Саха
норуодунай суруйааччыта Е. П. Неймохов геройдарын суолунан
Санкт-Петербург куоракка
Үлэм сыала:
Саха
норуодунай суруйааччыта Е.П. Неймохов Санкт-Петербург куорат туһунан
айымньыларын геройдарын суолларынан сырыыны ырытыы.
Соруктара:
• Санкт-Петербург
куорат туһунан айымньылары ааҕыы;
• айымньы
ис хоһоонун ырытыы;
• куорат
бэлиэ сирдэрин өйдөөһүн;
• ол
сирдэргэ сылдьыы.
Улэм
актуальноьа:
Биир
дойдулаахпыт Е. П. Неймохов төрөөбүтэ 70 сыла.
Чинчийии
объега:
Е.П Неймохов
Санкт-Петербург куорат туһунан айымньылара.
Чинчийии
предметэ:
Санкт-Петербург
куоракка литературнай геройдар сылдьыбыт бэлиэ сирдэрэ.
Сонуна:
Саха норуотун
суруйааччыта Е.П. Неймохов айымньыларын сонун өттүттэн тус сылдьыбыт киһи
ырытыыта.
Киирии
Нуучча
литературатыгар «Гоголь Петербура», «Достоевскай Петербура» диэн өйдөбүллэр
бааллар. Биллиилээх суруйааччылар кыра-хара дьон олохторун ойуулуулларыгар таас
дьиэлэрэ үрдүгэр саба түһүөхтүү тулалаабыт, болуоссаттарыгар, уулуссаларыгар
киһи кыһалҕатыгар кыһаммат буолбут дьон бөҕө аалыҥнаабыт, сииктээх тымныы
салгын сирилэччи үрбүт, аһынар диэни билбэт хаҕыс хартыыналары көрдөрөллөр.
Оччотооҕу Петербург биир өттүнэн баай-талым, иккис өттүнэн киһи кутун-сүрүн
баттыыр көстүүлэрэ нуучча улуу суруйааччыта А.С. Пушкин айымньыларыгар эмиэ
бааллар.
Биһиги биир
дойдулаахпыт, саха народнай суруйааччыта Е.П. Неймохов бу куоракка үс сыл
олорбут, ыарахан ыарыыттан эмтэммит. Кини суруйар: «…бу улуу куорат – мин
иккистээн төрөөбүт дойдум. Итини сэргэ былыргыттан салгынныын литература,
искусство үрдүк чүөмчүлэринэн илгийэр Хотугу Пальмираҕа үс сыл олоруум айар
үлэбэр сабыдыаллаабыта саарбаҕа суох».
Неймохов
«Таптал түөрт кэмэ», «Ильмень үрдүнэн туруйалар» кинигэлэригэр Петербург куорат
тематын таарыйар. Ол курдук хас да кэпсээҥҥэ үксүн ити куораты дойду оҥостубут
сахалар олохторо, сырыылара, түбэлтэлэрэ уус-ураннык ойууланар. Аатырбыт куорат
кэрэ тутуулара, үтүөкэн сирдэрэ тыл күүһүнэн ааҕааччы хараҕар көстөн кэлэллэр.
Быйыл
нэһилиэк делегациятын састаабыгар киирэн, Петербурга баран кэллим. Бу сырыы
миэхэ үтүө өйдөбүллэри хаалларда. Айанныахпыт иннинэ мин биир дойдулаахпыт
Санкт-Петербург туһунан айымньыларын ааҕан, улуу куораты кытта көрсөргө
бэлэмнэммитим. Онон кини айымньылара бу сырыыбын арыаллаатылар,
өйбүттэн-сүрэхпиттэн арахпатылар. Ол курдук кырачаан Миша улахан куораты кытта
кэрэ-бэлиэ сирдэринэн сылдьан билсиитэ, «Сэргэ сурааһыннар» кэпсээҥҥэ учуутал
кыыс Лиза биир күн устата Питеры кэрийэн баҕа санаатын толорон барыыта, кинилэр
кэрэхсээбит сирдэрэ миэхэ сырыым ыйынньыга курдук буоллулар.
