны ылар;
-
ыйынньыгынан, энциклопедиянан, о.д.а. матырыйаалларынан сатаан үлэлиир.
|
№
|
Ытык
ейдебуллэр уонна уруок тиэмэтэ
|
Чаас
ахс.
|
Улэ ис хоhооно
|
Уерэнээччи
улэтин керунэ
|
Дэгиттэр
сатабыллар
|
Дьиэҕэ улэ
|
Был.
|
Ыытыл.
|
|
|
Iчааhа Норуот
тылынан уус-уран айымньыта
Ытык
ейдебуллэр: Ийэ тылынан айыллыбыт литература – бар5а баай. Олонхо5о –
тереебут тыл кэрэтэ, саха оло5ун сиэрэ-майгыта. Саха омук бырааhынньыктара.
|
|
|
|
|
|
Норуот
тылынан уус-уран айымньытын истии: сурун сюжета. Остуоруйа дьоруойун ейдебулэ
(биhирэмнээх
эбэтэр омсолоох). Дьоруойу ойуулааhын.
Уус-уран
айымньы керуцнэрэ.
Хоhоонунан
айымньыны истиигэ иэйии туруга.
Уерэх
тиэкиhин
ылыныыга сыалы, сорудахтар тиhиктэрин ейдееhун.
|
Истии.
Учуутал, уерэнээччи, уус-уран тыл маастарын аа5ыыларын истэр. Истии
култууратын тутуhар.
Айымньы ис хоhоонун,
тылын-еhун, саца
интонациятын бол5ойон истэр. Олонхо тиэкиhин аа5ыллар уратытын бол5ойон
истэр.
Эппиэттээhин.
Айымньы ис хоhоонунан
ыйытыыга кылгатан, сиhилии
эппиэттиир.
Тылы
сайыннарыы. Айымньы биhирэмнээх
эбэтэр омсолоох дьоруойун быhаарар тыллары ейдеен истэр. Билбэт тылын
быhаарыылаах
тылдьыттан булар.
Сыаналааhын.
Айымньы ис хоhоонун
уонна бэйэ иэйиитин (чувствотын) алтыhыннаран истэр.
Быhаарыы.
Уерэх сыалын, истибит уус-уран айымньы уратытын, керунун, сюжет сайдыытын быhааран
истэр.
Тэринии.
Уерэх дьарыгын, соруда5ы толоруу хаамыытын истэн тэринэр.
Тэцнээhин. Бэйэ
уонна атын о5о эппиэтин тэцнээн истэр.
Олонхо
тиэкиhин
аа5ыллар уратытын тутуhар.
Тереебут
уонна атын омук тылын арааран истэр.
|
тулалыыр
эйгэни билиигэ уус-уран литератураны аа5ыы суолтатын ейдуур
|
Кыра уол
кэпсээнин кинигэ тылынан кэпсээhин
|
|
|
|
|
1
|
Муммут
уолаттар (Саха остуоруйата)
|
1
|
|
|
2
|
Соломуон
Муударас (Саха остуоруйата)
|
1
|
Ост-ны
оонньоон керуу
|
|
|
|
|
3
|
Кэ5э
(Эбэнки остуоруйата)
|
1
|
айымньы
керунун быhаарар,
дьоруойу ойуулааhынна
ырытыыны, тэннээhини
туттары сатыыр
|
Оруол-н
уллэстэн кэпсээhин
|
|
|
|
|
4
|
Эhэни
бултааhын
(Чукча остуоруйата)
|
1
|
с.16
ойуу
оноруу
|
|
|
|
|
5
|
Балыксыт
о5онньор уонна суор (Долган остуоруйата)
|
1
|
Былаанынан
аа5ыы
|
|
|
|
|
6
|
Карнайдаах
уол (Узбек остуоруйата)
|
1
|
уус-уран
литература киhи аймах
ытык ейдебуллэрин билиhиннэрэр
суолтатын инэринэр
|
Былаанынан
кэпсээ
|
|
|
|
|
7
|
Ус кыhыл кемус
статуэтка (Индия остуоруйата)
|
1
|
Ис хоhоонун сиhилии
кэпсээ
|
|
|
|
|
8
|
Ча5ылхай
тыллаах, имигэс этиилээх – чабыр5ах
|
1
|
Талан
чабыр5ах уерэтии
|
|
|
|
|
9
|
Ханнык
уйэлэр баалларай?
