Сценарий "Алампа5а айан" 7-8 классы

МКУК «Чурапчы улууьун кииннэммит библиотечнай ситимэ»

О5о библиотеката

«Алампа5а айан» литературнай оонньуу

(А.И.Софронов – Алампа торообутэ 130сылыгар аналлаах).

Чурапчы 2016

«Алампа5а айан» литературнай оонньуу

(А.И.Софронов – Алампа торообутэ 130сылыгар аналлаах).

Тэрийээччилэр: «Чурапчы нэьилиэгэ»МТ, улуустаа5ы кыраайы уорэтэр музей, о5о библиотеката.

Сыала – соруга: А.И.Софронов-Алампа оло5ун айар улэтин уорэтиигэ уонна билиигэ интэриэьи тардыы, кини олорбут оло5ун, улэьин туьунан оонньуу нонуо о5олорго тиэрдии.

Сааланы киэргэтии: «Торообут сирбэр, тапталлаах дьоммор» кинигэ быыстапка – инсталляция. Эскурсия туорт тохтобулунан – туорт(миэстэнэн) сааланан ыытыллар. Тыыннаах хаартыска – оччотоо5у кэм танастаах уоллаах кыыс – тыыннаах экспонаттар.

Туттар тэрил: Экран, проектор, телевизор, пианина, ноутбук, интернет ситимэ, «Куоратчыт» киинэ, чуораан.

Кыттаачылар: Чурапы оскуолаларын 8-10 кылааьын уорэнээччилэрэ.

Ыытааччы: Утуо кунунэн кунду уорэнээччиэлэр, учууталлар, улэьиттэр уонна ыалдьыттар!     

            Саха литературатын торуттээбит классик суруйааччылартан биирдэстэрэ уьулуччулаах суруйааччы, театры торуттээччи, бастакы сахалыы хаьыаттары, сурунаалы, тэрийсибит маннайгы журналист, тылбаасчыт, критик, болуьуок – А.И.Софронов – Алампа быйыл 130 сааьын туолар убулуойдээх сыла. Кини саха литературатыгар киллэрбит кылаата сункэн, бараммат ис хоьоонноох. Бугун биьиги эдэр, орто колуонэ дьон ытыктабылбытын биллэрэн, кини аатын уйэтитэр, чинчийэр уорэтэр сыаллаахпыт – соруктаахпыт. Онон бугун «Алампа5а айан» экскурсиябытын уонна литературнай, тургутук оонньуубутун са5алыырбытын конуллээн!

            Бугун эьиги экскурсоводтаргытынан буолуохтара – О5о библиотекатын суруннуур библиотекаря Чичигинарова Ульяна Петровна уонна методиьа Гуляева Екатерина Петровна.

1 Экскурсовод: Утуо кунунэн уорэнээччилэр, учууталлар, ыалдьыттар! Барыгытын «Алампа5а айан» экскурция5а ынырабын!

Бастакы тохтобул «Айар улэ ыллыга».

            Саха литературатын торуттээбит классик суруйааччы, уус – уран литература ус корунэр уьулуччулаах айымньылары хаалларбыт улуу суруйааччы, биллэр – костор общественнай-политическай деятель А.И.Софронов оло5ор, айар улэтигэр кэм кэрдии ааста5ын аайы интэриэс кууьурэн иьэр. Алампа уус-уран литература ус керунэр драма,проза,поэзия жанрыгар уьулуччулаах айымньылары хаалларбыт улуу талаан. Алампа сахаттан бастакы тылбаасчыт; нуучча классиктарын чуолаан А.П.Чехов, И.А.Крылов айымньыларын тылбаастаабыта.

Алампа поэзиятыгар бэйэтин тус оло5о буттуунэ кестер. Поэт оло5у керуутэ кини олорбут кэмин, тус биографиятын, тереебут-уескээбит сирин, улэтин-хамнаьын бутуннуу хоьоонунан тиэрдэр. А.И.Софронов саха поэзиятын тема еттунэн байыппыта, сана хайысхалары са5алаабыта. Ол курдук лирическай айымньылары бастакынан суруйбута. Алампа хоьооннорун биир уратытынан буолар – фольклорга тирэ5ирии.Тойук, алгыс, таабырын, чабыр5ах барыта кини хоьоонноругар кестер.

