Сыныптан тыс шара "Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер"

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым минстрлігі

Секциясы: филология

Бағыты: қазақ әдебиеті

Тақырыбы: Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер

                                                    Дайындаған:Қарағанды облысы

                                                                        Қарқаралы ауданы   

                                                               Матақ ауылы

                                                                      9-сынып оқушысы

                                                Капитан Халаған

                     Жетекшісі: Долда Умит

                                                Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі

Матақ ауылы

2018-2019 оқу жылы

Пікір

Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларына қалам тартып, ой бөліспегені кемде-кем шығар. Шәкәрім  оның шығармалары  көркем әдебиет тілі, көркемдік мән, тіл байлығының қайнар көзі. Көркем сөз-көрікті ойдың көрінісі.

                                     Қазақ тілі және әдебиет пәні мұғалімі: Ержанова Г.Е.

Аннотация

Мен, бұл жобамда Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдерін зерттей отырып, ондағы антоним сөздерді тауып, сол өлеңдерде антоним сөздік қорларының мол  екендігін дәлелдедім.

В этом проекте в стихотборение  Шакарима Кудайбердиева исследовала стихотборных  слова антонимы и в этих с стихотборных строках убедилась что в нем достаточно много слобарнего запаса.

In this project in a poem by Shakarim Kudaiberdiyiu of  I rexarchid  words of and atonym and I have convincai oh the necessity advantage of line lnough of worols.

Ғылыми жұмыстың мақсаты: Шәкәрім шығармаларындағы              антонимдерді зерттеп, жаңа қырыннан тану.

Міндеттері:

1.Ақын өлеңдерін іздестіріп тауып, жан-жақты зерттеу

2.Ақынның шығармаларынан антонимдерді жинақтау

3.Шәкәрім Құдайбердіұлының өлең жинақтарын оқу

4.Табылған өлеңдер арасынан антоним мағынасында қолданған өлеңдерді теріп, жинақтап жазу.

Зерттелетін объект: Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер.  Ш.Құдайбердіұлының шығармаларын өту барысында білім, білік, дағды, дамытушылық, тәрбиелік жақтарын зерттеуде бақылау-эксперимент жұмыстары жүргізіліп, қорытындылары сарапталынды.

Зерттелетін мәселе:ақын шығармаларындағы айшықты кезең, қарама-қайшылық тұстар.

Мазмұны:

I. Кіріспе                                                                           1-2 бет
II .Негізгі                                                                           2-3 бет                                                           
III .Қорытынды                                                                 3-4                                                                                         

IV. Пайдаланған әдебиеттербет

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. - Алматы: Рауан, 1991.
2.Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. -
3.Ахметова Ж. Шәкәрім және фольклор//Қазақ тілі мен әдебиеті.
4.Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. - Алматы: Арыс.
5.Қонарбаева А. Шәкәрім құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық
6.Аринов Т. Шәкәрім туралы//Семей таңы.- 1989. - 16
7.Құдайбериев Ш. Аманат. - Алматы: Өнер, 1989. -
8.Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі.
9.Құдайбердіұлы Ш. Қазақ айнасы. - Алматы: Атамұра, 2003.-296
10.Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шындығы//Зерде.- 1989. - № 11,

11. Шәкәрім энциклопедиясы // Түркістан – түрік әдебиеті. –Семей: 2008. – Б.65-67.

Шәкәрім Құдайбердіұлы  Шығыс  Қазақстан облысы, Абай ауданы, Шыңғыс бөктерінде 1858 жылы 11 шілдеде дүниеге келген. Атасы Құнанбайдың, соңынан ағасы Абайдың  тәлім-тәрбиесін алады. Өзінің «Мұталғанның өмірі» атты ұзақ өлеңінде бес жасынан ауыл молдасынан сабақ алып, жеті жасынан бастап өлең сөзге бейімділігін танытады. Сөйтіп, өз бетімен орысша үйренеді, ғылым-білім жолына түседі. «Қос жұртым» өлеңінде ақын халықтың өткен өміріне көз жіберіп, бүгінгісін талдайды.  «Оятқан ерте мені шығыс жыры» деп  Шәкәрім өзінің тәлім алған мектебін нақты атайды. Ол сонымен қатар, Гетені де, Пушкинді де өзіне жақын тартқан. Шәкәрім Абайдан көп үлгі-өнеге алған, оны ұстаз тұтқан. Ойшыл ақын Аллаһты тануға шақырады. Дін  бұзушыларды қатты сыңға алады: «Көнбеймін дінді теріс бұзғаныңа, сопының бара қойман құрбанына». Шәкәрім өзін өмір бойы Толстойдың шәкіртімін деп санаған. Ақын 1931 жылы кісі қолынан қазаға ұшыраған.