Кылгастык Петербург историята
Улуу Петр
куората – улуу дойду кыаҕын-күүһүн бэлиэтэ. Тула туналыйар туман, атаҕыҥ
анныгар бырыы да бадараан, үрдүгэр уларыйа сылдьар халлаан... дьэ, маннык сиргэ
Петр ыраахтааҕы бэйэтин сирдээҕи ырай туһунан баҕа санаатын олоххо киллэрэргэ
турунар. Европа аатырбыт столицаларыттан хаалсыбат курдук былааннаммыт куорат
тутуутугар элбэх үп-харчы, тыһыынчанан үлэһит дьон олохторо толук буолбуттар.
Ол иһин Петербург куорат үс сүүс сыллаах историятын тухары хаан тохтуулаах
событиелар, айылҕа да алдьархайдара буолуталаабыттара диэн этэллэр. Сүүс сыл
буола-буола хатыламмыт улаханнаах уу мотуоктар (1724, 1824, 1924), хаста да
баттаммыт-атаҕастаммыт норуот өрө туруута, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар
фашистар сырыыны быһан, куорат олохтоохторун аччыктаан өлөллөрүн, имири
эстэллэрин ситиһэ сатаабыт 900-чэкэ күннээх блокадалара... Сол да буоллар кини
оннугар түһэн, дьыл бары кэмигэр ураты кэрэтийэн, элбэх ыалдьыттары, туристары
көрсөр.
Ордук хотугу
столицабыт биир уратытын, үрүҥ түүннэрин, кыахтаах эрэ барыта сөҕөн-махтайан
хоһуйарга холонор.
Куорат
улуутуйбут тас көрүҥэ, кинини идея оҥостон иитиэхтээн айбыт аҕата, Петр I,
тобуллаҕас толкуйуттан, далааһыннаах көрүүтүттэн, муударай быһаарыныытыттан
чочуллан тахсыбыт. Кини уулуссалара, дьиэлэрэ, болуоссаттара барыта былаан
быһыытынан тутуллубуттар, биир кэлим курдуктар. Ис тыына – европалыы аһаҕас.
Араас омук ортотугар туора көрүллүбэккэ, киһи көҥүл, бигэ санаалаах сылдьар.
Невскэй проспект устун
«Араас
көлүөнэлэр улуу суруйааччылара, художниктара хоһуйбут проспектара. Манан хаһан
эрэ хаамтахтара Пушкин уонна Лермонтов, Толстой уонна Достоевскай, Блок уонна
Есенин!»,- диэн Неймохов “Сэргэ сурааһыннар” диэн кэпсээнигэр учуутал кыыс Лиза
Невскэй проспект устун хааман иһэн ис-иһиттэн иэйэн сөҕөр-махтайар.
Ол курдук
биһиги эмиэ ураты тутуулаах дьиэлэр аттыларынан киһи барахсан айар-тутар кыаҕа
олуһуттан сөҕө, проспект устун хаамтыбыт.
Бу 4,5 км
уһуннаах уулусса Неваттан саҕаланар уонна Александро-Невскай лавраҕа тиийэн
анньыллар. Биһиги маршруппут төттөрү буолла, Бастаанньа болуоссатыттан Неваҕа
тиийэ бардыбыт. Биир километр курдугунан арыый кылгас.
Балайда
бараат Фонтанка үрэҕи туоруур Аничков муостатыгар тиийэн кэллибит. Неймохов
кэпсээнигэр Питерга биир күн буола кэлбит учуутал Лиза Клодт «Укротители коней»
скульптурнай пааматынньыгын аттыгар сирдьитинээн хаартыскаҕа туһэллэр. Биһиги
эмиэ, биллэн турар, хаалсыбатыбыт уонна салгыы кинилэр кэлбит суолларынан
бардыбыт.
Сотору
проспекка фасадынан турар Казанскай соборга тиийдибит. Бу таҥара дьиэтэ
Наполеону кыайыы өрөгөйүгэр ананан тутуллубут. Улуу полководец Кутузов көмүс
уҥуоҕа бу храм иһигэр көтөҕүллэн сытар. Кини уонна Барклай-де-Толли
пааматынньыктара таһыгар тураллар.
Казанскай
собортан чугас Храм Воскресения Христова турар. 1881 сыл кулун тутар 1 күнүгэр
ыраахтааҕыны суох оҥорор санаалаах дьон император Александр II мостобуойунан
ааһан истэҕинэ, каретатыгар буомба быраҕаллар. Ыараханнык бааһырбыт император
уһаабакка өлөр. Ыраахтааҕы хаана тохтубут сиригэр ити храм тутуллубут. Атын
аата Спас на крови диэн. 81 м. үрдүктээх неорусскай стилинэн тутуллубут
эриэккэс көстүүлээх таҥара дьиэтэ ыраахтан киһи хараҕар быраҕыллар, хатыламмат
ойуулаах дьэрэкээн куполлара Москваҕа баар Василий Блаженнай храмын санаталлар.