 А.И.Софронов – сахалартан бастакы драматург. Алампа драма жанрыгар ордук табыллан улэлээбит суруйааччынан биллэр. Аан бастакы суруйбут «Дьаданы Дьаакып» драматын 1914 с. суруйбута.

Алампа кэпсээннэрэ - саха прозатын биир бастын айымньылара. Суруйааччы кыра5ы хара5ынан бэйэтин кэмин таба керен ча5ылхайдык ойуулуур. Ол курдук «Куораччыт», «Атыны булаары оло5ун алдьаппыт» - бастын кэпсээннэринэн буолаллар.

Алампа аата саха дьонун уоьуттан туспэт аат! Дьиктитэ диэн кини суох буолбута ыраатта5ын аайы, бар дьонуттан тэйэн иьиэхтээ5эр, хас санаттан –сана келуенэ олоххо кэллэ5инэ, Алампа ессе чугаьаабыкка дылы. Ол талаан кууьуттэн, талааны билинииттэн, талаантан сугуруйууттэн буолара чахчы.

2 Экскурсовод:

Иккис тохтобул: «Алампа интернет ситимигэр».

А.И.Софронов оло5ор, айар улэтигэр кэм кэрдии ааста5ын аайы интэриэс кууьурэн иьэр.                    М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илинни Федеральнай университет Учуонай сэбиэтин мунньахтыыр саалатыгар «Анемподист Иванович Софронов-Алампа» диэн официальнай сайт 2013 сыллаахха сэтинньи 28 кунугэр арыллыбыт. Сайт автора филологическай наука кандидата, СВФУ доцена Семенова В.Г. (Сайты билиьиннэрии интернет ситимигэр холбонон о5олорго тута сайтка киирэн кордоруу).                                                     

                Сайт 14 страницалаах: 1.Главнай страница5а Алампа оло5ун уонна улэтин туьунан кылгастык билиьиннэрии киирбит.

                                                            2. Хронология жизни и творчества. 1886 сылтан 1971 сыллаахха дылы суруйааччы оло5ун, салайар, айар улэтин кэмнэрэ ыйынан, кунунэн ымпыктаан таблица5а официальнай докумуоннарга оло5уран киллэриллибит.

                                                            3.Библиографический указатель. Ыйынньыкка Анемподист Иванович Софронов бастакы айымньыта тахсыа5ыттан, 1912 сылтан са5алаан, 2011 сыл алтынньытыгар диэри бэчээккэ тахсыбыт кинигэлэр, брошюралар, ыстатыйалар, электроннай ресурсалар, уопсайа барыта 1524 докумуон киирбит.

Библиографическай суруйуулар икки улахан салаа5а арахсаллар:»А.И.Софронов айымньылара» уонна «Оло5ун уонна айар улэтин туьунан литература».

                                                             4. Произведения. Манна суруйааччы айымньылара алфавит бэрээдэгинэн жанрынан арахсан киирбиттэр. Ол курдук, бастакы рубрика:

                                                                  Драма. 13 драмата.- текст, комментарийдар

                                                                  Рассказы. 14 кэпсээн

                                                                  Стихи и поэмы. 2 чаастан турар 80-ча хоьоон уонна поэмалар…

        Бутэьик  14 страница Венок поэту. Бу страница5а А.И.Софроновка анаммыт, кини аатын уйэтитэр уус-уран айымньылар киирбиттэр. Страница 4 рубрикалаах:

1.      Драмы. Сиэн Чолбодук А.Софронов оло5уттан ус чаастаах «Урун туллук эрэ мелбестуур…» оонньуута киирбит.

2.      Поэтические произведения.

3.       Проза. Бу рубрика икки чаастан турар. 1. Повести.

                                                                     2. Роман. Алампа оло5ун туьунан Е.П.Неймохов суруйбут «Алампа» диэн икки кинигэлээх романа нууччалыы тылынан бэчээттэммит.

                                                               3. Стихи. Манна Алампа5а араас кэмнэ суруллубут14 анабыл хоьооннор, поэматтан быьа тардыылар  киирбиттэр.