Менің ойымызша, Шәкәрім шығармалары тілдік  тұрғыдан  бірнеше бағытта болған. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының лексикалық қат-қабаттары әр алуан болып бөлінген.Олар : антоним, синоним, омонимдердер.
Антонимдер жалпыхалықтық тілде,оның ішінде көркем шығарма тілінде көбірек қолданылған. Антоним дегеніміз мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. Мысалы: ақ-қара, аласа-биік, дос-қас, суық-жылы т.б.
Белгілі сөз зергері  Ғ.Мүсірепов: «Сөз сөзге жарығын да  антонимдердің негізгі қасиеті-контрасс суреттер беруде. Антонимдер дүниедегі заттар.
Мен  Шәкәрім атамыздың  40 өлеңіне талдау жасадым. Ендігі кезекті өлеңдерге берейік.

1.Елірдік, ерегестік, елді жардық,

   Байлаусыз пайдасы жоқ іс шығардық.

   Бүгін дос, ертең атса қас бола қалып,

   Бұлт еттік, мен болдым деп ат аларлық.

                                          («Кәрілік туралы» дос-қас, 34 бет,)

2.Арсыз, арам айланы тастамалық

   Адал іске білімді бастамалық,

   Неде болса білімді ізденелік!

   Надандық пен біржола қастамалық.

                                                (арам-адал,35-бет)

3.Кейде бірге жүрелік кейде ойналық,

   Ойнап, күліп, кешікпей ойлалық,

   Ойынымыз аз болсын, ойымыз көп,

   Оймен талап етпеген іс қоймалық!

                                   (аз-көп,36-бет)

4.Айла орнына ақылды жұмысталық!

  Өтіріктің орнына шын ұсталық!

  Жалған айтпа, жан сатып, жалынбай-ақ,

  Тура жолда тұрып-ак тынысталық.

                                     (өтірік-шын,37-бет)

5.Естіген соң, жүрекке түйін жатты,

  Сол түйін тыныштатпай көп ойлатты.

  «Неге, мұндай қатты ?»-деп ойласам,

  Өлеңнің сырты ащы, іші тәтті!

                                      (ащы-тәтті,40 бет.)

6.Жасты көксем кемпір мен шал арманда,

  Өсіп үлкен бола алмай бала арманда,

  Еркектей еркін өмір сүрмедік деп,

  Әйелдер де болады және арманда.

                                («Арман» кемпір-шал,42 бет.)

7.Жібектей қап-қара,

  Таралған шашың бар.

  Бұлдырсыз тап-таза,

  Жаралған басың бар

                            (шаш-бас,44-бет)

8.Өмір бойы өртеніп жүргенімше,

  Не өлтір, не тірілт,

  Осы шын сырым-ау!

                            («Шын сырым» өлтірт-тірілт,46-бет.)

9.Тән сезіп,құлақ естіп, көзбен көрмек,

    Мұрын иіс, тіл дәмнен хабар бермек,

    Бесеуін мидағы ой хабар алып,

    Жақсы,жаман әрі істі сол тексермек.

                                    («Анық пен танық» жақсы-жаман,58-бет.)

10.Ықтималдық есігі екеу болмақ,

    Ішіне пайда,зиян... бәрі толмақ,

    Нысананы сығалап дәлдеп айтпай,

    Көзін жұмып оқ атқан қайтіп оңбақ?

                              («Анық пен танық» пайда-зиян,59-бет.)

11.Кей ердің алды биік, арты аласа,

  Оны көрсем қаламын таң-тамаша,

  Алды қаңқақ, ерінің арты жалпақ,

  Атын жауыр қылады-ау,байқамаса.

                («Ер Қоспақ пен сөз сөйлемек» биік-аласа,60 бет.)

12.Біреуі сені мақтаса, қуанасың,

  Жамандаса, жабырқап, суаласың,

  Мақтаған кім, сөккен кім-онда ісің жоқ,

  Бәрібір сен де елерме дуанасың.

                           (мақтаса-жамандаса,64 бет.)

