Jартаган бичик
Алтай тилдин программалары текши ÿредÿлÿ баштамы школдордын
ÿредÿлÿ Стандарты аайынча тургузылган. Программаларда ÿренер материалдын
содержаниезин, оны ÿренераайы калганчы jылдарда психолингвистикада, методикада jедимдерге
тайанып, jÿрÿмнин ÿредÿге тургускан некелтелерин аjарып jаныртылган.
Программанын тöс амадузы – баштамы класстарда ÿренип турган ÿренчиктерге тил
дегени не, тилдин структура-бÿдÿми, онын содержаниезин, тил эбире jÿрÿмле
колбулу, онын база бир бÿдÿми деп, билип аларгаболужары ла ÿренчиктердин
абстрактный мышлениезин темиктирери; тиле jÿрÿминдечын тузаланып билер билгир берери.
Программалардыг тöзöлгöзинде салынган лингвистикада концепция аайынча баштамы
класстарда тöрöл тилин ÿредеринин педагогика ла методика амадулары:
- ÿренчиктерди тил билимнин тöс ондомолдорыла таныштырары;
-jастыра jок чын бичиирине керектÿ билгирлер берери;
-ÿренчиктердин оос ло бичиир эрмек-куучынын jарандырып
чокымдаары;
- ÿренчиктердин тил керегинде билгирин теренжидери, тилди ÿренерге ле тönhk
эрмек-куучынга jилбиркедери.
Ÿренер материал программаларда блокторло берилген.
Темдектезе, баштапкы ÿч амаду аайынча материал мындый ÿч блокто: «Тил неден
туруп jат», «Чын бичиири», «Эрмек-куучынды таскадары » .
Баштапкы блок («Тил неден теруп jат») ÿренчиктерди тилдин теория jетирÿлериле
таныштырары. Блокто ÿренер материал линейный ээжиле тургузылган: тил керегинде
билгир тилдин бöлÿктеринен турганы аайынча ээчий-деечий берилет.. Онын учун баштапкы
блок мындый бöлÿктерден туруп jат: «Эрмек-куучынын табыштары», «Сöстин
бÿдÿми, бÿдер эп-аргалары», «Лексика», «Морфология», «Синтиксис».
«Эрмек-куучынын табыштары» - 1-2 класстарда тöс учурлу:
эрмек-куучынын табыштары, табыш ла танык, ÿндÿ ле туйук табыштар, кату ла jымжакÿндÿ
табыштар, узун ÿндÿ, элес ÿндÿ табыштар, эрин чöйилер ÿндÿлер, туйук
табыштардын бöлÿнери ле о.ö., бириктире айткажын, тönhk
тилинин табыштарыла ÿренчиктер бу класстарда толо таныжып койор. Блоктын экинчи
бöлÿги «Сöстин бÿдÿми, бÿдер эп-аргалары». Бöлÿк 2-3 класстарда берилип jат,
ÿренчиктер таныжар сотин сруктура-бÿдÿмиле, алтай тилде сöстöрдин бÿдер
эп-аргаларыла. Бу ок блокто «Лексика» деп бöлÿк баштамы класстарда баштапкы
катап берилип jат. ÿ ренчиктер сöстин «лексика учуры» деп ондомолло таныжар
(определение jогынан), сöстöр лексика учуры jанынан кандый болор: учуры jок,
удура учурлу, чике (кöчÿре) учурлу, кöп учурлу деп билип алар ла олрды
эрмектен, тексттен таныыр.Эрмек-куучынын болÿктериле таныжарына белетеер иш 1-2
класстарда öдöр: ÿренчиктер тилде сöстöр башка-башка сурактарга каруу берер,
олорпредметтердин адын, онын темдектерин, действиезин (бичиген,кычырып jат) ле
айалга-состояниезин (уйуктап jат, амыраган) темдектеер деп билип алар. Эрмек
керегинде jетирÿ класстан класска теренжийт: эрмектин анылу темдектери
(шÿÿлтени чыгара айтканы, божодо айткан ÿн, эрмектердин амадузы ) 1-2
класстарда jетирÿ болуп jат.
Программаларда экинчи блок «Чын бичиир» ÿренчиктердин jастыра jок бичижин
тыныдар, чын бичииринин ээжилериле билгир тузаланар таскамал берер.Уроктордо
ÿренчиктер «шиндегер», «тÿндештиригер», « ылгагар,jартагар», деп jакылталар
ла jастыра jок бичиирине керетÿ ээжилер ле иштегилеер.