Тумуктуем этэ бу А.И.Софронов оло5ор, айар улэтигэр анаммыт сайт кылгас ырытыытын П.Тобуруокап «Айхал сахам тылыгар» диэн поэма тылларынан:

 Алаас уола Алампаны

                                                           Атахтаьа сытар

                                                           Алаастарбыт устун

Атыллыырбыт тухары

                                                           Ама умнар уьубует?!

                                                          «О5о-о5оэрдэхтэн»

 Улааттахпыт буолла5а!

  «Таптал» ыгым таарымта

                                                          Тапта ахан буолла5а,

                                                          «Куоратчыттан» хомолтобут

   Куруутун да сылдьыьыа,

      Киэн «Тереебут дойдубут»

                                                          Сурэхпитин хамсатыа!

1 Экскурсовод:

Уьус тохтобул: «Алампа уонна музыка»

      «Мин бэйэм иьим да таьым, да саха буолан, былыргы саха тылын, ырыатын бэркэ таптыыбын, умнуллан хаалбатыгар ба5арабын» - диэн Алампа эппитэ. Алампа ырыа буолбут хоьооннорун кэпсээтэххэ: барыта 12 ырыа – хоьоонноох эбит. Туордэ нотата суох уоннаа5ылара мелодиялаахтар. 20-с сылларга 7 ырыата киэнник толорулла сылдьыбыт. Алампа биир бастакы хоьоон ырыата «Торообут дойду». Иккис ырыанан ааттанар «Урун туллук эрэ молбостуур» 1914 с. «Урун туллук ере мелбестуур» ырыа 4 тус – туьунан мелодиялаах. Бу ырыа мелодията «Поколение победителей» диэн киинэ5э туьаныллыбыта. 1917 с. Октооп революциятын сабыдыалынан суруллубут ус хоьооно ырыа5а кубулуйбута: «Ыччат сахаларга», «О5о – о5о эрдэххэ», «Туллук – тулук до5оттор», «О5о-о5о эрдэххэ» кырдьа5ас, а5а дьон собулээн ыллыыр ырыаларынан буолар.

2 Экскурсовод:

Тордус тохтобул: «Алампа уонна киинэ».

2008 сыллаахха Алампа «Куоратчыт» кэпсээнигэр оло5уран Саха фильм национальнай хампаанньа киинэ таьаарбыта. Киинэ режиссера: Михаил Васильев. 40 мунуутэ усталаах киинэ. Уус – Алдан улууьун Суоттутугар уьуллубута (улахан экранна «Куоратчыт» киинэ косто турар).

1 Экскурсовод:

Бэьис тохтобул: Алампа уонна хаартыска»

Алампа угус кэрэхсэбиллээх хаартыскалардаах (Тыыннаах хаартыска «Алампа кэргэнинээн Евдокия Константиновнлыын» эдэр дьон оччотооу кэм танаьын кэтэн уобарастанан олороллор. Бу кестер хаартыска5а А.И.Софронов кэргэнин Е.К.Яковлевалыын 1913 с. ыал буолан баран туспуттэр. Алампалаах Дуунньа тапталлара норуокка номох буолан кун бугунугэр тиийэ кэпсэнэр.

Евдокия Константиновна-саха бастакы артыыската. Дьуьуцнэ-бодото учугэйэ, нарына хайдах эрэ искусство5а ананан тереебут курдуга диэн ахтыллар. «Танас наьаа барар этэ, ис иьиттэн тупса5айдык таннара., нарыннык туттара-хаптара» - диэн дьуегэлэрэ суруйаллар. Дуунньалыын алтыспыт дьон кини сайа5аьын, ыалдьытымса5ын ахталлар. Алампаны кербут дьон кини маанытын бэлиэтээн ааьаллар «кулуьун курдук кебус-кене, эдэригэр уксун бантик, хаалтыьы баанар угэстээх киьи эбит».

Тугу да кэппиттэрин иьин уурбут-туппут курду кис айылгыларынан танас барсар дьоно баар буолааччылар. Алампа оннуктарга киирсэр быьылаах.Эрдэтээнни хаартыскаларыгар боростуой манан ырбаахыны тупса5айдык тиирэ кэтэн, кэлиннилэригэр хаалтыстаах, кестуумнээх турара барыта орун-оннугар.