13.Дос мақтаса, не пайда онан саған,

    Дұшпан сөксе, не кемдік көрдің жаман,

    Шын сөзбенен мақтаса, иә боқтаса,

    Мақтау пайда ,зиян ба жамандаған.

                             («Мақтау мен сөгіс» дос-дұшпан,64-бет.)

14.Кей дос та жамандар жоқ нәрсе үшін,

   Дұшпан сөгер сыртыңнан қайрап тісін,

   Өнері жоқ, өсекшіл ел жамандар,

   Өтірік пе, рас па, көрмей ішін.

                                 (өтірік-рас,65-бет)

15.Абай түгіл ақылы жан өткен,

   Түпсіз терең ғылымға түбі  жеткен.

   Солардың да бар сөзі бір жерде емес,

   Кейі  жөн, кейі қате айтып кеткен.

                                  («Міндеу мен күндеу»жөн-қате,66-бет)

16.Енді қайтіп сен мықты бола аласың,

   Жас күндегі тұғырға қона аларсың,

  Кейін баспай ентелеп, ілгері бас,

  Құр айналсаң еш жерде оң алмассың,

                                      (кейін-ілгері,68-бет)

17.Елеуреген есірік елдің, бәрі,

   Өңкей батыр, жалақор жас пен кәрі.

   Сені адам деп есіркеп кім ойлайды,

   Құлап қалған қу молаң кімге дәрі...

                                         (жас-кәрі,69-бет.)

18.Біреу алтын алып жүр, біреу құрыш,

     Біреу асыл алады, біреу мырыш.

    Жақсы қымбат, жаманның бағасы арзан,

    Әркімнің өз сүйгені болар дұрыс.

                              («Қайтқан шал» қымбат-арзан,71-бет)

19.Тегінде алдатады  есіркемесе,

    Сырты асыл, іші қандай, тексермесе.

   Аларыңда бәрі алтын, жарқырып тұр,

   Түбінде пайдасы не деп көрмесе.

                                                 (73-бет.сырты-іші)

20.Бай мен  жарлы баласы аңға шықты,

    Жалау қағып жарап тұр аты мықты.

    Жортып жүрген түлкіні көрді-дағы,

    Қуып барып еріксіз әнге тықты.

                               («Піскен мен шикі» бай-жарлы,74-бет.)

21.Ымырт боп қас қарайып, күн де батты,

    Бір дерде шаршаған сөз кейіп жатты,

    Қарыным ашты деп жылып мырза жатыр,

   Азар-мазар дегенде таң-дағы атты.

                                           (күн батты-таң атты,76-бет.)

22.Табиғат неше түрлі жан жаратты,

   Не үлкен, не кішкентай тән жаратты,

  Керексіз, жансыз нәрсе жаратқан жоқ,

  Есепсіз қанша мың мен сан жаратты.

                               («Хауан мен ақымақтар»үлкен-кіші,98 бет)

23.Бай баласын көп көрдім,

    Кедейлікті жек көрдім.

    Сауық құрсам құмар боп,

    Мен де сүйтем деп көрдім.

                                     («Құмарлық» бай-кедей,105 бет.)

24.Жалғанның бір пайдасын көргенде,

  Арланбай арыңды да сатасың,

  Алланың ақ өлімі келгенде,

  Амалсыз қара тастай қатарсың.

                        («Тойымсыз нәсіп, тұрақсыз дүние» ақ-қара,113 бет.)

25.Бізге қисық болса да істің басы,

  Дұрыс көрдім Семейдің ғұламасы.

  Бетімізге енді ешкім баспайды деп,

  Қуанып жүр Олжайдың кәрі-жасы.

                              («Қодардың өлімі» кәрі-жасы,135 бет.)

26.Қабағың қайғы басқан салпая ма?

   «Ұл жоқ болса, қыз да игі» деген кәне,

   Азсынба,әлі де шық сан қиялға,

   Ғылымға қанатсыз болу керек.

                           («Мұңды шал» ұл-қыз,137 бет.)

27.Соқыр білмес жарық пен қараңғыны,

   Көңіл көзін санасын, болма міні,

  Өлмей тұрып дәлелін өзіме айтсын,

  Менің дауым айтылмас өлген күні.

                                          (жарық-қараңғы,139 бет.)

28.Ескі  жырдың  ұйқасы-

    Бірі  қысқа  бірі ұзын.