Ÿчинчи блок «Эрмек-куучынды таскадары» ÿренчиктердин
коммуникотивный билгирин таскадар, быжулаар. Кандый ла тилди кижи ол тиле
куучындажарга, бичиирге ÿренип jат. Тöрöл тилиле балдар jаштан ала куучындап
jат, jе чын, jарт, башка-башка айалгаларга келиштире тилди тузаланып билерине
ÿредер керек. Коммуникотив билгирди таскадып jарандырары программаларга текстле,
тексттин бÿдÿмдериле, олордын анылу темдектериле таныштырар, андый ок
тексттерди ÿренчиктер бойлоры тургузар иштер ажыра берилет. Прораммалардын 4-чи
амадузы « Ÿренчиктердин тил керегинде билерин теренжидери, тилди ÿренерге ле
тöрöл куучынга jилбиркедери». Ÿредÿчи бу амадуны бÿдÿрер иштерди ÿредÿлÿ jылдын
туркунына кажы ла урокто ÿткÿрер учулу.
Пограмманын база бир анылузы – ол ÿренчиктер бир урокто бир тöс амадулу иштеери.
Амадунын учуры öдÿп турган блоктон камаанду: тил билим jетирÿле таныжары (баштапкы
блокло иштегенде), эмезе jастыраjок бичиирге таскадары , эмезе эрмек-куучынын
таскадары – ÿчинчи блокло иштегенде.
Тил керегиндеы билимнин тöс ондомолдорла танышканы ÿренчиктерге
тöрöл тилинин бÿдÿм-структуразы, онын системазы керегинде билим кöрÿм берер ле
олорды тÿндештирерине, шиндеерине темиктирер, тил де башканы jартаар ла тилди
аjарулу тузаланарына таскадар.
Jастыра jок бичип билери, jарт, чокым эрмек-куучын – кижинин
текши культуразынын кöргÿзÿзи деп, ÿредÿчи jартап, ÿренчиктердин öзöгине
jÿрÿминде бийик билгирге амадаар кÿÿн кийдирип, кÿйдÿрер учурлу.
Программаларда берилгенин тил билимнин ээжилерин буспай öткÿргени
ÿренчиктерге тилдин öзöк колбуларын, ээжилерин jарт ондоп алар арга берер.
Ÿренчиктердин таныктарды чын бичип, бой-бойыла чын колбоштырып
билерин тыныдар амадула кажы ла класста «Ару бичиири» деп бöлÿк берилген.
Бöлÿктеги таныктарды, таныктардын элементтерин ÿредÿчи бойынын ÿренчиктеринин
кÿчсинип турган учуралдарыла соолыр, ÿсине кожор аргалу.
*«Чын бичиирге ÿренип алатан сöстöрди» ÿредÿчи онойдо ок бойынын
ÿренчиктеринин бичижин аjарып, солыыр эмезе ÿстине кожор аргалу.
*Пограммада курсивле берилген сурактарла текши таныжар, ээжизин
ÿренчиктерден некебес.
2 класс (70час)
«Тил неден туруп jат» (лингвистика билгирдин
тозöлгöзи)
Эрмек-куучынын табыштары ла таныктары. «Эрмек-куучынын табыштары ла таныктары ла таныктары»
деп бöлÿк (фонетика) нении ÿренип турганы. Табыштар ла таныктар. Табыштарды
бичикте темдектеери. Ÿндÿ ле туйук (ÿнгÿр, тунгак) табыштар ла таныктар. Кату
ла jымжак ÿндÿ табыштар. Узун ÿндÿ табыштар. Элес айдылар ÿндÿ табыштар. Эжерлÿ
туйук табыштар.
Ÿйе. Согулта. Сöстöрди jолдон jолго кöчÿрери.
Орус тилден кирген таныктар (я,ё,ю,в,ф,х,ц,щ,ъ,ь).
Сöс лö эрмек. Предметтерди темдектеген сöстöр –
адалгыштар. Предметтердин темдегин темдектеген сöстöр – jарталгыштар.
Действиелерди темдектеген сöстöр – глаголдор.ÿрери
Эрмек. Эрмек ле сöстин башказы. Jетирÿ, суракту, jакару
эрмектер. Эрмектин учунда тургузар токтой тÿжер темдектер. Кыйгылу ла кыйгылу
эмес эрмектер. Эрмекте сöстöрдин колбожоры.
Сöстин бÿдÿми.*Сöстин кебери.Тазыл. Тазылы jаныс
сöстöр. Кожулталар. Сöс р кожулталар. Сöс бÿдÿрер ле сöс кубултар кожулталар.
Сöстин тазылы токтогон тунгак туйук ÿнгÿр эжерине кöчöри. Сöстöр сöс бÿдÿрер
кожулталардын болужыла бÿдери.Тöзöгö.