Иһигэр император хаана тохтубут муостата уонна перилалар бэйэтинэн
хаалларыллыбыттар эбит. Салгыы Исаакиевскай собор диэки бардыбыт.
«Этиннээх
ардахха баттатыы» кэпсээҥҥэ Дьэрэмэй Петербурга бастаан кэлиэҕиттэн Исаакий
соборун көмүс куполын көрдө да, Таҥараттан көрдөспүтүн бэйэтэ да билбэккэ
хаалар. Кээмэйинэн аан дойдуга төрдүс миэстэлээх (Римҥэ баар Сибэтиэй Петр,
Лондоҥҥа - Сибэтиэй Павел уонна Флоренцияҕа - Санта Мария дель Фьоре собордарын
кэнниттэн) таҥара дьиэтэ Сибэтиэй Исаакий Далматскай аатын сүгэр. Бу Сибэтиэй
өйдөбүнньүк күнүгэр Петр I төрөөбүт эбит. Бу храм музей буолан, билиэт ылан
иһигэр киириэххин сөп. Уонна үөһэ колоннадаҕа тахсан Петербург куораты үөһэттэн
көрүөххүн син..
Адмиралтейство
аттынан аастыбыт, Дворцовай болуоссакка Александровскай колонна аттыгар
хаамыталаатыбыт. «Сэргэ сурааьыннарга» Лиза Неваҕа тиийэн, урут ырыаттан,
хоьоонтон эрэ билэр Неватын долгуйа одуулуур. Биһиги эмиэ хаста да Нева
атттынан сырыттыбыт, долгуннурар уутун одуулаатыбыт.
Баһылай арыытыгар
Васильевскай
арыы туһунан мин эмиэ Неймохов айымньыларыттан билэбин уонна кини дьонунаан ити
сиргэ олорбут диэн сабаҕалыыбын. Манна кини публицистическай суруйууларын
геройдарын кытта көрсөр. Ол курдук, кэргэннии Фоняковтары, нуучча поэттарын,
уонна Маргарита Александровна Громованы, Саха сиригэр Покровскайга төрөөбүт
уонна 30-c сылларга Ленинградка көспүт дьахтары. Маргарита Александровна ийэтин
Надежда Ивановнаны Саха сирин бастакы нуучча тыллаах поэта Петр Черных-Якутскай
таптаабыт эбит.
Баһылай
арыыта (Васильевский остров) Петербург эмиэ биир ураты миэстэтэ. Нуучча
поэттара иэйиилэрэ киирэн хоһуйбут сирдэрэ эбит.
Е.П. Неймохов
атын айымньыларыгар бу арыы эмиэ ахтыллар. «Атын олоххо» баар Петро наркотикка
ылларбытын эмтэнэн баран Баһылай арыытыгар мээнэ хаама сылдьан киниэхэ үтүө
сүбэни биэрэр эмээхсини көрсөр. «Этиҥнээх ардахха баттатыы» кэпсээҥҥэ Дьэрэмэй
Оксанатынаан кыыс экзаменын «биэскэ» туттарбытын бэлиэтии Баһылай арыытыгар
баар кафеҕа тиийэллэр.
Бу арыы Е.П.
Неймохов айар үлэтигэр да, тус олоҕугар да улахан суолталаах быһыылаах дии
саныыбын.
Манна мин
хаартысканан эрэ билэр сирдэрбин илэ көрдүм. Арыы стрелкатын, Ростральнай
колонналарын, Биржа, Кунсткамера дьиэлэрин...
Кунсткамера –
бастакы музей. Петр I ыраахтааҕыга бэлэх быһыытынан кэлбит уонна сонурҕаан
атыыласпыт эриэккэс маллара мунньуллубуттарыттан бу публичнай музей тэриллибит.
Билигин манна Улуу Петр аатынан антропология уонна этнография музейа баар.