   Буындары бұзық деп,

   Біз баспаймыз ол ізін.

                       («Ескі ақындық» ыстық-суық,141-бет.)

29.Жан тыныштық таппайды тән қамын жеп,

    Тән бұзылса, тұрағым бұзылар деп,

    Ыстық ,суық аштықпен саұтау үшін,

    Зұлымдық пен айланы қылады есеп.

                             («Бәйшешек бақшасы» ыстық-суық,155-бет,)

30.Сырты сау, іші науқас елдің дені,

    Алдап айтқыш ақын көп- тілшешені,

    Жайдарысып құйрығын жайқақтатар,

    Жүрегінің сыры емес сөйлегені.

                                   (163-бет, сау-науқас)

31.Артық алу,

          Не кем салу,

Қапы қалу жарамас...

                 («Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек» артық-кем,190-бет,)

32.Сарынға жастар салмасын,

   Арам жақын келіп қалмасын.

   Таза ақыл табам деп жүріп,

   Абыройын жойып алмасын.

                        («Қорқыттың сарыны» арам-таза,225-бет,)

33.Мисыз мына көп жынды,

    Осы биін билесе.

   Залым жеңіп момынды,

   Басылған нандай илесе.

                    («Тіршілік, жан туралы», залым-момын,239-бет,)

34.Тәспиық, сәлде жайнамаз,

     Тастамайсың қыс пен жаз.

    Жүрегің болса тайғақ саз,

    Сопысынып қалма наз.

                         («Тіршілік, жан туралы» қыс-жаз,242-бет,)

35.Ақылдың кей ісі жауы іс дос ,

   Бұл екі істен болмайды өмір босы.

  Досыңды жау, дұшпаныңды қас көрсетіп,

  Көзді байлап нәпсінің қылғаны осы.

                                    («Еңлік-Кебек» жау-дос,294-бет.)

36.Ел қамы үшін өлеңге жан салып,

    Соғыс десе тұрмайды қойса байлап,

    Жауға батыл, жақынға және әдепті,

    Кішіні, үлкенді ағатайлап.

                                  («Еңлік-Кебек» кішіні-үлкенді,294-бет ) 

37.Ұйлықты тобықтылар осы сөзге,

    Бітімі жоқ болған аз,соң мұнан өзге.

    Найман тым көп, Тобықты арғын алыс,

    Қорықпауға да болады көрер көзге.

                                   («Еңлік-Кебек» көп-аз,306-бет,)

38.Болғаның екі қызы, бір ұлы бар

     Ерте өлген бәйбішелен туған бұлар.

     Нартай еді ұлдың аты жастай өлген,

     Былқылдақ келіншегі қалған шығар.

                            («Нартайлақ пен Айсұлу»қызы-ұлы,312-бет,)

39.Біз тағы сөз басталық Нартайлақпен,

     Жолығар қайсысынан сор мен бақтан.

     Не қылса Айсұлуға жолығам деп,

     Бағана кетіп еді-ау Ақтас жақтан.

                                   («Нартайлақ пен Айсұлу»сор-бақ,327-бет,)

40.Мінімді айттың разы біл,

   Мен сондайды ұнайым.

   Тәтті ерінге ащы тіл,

   Жарасады әрдайым.

                     («Нартайлақ пен Айсұлу»тәтті-ащы,406-бет,)

Қорытынды

Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихында алатын орны ерекше. Қазақ әдебиетін жаңа белеске көтерген, қазақ халқының көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызған, қазақ өлендерін түрлендіре түскен, қазақ тілінің мол мүмкіндіктерін бұрынғыдан да таныта түскен.
 Ұрпақ өзінің ұлттық мәдениетін жандандыру тұсында, Шәкәрімнің асыл шығармаларын оқып, оқып қана қоймай, терең сырлы құпиясын ашып, оның адалдық, азаматтық, құқық жайында жазған шығармаларына тереңнен бойлау, өзіндік талдау жасау, іздену, оқушылардың танымдық қабілетін арттырары сөзсіз.

№15 орта мектептің 9- сынып оқушысы

Капитан Халағанның күнделігі.

