Сабақ жоспары №34 "10 сынып "

Күні:

Сыныбы: 10

Пәні: Биология

Сабақтың тақырыбы: Организмдердің жыныссыз көбею формалары: қарапайымдар жасушаларының митоздық бөлінуі, спора түзілуі; біржасушалы және көпжасушалы организмдердегі бүршіктену; вегетативтік көбею. Жыныссыз көбеюдің эволюциялық маңызы;

Сабақтың мақсаты:

1.Білімділік мәні. Оқушыларға организмдегі көбею түрлері жөнінде түсінік бере отырып, жыныссыз жолмен көбею жолына терең тоқталу және қолдан вегетативті жолмен көбейту әдісінің қажеттілігін ұғындыру

2. Дамытушылық мәні.Оқушылардың салыстыра білу, кесте толтыру, интерактивті тақтаны меңгеру және танымдылық  қабілеттерін, логикалық ойлау қабілеттерін   дамыта отырып, жеке тұлға қалыптастыру.

3.Тәрбиелік мәні. Қолдан вегетативті көбейту әдістерін пайдалана отырып, өсімдіктерді өсіріп, көбейте білуге тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: сұрақ – жауап, түсіндіру, әңгімелеу, баяндау, тәжірибе.

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың көрнекілігі:Электронды оқулық, интерактивті тақта, видеоролик, флипчарт.

Пәнаралық байланыс:тарих,география,экология,физика,химия,биология.

Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі

ІІ.Алған білімдерін пысықтау

1.Өзін-өзі ұдайы өндіру — тіріге тән жалпылама қасиет.

2.Митоз жыныссыз көбеюдің және көпжасушалы организмдер өсуінің негізі,

оның фазалары және биологиялық маңызы.

ІІІ.Жаңа тапсырма

Тіршілік дамуынығ негізгі қасиеті – көбею. Көбею тіршіліктің маңызды қасиеті ретінде органимздердің құрылымдылық – қызметтік ерекшеліктерінің ұрпақтарға берілуі мен өмір бойы сақталуын қамтамасыз етеді. Көбеюдің басты маңызы – ДНК молекуласында нулеотидтер реттілігі түрінде жазылған генетикалы ақпараттың сақталуы,іске асырылуы және ұрпақтан – ұрпаққа тасымалдануы. Табиғатта көбеюдің екі негізгі формасы белгілі: жынысты және жыныссыз. Жыныссыз  көбею кезінде қарапайым, жыныссыз жасушалардың бөлінуі арқылы жаңа түр пайда болады. Жыныссыз көбею әртүрлі жолдармен жүзеге асады. Балдырлар, саңырауқұлақтар, мүктер,қырықбуындар, қырықжапырақтар тәрізділерде көбеюдің спора түзу жолы кеңінен тараған. Қолайлы әрбір спорадан бір дара түзіледі. Әдетте, споралар тығыз қабықпен қаптлған, ол спораны қолайсыз жағдайлар әсерінен қорғайды. Спора түзу қарапйымдыларда кездеседі.

Жыныссыз көбею — өсімдіктер мен жан-жануарлар ағзаларының бір бөлімінен өзі тәрізді жаңа ағзаның өсіп шығуы; ағзалардың жыныстық қарым-қатынассыз және жыныстық жасушалардың қатысуынсыз көбеюі. Ұрпақ таратудың өте ертеде қалыптасқан жолы болғандықтан жыныссыз көбею көбінесе біржасушалы ағзаларда кеңінен таралған бірақ кейбір көп жасушалы ағзаларға да тән: саңырауқұлақтарда, өсімдіктерде, жануарларда.  Жыныссыз көбеюдің екі жолы бар: 1) вегетативтік өніп-өсу, 2) споралану.  Жыныссыз көбеюдің нәтижесінде түрлердің биологиялық қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталып отырады. Жыныссыз көбеюде бір ата-аналық дарабас тұқым қуалау белгілері бойынша өзіне ұқсас екі немесе одан да көп жаңа дарабасқа бастама береді. Жыныссыз көбею гаметалардың түзілуінсіз, бір клеткалы және төменгі сатыдағы ағзалардың бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде, сондай-ақ әрі қарай жеке өмір сүруге қабілеттіспора түзу арқылы жүзеге асады. Жаңа ағзаның дамуына бастама беретін арнайы жасушалар (споралар) түзілуін – жыныссыз көбею және вегетативтік көбею деп бөліп қарайды. Олар негізінен өсімдіктерде кеңінен таралған. Олардың айырмашылығы: біріншісінде көбею тек бір жасушадан (цитогония), ал екіншісінде көп жасушадан немесе жасушалар топтарынан түзіледі. Бөліну арқылы бір жасушалы азғалар көбейеді.