|
1
|
айымньы
керунун быhаарар,
дьоруойу ойуулааhынна
ырытыыны, тэннээhини
туттары сатыыр
|
Талан сиhилии
кэпсээ
|
|
|
|
|
10
|
Тыгын
Дархан
|
1
|
Тыгын
Дархан теруччутэ
|
|
|
|
|
11
|
Майа5атта
Бэрт Хара
|
1
|
Талан
кэпсээ
|
|
|
|
|
12
|
Дьала5ай
Киилээн Маhары ыhыа5ар
сылдьыыта
|
1
|
Уруhуй
|
|
|
|
|
13
|
Манчаары
Хаппар уолугар аат биэрбитэ
|
1
|
|
Сэhэн –
тумук оноруу
|
|
|
|
|
14
15
|
Саха о5уhун
мииннэ да – ырыаhыт
|
2
|
Хоhоонноохтук
аа5ыы, оhуокай
этэ холонуу
|
|
|
|
|
16
17
18
|
Уhун тууннээх
олонхо
Нуо5алдьын
Кугас аттаах тойон Дьа5арыма бухатыыр (Куннук Уурастыырап олонхото)
|
3
|
Булан
аа5ыы,
Олонхо
тылынан кэпсээ
|
|
|
|
|
19
|
Билии-керуу
туннугэ – таабырын
|
1
|
Наардаан
устуу
|
|
|
|
|
20
|
Саха оhо5ун
иннигэр – белуhуэк
|
1
|
Наардаан
устуу
|
|
|
|
|
21
|
Кылаас
таhынан
аа5ыы
Норуот
тылынан уус-уран айымньыта салааны тумуктээhин
|
1
|
|
|
|
Айымньы
тэтэрээтин суруйуу
|
|
|
|
|
II чааhа
Уус-уран литература
|
|
|
|
|
|
|
|
|
22
|
Хомо5ой
тыллаах хоhоон
барахсан
Анемподист
Софронов Мин
Дорообо,
дойдум!
|
1
|
Таска
уонна искэ аа5ыы. Бутун тылынан этиини септеехтук аа5ыы.
Хоhоонунан
айымньыны доргуччу хоhоонноохтук
аа5ыы.
Хоhоону
ейтен аа5ыы.
Араас
тиэкиhи кытта
улэ.Тиэкис аата, тиэмэтэ, сурун санаата. Былаан оцоруу. Тиэкис сурун санаатын
быhаарыы.
Сиhилии
кэпсээhин.
|
Таска
аа5ыы. Аа5ыы тэтимин тус кыа5ар оло5уран сыыйа тургэтэтэр. Хоhоону
ейтен доргуччу аа5ар.
Тылы
сайыннарыы. Айымньыттан кулуус, тирэх тыллары булар, ейдеен аа5ар.
Искэ
аа5ыы. Айымньы араас керуцун ейдеен, сурун чааска арааран аа5ар. Аа5ыы керуцнэрин
тутуhан хоhоонноохтук
аа5арга эрчиллэр.
Быhаарыы.
Тиэкис тутулун, ис хоhоонун
ейдеен быhаарар.
Тиэкис аатынан, тиэмэтинэн, ойууларынан ис хоhоонун быhаарар.
Айымньы сурун санаатын, тиэмэтин, керуцун ейдуур.