Ыытааччы: Тыл бэриллэр Саха сирин уорэ5ириитин туйгунугар, А.А.Саввин аатынан историко-этнографическай музей научнай сотруднигар Филиппова М.Е.

Ыытааччы:

О5о-о5о эрдэххэ

Оонньоомохтоон хаалыа5ын,

Эдэр – сэнэх эрдэххэ

Этэн – тыынан биэриэ5ин.

            Санаар5ахтаан сылдьарбыт

            Сатаммата буолаарай,

            Оонньуу-корулуу сылдьарбыт

            Ордуктуура буолаарай?

-диэн А.И.Софронов эппит тылларынан литературнай оонньуубутун са5алыа5ын.

Оонньуу барыта 5 туьумэхтэн турар:

1.      Алампа оло5ор, айар улэтигэр ананар. 3 категорияттан турар: «Алампа уонна театр», «Алампа о5олорго», «Алампа уонна поэзия».

2.      «Сыл – хонук» (суруйааччы оло5ун хронологиятынан ыйытыкка хоруйдааьын).

3.      Блиц ыйытыктар ( суруйааччы оло5ор, айар улэтигэр сыьыаннаах тэттик ыйытыктар) бириэмэ5э.

4.      «Хаартыска уонна Алампа» бэриллибит соруда5ы толоруу.

5.      «Алампа Саргылаах санатынан…»(дьиэ5э сорудах – суруйааччы хоьоонун ойтон аа5ыы).

Дьууллуур субэни кытта билиьиннэрэбин: Саха республикатын уорэ5ириитин туйгуна, А.А.Саввин аатынан историко-этнографическай музей научнай сотруднига Филиппова М.Е., Кииннэммит библиотечнай ситим суруннуур библиотекаря Захарова М.Н., О5о бибилотекатын методиьа Гуляева Екатерина Петровна.

Бугунну курэххэ кытта кэллиллэр С.А.Новгородов аатынан Чурапы орто оскуолатын уорэнээччилэрэ. И.М.Павлов аатынан Чурапчы орто оскуолатын  уонна С.К.Макаров аатынан улуустаа5ы гимназия уорэнээччилэрэ.

Бастакы туьумэхпитин са5алыыбыт. Хас биирдии хамаанда талан ылбыт категориятыгар хоруйдары биэрэр. Хас биирдии соптоох эппиэт ахсын биир баал аа5ыллар. Хамаанда барыта 5 ыйытыкка хоруйдуур.

Бастакы категория «Алампа уонна театр»:

1.                  Алампа нуучча классиктарын айымньыларын сахалыы тылбаастыыр этэ.   Н.В.Гоголь  ханнык пьесатын тылбаастаан сыана5а таһаарбытай? (Н.В.Гоголь. Женитьба)

2.                  Алампа бэйэтин дьиэтигэр ханнык нуучча улуу суруйааччытын айымньыларынан  театрализованнай сынньалаӊ киэһэлэрин тэрийэр этэй? (Л.Н.Толстой)

3.                  Икки ханнык общественнай деятель Алампа «Дьадаӊы Дьаакып» драматынан туруоруллубут спектакльга сүрүн оруолллары оонньообуттарай?(П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов)

4.                  Алампа суруйбут бастакы драматын аата?(Дьаданы Дьаакып)

5.                  Саха национальнай театра хас сыллаахха тѳрүттэммитэй?(1926с.)

Иккис категория «Алампа о5олорго»:

1.      Алампа «Куоратчыт» кэпсээнигэр Уһун Ыстапаан Даайалыын  хас о5олоох ыалларый?( 4 о5олоох)

2.      Ыстапаан о5олоругар уонна Даайатыгар куораттан тугу атыылаһыан саныырый?(ырбаахы танаьа).

3.      Ыстапаан бургунаһын тѳһѳ харчыга атыылыырый?(250 солк.)

4.      Бу хоһооӊӊо суруйааччы тугу хоһуйбутуй?

«Босхо булгунньах курдук

                           бойбойон,

Күѳ5үнэн кѳрүлүү,

Сэбирдэ5инэн тэлибирии турара,

Сэгэртэйим сыыһа,

Сэргэхэйин эриэхсит…»                             (Хатын)

5.      .«О5о-о5о эрдэххэ»  ырыа  буолбут  хоһоон тылларын  ситэр.