 Бүршіктену – өсімдіктер мен жануарлардың жыныссыз көбеюінің бір түрі. Бүршіктену  кезінде аналық организм денесінде бүршіктеніп, томпиған өсінді пайда болады да, одан жаңа ағза өсіп жетіледі. Ондай азғалар аналықтан бөлініп кетеді немесе жабысып қалады. Жануарлар арасында Бүршіктену жолымен көбейетіндер: кейбір қарапайымдылар, губкалар, ішекқуыстылар, кейбір құрттар, т.б. Ал өсімдіктерден кейбір саңырауқұлақтар (мыс., ашытқы саңырауқұлақ). Кейде Б. жолымен пайда болған азғалар бірінен-бірі бөлініп кетпей, біріккен тұтас шоғыр (колония) құрады (мыс., теңіз гидроидтары мен маржан полиптері). 

 Вегетативтік көбею (лат. vegeto – тірілту, қоздыру, өсіру) – өсімдіктердің  вегетативтік   мүшелері арқылы көбеюі.  Вегетативтік көбею - көп жасушалы ағзалардың жыныссыз көбеюдің бір түрі: жаңа дарақтың ата-анасының бір бөлігінен пайда болу.  Вегетативтік көбею төм. сатыдағы өсімдіктерге және барлық өсімдіктерге тән. Вегетативтік көбею  жануарларда бүршіктену (губкалар, ішек қуыстылар, мшанкалар) немесе бөліну (қарапайымдар) арқылы жүреді. Бір клеткалы өсімдіктер (балдырлар, саңырауқұлақтар) бөліну, кейде бүршіктену жолымен, ал төм. сатыдағы көп клеткалы өсімдіктер – денесінің бөлшектенуі арқылы көбейеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктер тамыр атпалары (қара өрік,  алма,  шие,  тал, жеке, қандағаш, т.б.), тамыр сабақтары (жыланқияқ,  қырыққұлақ,  селеу,  қамыс, жатаған бидайық, адыраспан, т.б.), жуашықтары (жуа, қызғалдақ, картоп, т.б.), мұртшалары (бүлдірген, жатаған сарғалдақ, т.б.) арқылы көбейеді. Өсімдік ш-нда, негізінен, қалемшелеу әдісі қолданылады. Вегетативтік көбею кезінде жыныстық көбеюге қарағанда ұрпақта сорттың қасиеттері, белгілері жақсы сақталады. Вегетативтік көбею өсімдік өсіруде, бақ және орманш-нда кеңінен қолданылады.

4.Қорытынды. Жыныссыз көбею — өсімдіктер мен жан-жануарлар ағзаларының бір бөлімінен өзі тәрізді жаңа ағзаның өсіп шығуы; ағзалардың жыныстық қарым-қатынассыз және жыныстық жасушалардың қатысуынсыз көбеюі. Ұрпақ таратудың өте ертеде қалыптасқан жолы болғандықтан жыныссыз көбею көбінесе біржасушалы ағзаларда кеңінен таралған бірақ кейбір көп жасушалы ағзаларға да тән: саңырауқұлақтарда, өсімдіктерде, жануарларда. Жыныссыз көбею. структуралық-физиологиялық құрылымы төмен сатыдағы жануарларда, мысалы, адамныңпаразиттерінде кездеседі. Паразитті тіршілік ететін түрлерде Жыныссыз көбею олардың санының өсуіне ғана емес, сондай-ақ қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтап қалуға да көмектеседі. Мұндай жағдай сүтқоректілердіңкейбір түрлеріне де тән. Мысалы, сауыттылардың (Dasypodіdae) эмбриондық дамуының ерте кезінде бөлінуге қабілетті ұрық дискісі бірнеше дарабастарға бастама беретіні анықталған. Мұндай сирек құбылыс адамда да кездеседі (мысалы, бір жұмыртқалы егіздер). Тіршіліктің даму процесінде Жыныссыз көбею жынысты көбеюден ерте пайда болған. Жыныссыз көбеюдегі генетикалық өзгергіштіктің бірден-бір көзі кездейсоқ мутацияларболып есептеледі.

5.Бекіту:

1. Митоз жолымен бір жасушалы ағзалар  көбейе ала ма ?
2. Ішек қуыстылар бүршіктену арқылы көбейе ала ма ?
3. Үзбелену арқылы көбею шұбалшаңға қасиет пе ?
4. Көбею дегеніміз не? Көбеюдің қандай түрлерін білесіндер?
5. Барлық ағзаға тән қасиет ?

Ү/т §12 Баянадама «Жынысты көбею. Мейоз»