Араас омуктар олохторун көрдөрөр экспозициялар, анатомическай препараттар,
аномалиялар, чуучулалар уо.д.а. экспонаттар хостон хос аайы тураллар
Петропавловскай кириэппэскэ
Биир күнү
Петропавловскай кириэппэскэ атаардыбыт. Манна Миша, Неймохов айымньыларын
геройа, эмиэ сылдьар.
Бу кириэппэс
1703 сыллаахха Куобах арыытыгар (Заячий остров) тутуллубута. Арыы ол аатын
бэлиэлэрэ, оҥоһуу куобахтар, кириэппэс устун талбыт тарҕаммыттар: ууттан
быыһанан иһээччилэр, ыскамыайкаҕа сынньаммыттар уо.д.а.
1712—1732
сылларга Петропавловскай собор, Романовтар усыпальницалара тутуллубут.
1762—1766 сылларга Улуу Петр «Сибэтиэй Николай» аалыгар (ботик) анаан дьиэ
тутуллубут. Ити аал эдэр ыраахтааҕы бастакы хараабыла диэххэ сөп. Билигин кини
куоппуйата Петропавловскай кириэппэскэ Ботнай дьиэҕэ турар.
Невскэй
боруота ааркатын анныгар улахан алдьатыылаах халаан уута тахсыытын
бэлиэтээбиттэрэ баар: 1752, 1777, 1788, 1824, 1924, 1975 сыллар.
Бу кириэппэс
үксүн хаайыы буолан турбут эбит. Бастакы манна сыппыт хаайыылаахтартан
биирдэстэрэ Петр ыраахтааҕы төрөппүт уола Алексей эбит, 1718 с. манна өлбүт.
Бастакы сылларга буруйдаахтары казематтарга (бөҕөргөтүллүбүт хосторго)
хаайаллар эбит. Бу түрмэ аһыытын-ньулуутун билбит дьоннорунан буолбуттар:
Остерман граф, Анна Иоанновна фаворита Бирон, Иоанн Антонович ыраахтааҕыны
быыһыы сатаабыт Мирович, Тараканова княжна, Радищев, Миклухо-Маклай,
декабристар, петрашевецтар, народоволецтар, социалистар, Достоевскай,
Чернышевскай уо.д.а. Кэнникилэр Алексеевскай равелин (кириэппэһи бөҕөргөтөр үс
муннуктуу быһыылаах таас истиэнэ тутуу) 20 одиночнай камералаах Кистэлэҥ
(Секретнай) дьиэтигэр хаайыллан сыппыттар эбит.
1872
сыллаахха Трубецкой бастиоҥҥа икки этээстээх 70-ча камералаах түрмэ тутуллубут,
онно 1500 курдук хаайыылаах олорон ааспыт. Манна Александр II ыраахтааҕыны
өлөрүүнү бэлэмнээбит Желябов, Вера Фигнер, Александр III императоры эмиэ
өлөрөргө санаммыт Александр Ульянов, Ленин соратнига Троцкай, пролетарскай
суруйааччы Максим Горькай уо.д.а. олорбуттар. Революция да кэнниттэн хаайыы
статуһа уларыйбатах: Временнэй правительство министрдэрэ, 1921 c. Кронштадтскай
бастаанньа кыттыылаахтара угуллубуттар уонна кэнники өссө ыарахан бириигэбэр
олоххо киирэр сирэ буолбут, аныгы кэмҥэ маассабай көмүүлэри булбуттар эбит.
1924 сылтан
музей оҥорбуттар
Кириэппэс
территориятыгар Улуу Петрга анаммыт бэрт дьиибэ памятник баар (скульптор
Шемякин, 1991 с.)
Билигин бу
кириэппэс тиличчи сыалай музейнай комплекс буолан турар: Петропавловскай собор,
Романовтар усыпальницалара, Санкт-Петербург историята, кириэппэс историята,
Трубецкой бастион түрмэтэ, Космонавтика уонна ракетнай техника музейа, Ботнай
дьиэ уо.д.а. Биһиги талбыт сылдьан көрдүбүт.
Кыракый да
буоллар, бэрт интэриэһинэй Романовтарга анаммыт буоскабай фигуралар
музейдарыгар сырыттыбыт.