|
|
Эйтэн
аа5ыы
|
|
|
|
|
23
|
Эллэй
Уерэх ынырыыта
Экулуун
|
1
|
Сэрии
кэмигэр улэ туhунан
кэпсэтиhии
|
|
|
|
|
24
|
Куннук
Уурастыырап Куерэгэй
Этицнээх
ардах
|
1
|
Айыл5а
биир дьиктитин туhунан хоhоон айан
холонуу
|
|
|
|
|
25
|
Семен
Данилов Ырыа туhунан
Леонид
Попов Тус хоту уескээбит буоламмын
|
1
|
Хоhоонноохтук
аа5ыы
|
|
|
|
|
26
|
Иван
Гоголев От улэтэ
Тапталлаах
ийэккэм
Моисей
Ефимов Саха сирин ыччата
|
1
|
Доргуччу
аа5ыы
|
|
|
|
|
27
|
О5олорго
хоhооннор
Семен
Данилов Арыылаахха
Семен
Руфов Албынчыктар
|
1
|
|
айымньы
керунун быhаарар,
дьоруойу ойуулааhынна ырытыыны,
тэннээhини
туттары сатыыр
|
Уолаттар
образтарын ырытыhыы
|
|
|
|
|
28
29
|
Нууччалыыттан
тылбаас
Александр
Пушкин Хаайыылаах
Кыhыццы
суол
Михаил
Лермонтов Былыттар
Баарыс
|
2
|
«Былыттар»нойосуус
уерэтии,
уруhуй
|
|
|
|
|
30
|
Кылаас
таhынан
аа5ыы
|
1
|
|
уус-уран
литература киhи аймах
ытык ейдебуллэрин билиhиннэрэр
суолтатын инэринэр
|
Библиотека5а
сылдьыы
|
|
|
|
|
31
|
Кэрэ
кэпсээн, сэргэх сэhэн
Эрилик
Эристиин Кумалаацца барыы
|
1
|
Толору
кэпсээнин булан аа5ыы
|
|
|
|
|
32
|
Амма
Аччыгыйа Куйуур
|
1
|
|
Араарыы.
Тиэкистэн кеннеру этиилэр хомуурдарын араарар. Тиэкис уратытын, тутулун,
керуцнэрин араарар. Тиэкис уратытын, тутулун, керуцнэрин араарар, сепке туhанар.
Саба5алааhын.
Тиэкис
|
тулалыыр
эйгэни билиигэ уус-уран литератураны аа5ыы суолтатын ейдуур
|
Оруолунан
аа5ыы, куйуур туhунан
кэпсэтиhии
|
|
|
|
|
|
|
|
33
34
35
|
Тимофей
Сметанин, Яков Стручков Куhу ура5аhынан да
бултуурбут
Тебебер
кус сымыыттаабыта, елер суолтан бере быыhаабыта
|
3
|
аатынан,
тиэмэтинэн, ойууларынан ис хоhоонун саба5алыыр.
Дакаастааhын.
Тиэкистэн ааптар иэйиитин, санаатын булан этэр,
|
|
Кэпсээн
биир тугэнигэр уруhуй, сиhилии
кэпсээhин
|
|
|
|
|
36
|
Николай
Якутскай Хотой до5оро
|
1
|
|
|
Сиhилии
|
|
|
|
|
кэпсээhин
|
|
|
37
|
Дьуегэ
Ааныстыырап Бытык
|
1
|
|
быhаарар.
Тэцнээhин.
Тиэкистэри тэцниир. Айымньылар уратыларын ырытан тэцниир.
Тылы
сайыннарыы. Айымньылар уратыларын, тиэкис уус-уран ньымаларын ырытарга
эрчиллэр, кэпсииригэр туhанар.
Кэпсээhин.
Айымньыны сиhилии,
кылгатан, талан кэпсиир.
Кэтээн
керуу. Ойуулары керен, тиэкис сюжетыгар сеп тубэhиннэрэр,
ааттыыр.
Ырытыы.
Тиэкиhи
кэпсииргэ тирэх тыллары булар.
Былааннааhын.
Кэпсииргэ былаан оцоруу.