Лексика. Сöс лö онын лексика учуры.Сöс сöзликте ле тексте.
Сöстин учурын jартаары . Сöстöркöп лöбир учурлуболоры.
Учуры jуук сöстöр (синонимдер). Удура учурлу сöстöр
(антонимдер). Айдылары тÿней, jе учуры башка сöстöр (омонимдер). Су-алтай ла
öскö тилден кирген сöстöр. Эскирип калган сöстöр.
Бузулбас сöсколбуларды тузаланары.
«Чын
бичиири» (jастыра jок, чын бичиир таскамал берери). Узун ÿндÿ табышту сöстöрдичын бичири. Сöсти jолдон
jолго кöчÿрери. Jаан таныктан баштап бичир сöстöр. Сöстин кожулталарын чын
бичиири, сöстин тазылы токтогон тунгак туййук ÿнгÿр эжерине кöчöри (ат-адым). Э
(е) таыктарды сöстö бичири. Элес ÿндÿ табыштарлу сöстöрди чын бичиири. Орус
тилден кирген сöстöрдö бичилер таныктарды чын бичиири.
Колболу эрмек-куучынды таскадары. Текст. Тексттин
темдектери. Тексте эрмектерди бир шÿÿлте колбоштырары. Тексттин бажалыгы.
Берилген тексттерге бажалыктар тургузар. Тексттин бажалыгынан онын
содержаниезин сезип билери. Тексттин бажы, берилген тексттердин бажын
(башталгаын) бойнын кÿÿниле келиштире тургузар.
Текстте эрмектердин турар аайы. Тексттерди тÿзедер иштер öткÿрер:
тексте туруар аайы бузулуп калган эрмектерди келищтире тургузар, учуры аайынча
келишпей турган эрмектерди тÿзедер эмезе тексттен чыгарар лаетпей тургандарын
кийдирер.
Абзац. Текстте абзацтардын учуры. Абзацтары бузулып калган
тексттерди тÿзедер. Тексттин структура-бÿдÿмиле колбулу иштер öткÿрер: текстке
бажалык берер, абзацтардын, эрмектердин турган аайын шиндеер, бар jедикпестерди
тÿзедер.
Тексттин планын. Берген тексттердин планын тургузар. Берген план
аайынча тургузар текстке бажалык берер, mjqs танынан текст тургузар.
Тексттин бÿдÿмдери (типы) : jетирÿ, урамал, шÿiuty
учурлу (рассуждение), олордын анылузы.
Катап кöрöри.
Ару бичиири
Бичииринин
гигиена некелтелерин бÿдÿрери: чын отурары, тетрадьты салар аайы, ручкага
салынган некелте, jжы jанынан болоры ла о.ö. Таныктарды ла сöстöрди
олордын колбуларын чын бичиири. Jаан ла кичинек таныктарды бичилери уурлаган
аайынча бöлkrnthut бириктирип бичиири: 1)и,ш,ИШ,п,р,т,г;
2)л,м,Л,М,я,Я,А; 3) у,ÿ,ц,щ,У,Ÿ,Ц,Щ,ч,Ч; 4) с,С, е,Е,о,ö,О,Ő,а,д,б; 5) ь,ы,ъ;
6)н,н,ю,Н,Ю,к,К; 7)В,в,З,з,Э,э,ж,Ж,х,Х,ф; 8) Ф,У,Г,П,Т,Р,Б,Д,О.
Jаан jолду тетрадьта бичиирге белетеер учурлу
таскадулар бÿдÿрери. Бичииринде jаантайын jедикпестер божодып турган таныктарды ла олорды
чын колбоштырарга темиктирер таскадулар öткÿрер, темдектезе, иш, ту, тö, ил,
эм, ря, ум, jи, jÿ ле о.ö..
Бичииринин некелтелерин буспай, таныктарды чын колбоштырып, сöстöр,
эрмектер бичиири.
Чын ичиирге ÿренип алатн сöстöр
Ажыра, азырал,айрууш, амыра, баарчык, бодолгл, бöрÿк, будук, jетире, jуу,
ёлка, карандаш, карындаш, кечире, кийим, кирее, кожулта, кörpyr?
Кызычак, наадай, орон, ороон, соок, бÿк, таар, тетрадь, тожала, ТОО, удура,
уулчак, ÿренчик, чаазын, шкаф, шÿÿн, щётка, эне, курут, öчÿр, ööркö, öрÿм.