О5о-о5о эрдэххэ

Санаар5аахтаан сылдьарбыт

буолаарай?

Оонньуу-кѳрүлүү сылдьарбыт

буолаарай?                (сатаммата, ордуктуура)

Уьус категория «Алампа уонна поэзия»:

1.      1.Бу Алампа ханнык хоһоонуттан быһа тардыыный?

Халын хаар анныгар хайы-үйэ5э

Хара уу халлыгыраан эрэр.

Ити сибикитин билэн,

Ийэ дойдубун

Илэ-бааччы

Кэриэс тымныытынан

Кэрдэн эрэр.                               (Торообут дойду 1912 с.)

2.      2.Тѳрѳѳбүт алаастарын «Куобах буһарбыты» уонна «Оккуодайы» ханнык хоһоонугар ахтан аһарбытай? ( А5абар сурук)

3.      «Махтал» диэн хоһоонун биир дойдулаа5ар, быраатын курдук саныыр чугас киһитигэр кимиэхэ анаабытай?

«Былатыан быраатым,

Ыраастык ыпсаран,

Лабаалаан, нарыннаан,

Арабуочай айма5ы аһынан,

Тул5адыйбат тускуну

        туймуулаатын,

Ыар кыһал5аны ылынан,

Нуобай оло5у тупсардын…»  (П.А.Слепцов – Ойуунускай)

4.      .«Таӊара5а саантаамаӊ,

Иччигэ эрэнимэӊ,

Кѳстүбэти кѳрдүѳмэн,

                    Ол оннугар

Икки атахтаах

Илиитин эпчиӊэр

Өйүн күүһүгэр,

Υгүстүк үӊүн!..» диэн ыччат дьонно анаабыт хоьоонун аата?(Субэ)

5.       А.И.Софронов «Аанньал уонна Абааһы» хоһооно ханнык нуучча биллиилээх суруйааччытыттан хай5абылы ылбытай?(Алексей Максимович Пешков – Максим Горькай).

Манан бастакы туьумэ5и тумуктуубут уонна иккис туьумэххэ киирэбит.

Иккис туьумэх «Сыл – хонук».

Эьиги остуолгутугар чуорааннар тураллар, ыытааччы ыйытыгы аа5ан буппутун кэннэ  хоруйун билэр хамаанда тыаьатан эппиэттиир. Хас биирдии соптоох эппиэт аайы биирдии баал аа5ыллар.

Бастакы ыйытык:

1.      Алампа тѳрѳѳбүт күнэ-дьыла.(Сэтинньи 14 кунэ 1886 сыл).

2.      Тѳрѳѳтүн кытары дьоно атын дьоӊӊо ииттэрэ биэрэллэр. Суруйааччы тѳрѳппүт дьонугар хас саастаа5ар кэлбитэй? (14 сааьыгар)

3.      Хас сыллаахха Дьокуускай куоракка уктэммитэй? (Сэтинньи 1 кунэ 1907 с.)

4.      Бастакы «Тѳрѳѳбүт дойду» хоһооно «Саха саӊата» сурунаалга хас сыллаахха бэчээттэммитэй? (1912 сыл)

5.      А.И.Софронов Баку куоракка буолбут Бүтүн Россиятаа5ы тюрк омуктар съезтэригэр хас сыллаахха делегат быһыытынан кыттыыны ылбытай? (1926с.)

Уьус туьумэх «Блиц ыйытыктар»

Бириэмэ иьигэр ыйытыыга хоруйдары биэрэ5ит. Эппиэтин билбэт буоллаххытына «Сал5ыы» диэн биллэрэ5ит. Хас биирдии соптоох хоруй биир баал.