р/с	Істелген жұмыстар	Күні	Жетекшінің қолы
1	Мектеп кітапханасында болдым. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер таныстым.	11.12.2017.
2	Ауылдың кітапханасында болдым. Қонарбаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық Аринов Т. Шәкәрім туралы//Семей таңы.- 1989. - 16 Құдайбериев Ш. Аманат. - Алматы: Өнер, 1989.	20.01.2018.
3	Жетекшімнен кітаптар алдым.  Ахметова Ж. Шәкәрім және фольклор//Қазақ тілі мен әдебиеті. Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. - Алматы: Арыс 9.Құдайбердіұлы Ш. Қазақ айнасы. - Алматы: Атамұра, 2003.-296 Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шындығы//Зерде.- 1989. - № 11,	24.02.2018.
5	Мектептегі компьютер арқылы интернетке кіріп, ақпараттар қарадым.	17.03.2018.
6	Мектеп интернетінде болдым.	17.04.2018.
8	Үйде барлық материалдарымды қарап шықтым.	16.05.2018.
9	Барлық жинаған ақпаратымды ұстазыма көрсетіп, кеңес алдым.	13.06.2018.
10	Өзімде бар мәліметтерді жинақтап  жасауға кірістім.	08.11.2018.
11	Шәкәрім шығармаларын талдадым.	03.01.2018.
12	Информатика мұғалімі Мұрат Бөтакөзден ақыл-кеңес ала отырып, слайд жасауға кірістім	04.01.2019.
13	Жұмысымды аяқтап, ғылыми қоғам мүшелерінің  алдында қорғап шықтым	16.02.2019

Жетекшісі: Долда Умит №15 орта мектептің қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәнінің  мұғалімі,санатсыз.

Аннотация

Мен, бұл жобамда Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдерін зерттей отырып, ондағы антоним сөздерді тауып, сол өлеңдерде антоним сөздік қорларының мол  екендігін дәлелдедім.

В этом проекте в стихотборение  Шакарима Кудайбердиева исследовала стихотборных  слова антонимы и в этих с стихотборных строках убедилась что в нем достаточно много слобарнего запаса.

In this project in a poem by Shakarim Kudaiberdiyiu of  I rexarchid  words of and atonym and I have convincai oh the necessity advantage of line lnough of worols.

Тақырыбы: Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер

Ғылыми жұмыстың мақсаты: Шәкәрім шығармаларындағы              антонимдерді зерттеп, жаңа қырыннан тану.

Міндеттері:

1.Ақын өлеңдерін іздестіріп тауып, жан-жақты зерттеу

2.Ақынның шығармаларынан антонимдерді жинақтау

3.Шәкәрім Құдайбердіұлының өлең жинақтарын оқу

4.Табылған өлеңдер арасынан антоним мағынасында қолданған өлеңдерді теріп, жинақтап жазу.

Зерттелетін объект: Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер.  Ш.Құдайбердіұлының шығармаларын өту барысында білім, білік, дағды, дамытушылық, тәрбиелік жақтарын зерттеуде бақылау-эксперимент жұмыстары жүргізіліп, қорытындылары сарапталынды.

Зерттелетін мәселе:ақын шығармаларындағы айшықты кезең, қарама-қайшылық тұстар.

Қорытынды
Шәкәрім Құдайбердіұлының қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихында алатын орны ерекше. Қазақ әдебиетін жаңа белеске көтерген, қазақ халқының көркемдік ойының үздік үлгілерін туғызған, қазақ өлендерін түрлендіре түскен, қазақ тілінің мол мүмкіндіктерін бұрынғыдан да таныта түскен.
 Ұрпақ өзінің ұлттық мәдениетін жандандыру тұсында, Шәкәрімнің асыл шығармаларын оқып, оқып қана қоймай, терең сырлы құпиясын ашып, оның адалдық, азаматтық, құқық жайында жазған шығармаларына тереңінен бойлап, өзіндік талдау жасау, іздену, оқушылардың танымдық қабілетін арттырары сөзсіз.

Краткое описание документа:

Мен, бұл жобамда Шәкәрім Құдайбердіұлының өлеңдерін зерттей отырып, ондағы антоним сөздерді тауып, сол өлеңдерде антоним сөздік қорларының молекендігін дәлелдедім.

В этом проекте в стихотборение Шакарима Кудайбердиева исследовала стихотборныхслова антонимы и в этих с стихотборных строках убедилась что в нем достаточно много слобарнего запаса.

In this project in a poem by Shakarim Kudaiberdiyiu of I rexarchidwords of and atonym and I have convincai oh the necessity advantage of line lnough of worols.