Ÿредÿлÿ jылдын учы jаар экинчи класстын ÿренчиктери ылгаштырар
учурлу:
- табыштар ла таныктарды, ÿндÿ ле туйук табыштарды ла таныктарды, кату ла
jымжак ÿндÿ табыштарды, ÿнгÿр ле тунгак туйук табыштарды;
- сöс лö эрмекти;
- предметтерди, предметтин темдектерин, дейсвиелерди темдектеген
сöстöрди;
- эрмектерд айдылган амадузынла;
- сöстин кожулталарын;
табар, анылаар, jартаар:
-сöстин тазылын, кожулталарын;
-сöстин учурын jартаар сöзликле тузаланып, сöстин лексика
учурын;
-учуры jуук ла дурра учурлу, кöп учурлу , кöп учурлу сöстöрдин
учурын;
-тексттин тöс шÿÿлтезин;
берген jакылталарды танынан аайлап бÿдÿрер:
-берген модельге
керектÿ бÿдÿмдÿ сöстöр тургузар;
-берген эмезе бойы тргускан тексти бажалыктар, текстин бажалыгына
тайанып, онын содержаниезин сезер;
- тексте бар jедикпестерди тÿзедер;
чын бичиирине керектÿ ÿренген ээжилериле тузаланып билер учурлу:
-jаан таныктан баштап бичиир учуралдар;
-узун ÿндÿ табышту сöстöрди чын бичиирин;
-сöсти jолдон jолго кöчÿрерин;
- сöстин кожулталарын чын бичииринин ээжилериле;
-э (е) таныктарды сöстö бичиирин;
-элес ÿндÿ табыштарлу сöстöрди чын бичиирин;
-сöзлик сöстöрди (программа аайынча чын бичиирин).
Календарно- тематический план.
Алта тил (70 час), неделеде – 2 час
|
№
|
öткÿрер öйи
|
уроктын темазы
|
уроктын бÿдÿми
|
сöзлик иш, теория
|
региональный компонент, предметерле колбу
|
канча час
|
А/И
|
|
|
|
Билеристи эске алынадыс
|
|
|
|
|
|
|
1.
|
|
Сöс. Эрмек.
|
Катап кöрöри
|
боронот
|
Бельтир jурттын чечектериле, öлöн öзÿмдери
|
1
|
|
|
2.
|
|
Эрмек-куучын.
|
Катап кöрöри
|
Крит
Почта
телефон
|
|
1
|
|
|
|
|
Текст
|
|
|
|
|
|
|
4
|
|
Текст дегени не?
|
Кошмак
|
Сыгын ай
|
Алтайдын мал-аажы
|
1
|
|
|
5
|
|
Текстин болуктери.
|
Кошмак
|
кöчö
|
Алтай аш-курсак
|
1
|
|
|
|
|
Эрмек
|
|
|
|
|
|
|
6
|
|
Эрмектин учында кандый темдектер тургузар?
|
Кошмак
|
Алануш
чет
|
Аймактын тындулары ла курт-конызы
|
1
|
|
|
7
|
|
Состордон эрмекти канайда тургузар?
|
Кошмак
|
тарал
|
Jурттын куштары
|
1
|
|
|
8
|
|
Кöчÿрип бичиири
Тас.64. бÿк 31
|
|
|
|
1
|
|
|
9
|
|
Jетиру эдер эрмектер.
Суракту эрмектер.
Кыйгылу эрмектер.
|
кошмак
|
Мечиртке
Jоонмойын
Чычрана
jонjолой
|
|
1
|
|
|
10
|
|
Эрмектин члендери.
Эрмектин тос члендери- ол не?
|
кошмак
|
булан
|
|
1
|
|
|
11
|
|
Диктант №1
«Jажыл jай»
10 бÿк
|
ченелте иш
|
|
|
1
|
|
|
12
|
|
Jастыраларла иш
|
|
|
|
1
|
|
|
13
|
|
Эрмектин эчени члендери деп нении айдар?
|
|
арчын
|
Алтайдын байлу öзÿми
|
1
|
|
|
14
|
|
Эрмектин тос члендери баштаачы ла айдылаачы.
|
кошмак
|
тöö
|
Тöö керегинде
|
1
|
|
|
15
|
|
Тил темиктирери
|
|
|
|
1
|
|
|
16
|
|
Диктант №2 I четверть
«Айак», 12 бÿк
|
ченелте иш
|
Уулчак
оодып
|
|
1
|
|
|
17
|
|
Jастыраларла иш
|
|
|
|
|
|
|
18
|
|
Кениткен ле кенитпеген эрмектер.
|
jаны билгир алар
|
Эрешкин
кеме
|
|
1
|
|
|
19
|
|
Эрмекте состин колбузын табары.
|
кошмак
|
аспан
|
|
1
|
|
|
20
|
|
Проектерле иштейдис.