Суруйуу.Аахпыт
кинигэ туhунан
кылгас сыанабылы суруйарга кыhаллар.
|
|
Уруhуй,
кэпсэтиhии
|
|
|
|
|
38
|
Николай
Габышев Элуескэ
|
1
|
Керудьуес
тугэн сиhилии
кэпсэтиhии
|
|
|
|
|
39
|
Николай
Неустроев Куттаммыт
|
1
|
Кыhынны
тымныы киэhэни
ейтен аа5ыы
|
|
|
|
|
40
|
Михаил
Чооруоhап Эhэ еруhуйбутэ
|
1
|
Кылгастык
кэпсээhин
|
|
|
|
|
41
|
Нууччалыыттан
тылбаас
Лев
Толстой Акула
|
1
|
Сиhилии
кэпсээhин, ойуулааhын
|
|
|
|
|
42
43
|
Максим
Горькай Барабыай о5ото
|
2
|
Доргуччу
аа5ыы, уруhуй
|
|
|
|
|
44
|
Кылаас
таhынан
аа5ыы
|
1
|
Кэпсээнньит
суруйааччылар айымньыларын эбии аа5ыы
|
|
|
|
|
45
46
47
|
Поэма
Семен
Руфов Валерка – со5уруу дойдуга
|
3
|
Быhа
тардыытын ейтен аа5ыы, уруhуй,
тэт.
устуу
|
|
|
|
|
48
|
Угэ
Кун
Дьирибинэ Кебуехтуурун аанньа куеэ киhиргэс
|
1
|
Артыыстаан
аа5ыы
|
|
|
|
|
49
|
Рафаэль
Ба5атаайыскай Эhэлээх
куобах
Петр
Тобуруокап Попугай араатар
Иван
Крылов Куба, сордоц уонна рак
|
1
|
Ейтен
аа5ыы
|
|
|
|
|
50
51
|
Автор
остуоруйата
Иван
Федосеев Чэрэс уонна Черес
|
2
|
Оруолунан
оонньоон керуу, Чэрэс ырыатын айыы
|
|
|
|
|
52
53
54
|
Петр
Тобуруокап Чацый Ча5аан
|
3
|
Доргуччу
аа5ыы, себулээбит кэрчиктэрин ейтен аа5ыы
|
|
|
|
|
55
56
57
|
Нууччалыыттан
тылбаас
Г.Х.Андерсен
Куhа5ан
кусчаан
|
3
|
|
айымньы
керунун быhаарар,
дьоруойу ойуулааhынна
ырытыыны, тэннээhини
туттары сатыыр
|
Ойуу-былаан
оноруу, сиhилии
кэпсээhин
|
|
|
|
|
58
|
Автор
чабыр5а5а
Тамара
Петрова Былтас сирэй
Мария
Матахова Эн сымыйа – мин сымыйа
|
1
|
Чабыр5ахха
– уруhуй, бэйэ
чабыр5а5а
|
|
|
|
|
59
60
61
|
Драматическай
айымньылар
Мария
Эверстова-Обутова Таба уонна Биичээн
Куобах
уеруутэ
Ба5а
аттаммыта
|
3
|
|
Кэпсээhин.
Айымньылары керуцнэрин уратыларын арааран кэпсиир.
Тэцнээhин.
Араас керуцнээх уус-уран айымньы уратытын быhаарар.
Эбии
матырыйаалы туhаныы.
Литература терминин тылдьытыттан уус-уран ньыма арааhын:
тэцнээhин,
сирэйдээhин,метафора,
омуннаан-дарбатан этии ейдебуллэрин булар.
|
тулалыыр
эйгэни билиигэ уус-уран литератураны аа5ыы суолтатын ейдуур
|
Сцена5а
туруорарга бэлэмнэнии, уруhуй конкурса
|
|
|
|
|
62
63
64
|
Иван
Гоголев Хаарчаана
|
3
|
араас
тиэкистэн туhааннаах
информацияны ылар;
|
Оруолунан
аа5ыы, сценка айарга холонуу
|
|
|
|
|
65
|
Ахтыы
Амма
Аччыгыйа П.А.Ойуунускай
|
1
|
|
Биир
сура5ы автор тылын туhанан, сиhилии
кэпсээhин
|
|
|
|
|
66
|
Дьуhуйуу
Суорун
Омоллоон Элуенэ
Николай
Габышев Оо, хоту, хоту!
|
1
|
|
Текси хоhоонноохтук
аа5ыы, этиини нойосуус уерэтии
|
|
|
|
|
67
68
|
Далан
Улуу тунах
Тумуктуур
уруок
|
1
1
|
|
Талан
нойосуус уерэтии
|
|
|
|
|
|
Резервный
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.