1.      Алампа а5атын аата (Иван Корнилович Софронов)

2.      Тереебут улууьа, нэьилиэгэ (Боотурускай улуус, 1 Дьохсо5он)

3.      Ийэтин аата (Елена Афанасьевна Сивцева)

4.      Хас сааьыгар Ытык Куел церковно-приходской оскуолатыгар уерэнэ киирбитэй? (16 )

5.      Аан бастакы улэлээбит хаьыатын аата? (Якутский край)

6.      Алампа улэлээбит атыыьытын аата.?(Кирилэ Дабыыдап - Кирилл Давыдович Спиридонов)

7.      Алампа бастакы хоьоонун аата? (Тереебут дойду)

8.      Алампа кэргэнин аата? (Евдокия Яковлева)

9.      Тюрк омуктар съезтэрэ ханнык куоракка ыытыллыбытай? (Баку)

10.  Маннайгы айымньыларын ханнык псевдонимынан бэчээттэммитэй? (Аттат Нуорупос)

1.      Алампа бииргэ тереебут хаьыаларый? (3)

2.      Хоту ханнык улууска балыкка сылдьыбытай?(Булун)

3.      «Кастаанка» диэн ханнык нуучча суруйааччытын кэпсээнин тылбаастаабытай?(А.П.Чехов)

4.      Хас сааьыгар тереппут дьонугар теннубутэй? (14)

5.      А5атыгар анаабыт биллэр айымньыта? ( «А5абар сурук»)

6.Суоччутунан, суруксутунан,тылбаасчытынан кимиэхэ улэлээбитэй? (Кирилэ Дабыыдап - Кирилл Давыдович Спиридонов)

7.         Уьун Ыстапаан ханнык айымньытын сурун геройа    буоларый?(Куораччыт)

8.         Ханнык сурунаалга бастакы хоьооно бэчээттэммитэй?(Саха саната)

9.         Алампа аатын ханнык оскуола сугэрий?(Ытык Куел №1 оскуолата)

10.     Бииргэ тереебут убайдарын ааттара? (Роман, Василий)

1.      Алампа киинэ буолбут кэпсээнэ? (куораччыт)

2.      Алампа оло5ун, улэтин туьунан уус-уран романы ким суруйбутай? (Егор Неймохов).

3.      Саха уус-уран литературатын торуттээбит ус бастакы суруйааччылар ааттара? (А.Е.Кулаковскай, А.И.Софронов, Н.Д.Неустроев).

4.      Сыылка5а ханна утаарыллыбытай?(Архангельскай)

5.      «Таптал» драма сурун геройа кимий? (Кэтириис).

6.      А.И.Софронов торообут сыла? (1886с.)

7.       «Куораччыт» кэпсээннэ ханнык дьыл кэмэ кэпсэнэрий? (кыьын)

8.      Алампаны уохха буруйдаан репрессия5а тубэьиннэрбиттэрий? (Ксенофонтов саагабара,  революцияны утары барбыт).

9.      Алампа торуттээбит «Манчаары» хаьыатын билинни аата? ( Саха сирэ)

10.  «Урун туллук эрэ мелбестуур» хоьоонун кимиэхэ анаабытай? (Кэргэнигэр Е.К.Яковлева5а)

Тордус туьумэх «Алампа уонна хаартыскалар».

Бэриллибит соруда5ы бириэмэ иьигэр толороллор.

1.      Ханна, хаьан туьэриллибит хаартыскаларый?

2.      А.И.Софронов – Алампа кимниин турарый?

3.      Хаартыска5а кестер туох дьиэний?Дьиэ турар аадырыьа?

4.      Алампа Боотурускай улус ханнык биллэр дьиэ – кэргэттэриниин туспут хаартыскатай?

Бэьис туьумэх «Алампа Саргылаах санатынан…» дьиэ5э бэриллибит соруда5ы кору. Алампа хоьоонун ойтон аа5арга бэлэмнэнэн кэлии (оскуолаларынан биирдии биирдии аа5ыы).

Манан биьиги курэхпит тумуктэнэр, дьууллуур субэни тумук таьаарарга атаарыа5ын.

(Дьууллуур субэ тумук таьаарар кэмигэр)Бугун биьиги дьаьалбытыгар С.К.Макаров аатынан Чурапчытаа5ы гимназияттан А.И.Софронов хоьооннорун аа5а уорэнээччилэр кэлэн олороллор. Бука бары сэргээн истиэ5ин!

Тыл бэриллэр дьууллуур субэ председатэлигэр Захарова М.Н.

Кыайыылаахтары на5араадалааьын, уопсай хаартыска5а туьуу).