Манна үрдүк
уҥуохтаах Улуу Петры намыһах уҥуохтаах Николай II кытта кэккэлэһиннэрбиттэрэ,
бүтэһик император Петр I санныгар эрэ тиийэн турар. Киһи ымсыырбат дьылҕалаах
кырачаан Иван VI императрица Анна Иоанновна илиититтэн скипетры, ийэтигэр
көтөхтөрөн туран, ылан эрэр. Дьиҥ олоххо көрсүһэр кыаҕа суох Алексей Петрович
(Петр I уола) уонна цесаревич Алексей (Николай II уола) утары көрсөн сэһэргэһэ
олороллор. Аттыларыгар Григорий Распутин кинилэри үс тарбаҕынан кириэстии
турар. Романовтар быыстарыгар уордааҕа дьүһүнүттэн көстөр Иван IV дьаһаллаах
баҕайытык туттубут. Борустуой таҥас сууйааччыттан императрицаҕа тиийэ үүммүт
Екатерина I өйө-санаата чычааһа көстө сылдьар. Петр III Елизавета Петровналыын,
эйэлээх олоҕу өрө туппут Александр III тапталлаах кэргэнэ Мария Федоровналыын,
Александр I кэргэнинээн Елизавета Алексеевналыын, аттыларыгар император быраата
Николай I, биллэн турар, Улуу Екатерина уо.д.а. араастык туттан-хаптан
тураллар. Характердара, хайдах быһыылаахтык Россияны салайбыттара ырылыччы
көстөр гына скульптордар оҥорбуттар.
Космонавтика
уонна ракетнай техника музейа наһаа интэриэһинэй. Араас ракеталар, двигателлэр,
докумуоннар, хаартыскалар, бастакы искусственнай спутник, «Восток» космическай
хараабыл, МКС орбитальнай станция макеттара уо.д.а. бааллар.
Экскурсия, метро
Аныгыс күн Питер
иһинэн автобуснай экскурсияҕа сырыттыбыт. Аатырбыт «Аврора» күөнүгэр, суол нөҥүө
нахимовец аттыгар хаартыскаҕа түстүбүт. Метронан хаста да айаннаатыбыт. Питер метрота дириҥ
сиргэ баар эбит дии санаатым. Эскалаторынан, дьэ, балачча өр үөһэ-аллара айанныыгын.
Манна туран мин наар Мишаны санаатым. Кини эскалаторынан үөһэ тахсан баран
аллара «сүүрэр ыллыкка» киирээри үөмэхтэһэр дьон сирэйин өрөһөлөммүт
хортуоскаҕа маарыннатар.
Саха
норуодунай суруйааччыта Е.П. Неймохов Санкт-Петербург куорат туһунан
айымньыларын геройдарын суолларынан сылдьыбытым миэхэ үйэбэр умнуллубат өйдөбүл
буолуо.
Улуу куораты
эрдэ айымньыларынан билэн баран тиийбитим сырыыбар наһаа туһалаах буолла. Ол да
буоллар билбэтэҕим-көрбөтөҕүм билигин да элбэх. Онон түгэн көһүннэр эрэ өссө
тиийиэм этэ.
Уонна биир
дойдулаахпыт Е.П. Неймохов Санкт-Петербург куоракка сыһыаннаах айымньыларын ааҕан,
ырытан, чинчийэн, геройдарын суолунан куорат бэлиэ сирдэринэн сылдьан баран,
маннык тумуккэ кэллим:
1. Улуу куорат саха
суруйааччытын айар үлэтигэр сабыдыаллаабыта саарбаҕа суох.
2. Суруйааччы
Санкт-Петербуру таптыыра, үчүгэйдик билэрэ айымньыларыгар көстөр уонна
ааҕааччыга интэриэһи үөскэтэр.
3. Ааҕааччы улуу куорат
туһунан кэтэхтэн элбэҕи билэр, илэ тиийэр күнүгэр ыйынньык оҥостор, устунан
аатырбыт куоракка, үөрэх, наука, культура киинигэр таптал үөскүүр.
1.
Колодезников
С. К., Шишигина В.Р. Төрөөбүт литературабыт. 8 кылааска үөрэнэр учебнай хрестоматия.
Дьокуускай, «Бичик», 2006.
2.
Неймохов
Егор. Ильмень үрдүнэн
туруйалар. Киинэ сценарийа, кэпсээннэр. Дьокуускай, «Бичик», 2004.
3.
Неймохов Егор.
Таптал түөрт кэмэ. Дьокуускай, «Бичик»,
2004.
4.
Писатели
земли Олонхо. Биобиблиографический справочник. Якутск, «Бичик», 2000.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.