Самара бичийдис.
|
кошмак
|
Ясля
Фляга
яблоко
|
Садтын мал аажы
|
1
|
|
|
|
|
Эрмек- куучыннын табыштары ла таныктары.
|
|
|
|
|
|
|
21
|
|
Табыштар ла таныктар.
|
кошмак
|
юла
|
|
1
|
|
|
22
|
|
Кöчÿрип бичиири
Тас.153, бÿк 64
|
кошмак
|
|
|
1
|
|
|
23
|
|
Алтай танмалык.
|
кошмак
|
хоккей
|
|
1
|
|
|
24
|
|
Диктант №3
Бÿк 14
|
ченелте иш
|
|
|
1
|
|
|
25
|
|
Jастыраларла иш
|
|
|
|
1
|
|
|
26
|
|
Jаан таныктан башталар состор.
|
кошмак
|
фонтан
|
Jурт jердин улузынын профессиязы
|
1
|
|
|
27
|
|
Унду таныктар ла табыштар.
Кату ла jымжак унду табыштар.
|
кошмак
|
Велосипед
трамвай
|
|
1
|
|
|
28
|
|
Туйук табыштар ла таныктар.
|
кошмак
|
щётка
|
|
1
|
|
|
29
|
|
Эжерлу унгур ле тунгак туйук табыштар ла таныктар.
|
кошмак
|
цирк
|
|
1
|
|
|
30
|
|
Состин уйези ле согулта.
|
кошмак
|
платье
|
|
1
|
|
|
31
|
|
Состорди jолдон jолго кочурери.
|
jаны билгир алар
|
съезд
|
|
1
|
|
|
32
|
|
Узун унду табыштар.
|
кошмак
|
алфавит
|
|
1
|
|
|
33
|
|
Тил темиктирери
|
|
|
|
1
|
|
|
34-35
|
|
Контрольный диктант №4 IIчетв.
15 бÿк
Jастыраларла иш
Э(е) танык
|
ченелте иш
|
|
|
1
|
|
|
|
|
Орус тилден кирген унду таныктар.
|
|
|
|
|
|
|
36
|
|
Ё.я,ю таныктарлу состор.
|
jаны билгир алар
|
чиби
|
Jуртын агаштары
|
1
|
|
|
37
|
|
В,Ф таныкту состор.
|
jаны билгир алар
|
тил
|
Алтай тилин корыыры
|
1
|
|
|
38-39
|
|
Х,Ц,Щ таныктарлу состор
Ь,Ъ темдекту состор
|
jаны билгир алар
|
От
Отык
отургыш
|
|
1
|
|
|
|
|
Сос.
|
|
|
|
|
|
|
40-41
|
|
Состин лексика учуры.
Бир учурлу ла коп учурлу состор.
Состин чик еле кочуре учуры.
|
jаны билгир алар
|
учуры
|
Алтай jандар
|
1
1
|
|
|
42
|
|
Учуры jуук ла удура учурлу состор.
Антонимдер.
|
Öткöнин катап кöрöри
|
|
|
1
|
|
|
43-44
|
|
Диктант №5
16 бÿк, И.Кочеев «Эртен тура»
Jастыраларла иш
|
ченелте иш
|
|
|
1
|
|
|
45
|
|
Су-алтай ла оско тилден кирген состор.
|
кошмак
|
куулгазынду
|
Улустын профессиялары
|
1
|
|
|
|
|
Состин тазылы ла кожултазы.
|
|
|
|
|
|
|
46
|
|
Тазылы jаныс состор .
|
|
|
Алтайдын cуулары
|
1
|
|
|
47
|
|
Состин тазылы токтогон тунгак туйук унгур эжерине кочори.
|
кошмак
|
Кÿлер
Кÿреш
|
Класстын балдары
|
1
|
|
|
48
|
|
Состин тазылы токтогон тунгак туйук унгур эжерине кочори.
|
кошмак
|
Куушпак
|
Тындуларды чеберлери
|
1
|
|
|
49
|
|
Тил темиктирери.
Jартамал текст.
|
|
|
|
1
|
|
|
50
|
|
Элес унду табыштар.
|
кошмак
|
Ийин
Jунмалу
Бугузын
|
Аймактын аржан cуулары
|
1
|
|
|
51
|
|
Диктант №5
21 бÿк, Л.Кокышевтин бичигениле «Jайдын кÿндери…»
|
ченелте иш
|
|
|
1
|
|
|
52
|
|
Jастыраларла иш
|
|
|
|
1
|
|
|
|
|
Куучын-эрмектин болуктери.
|
|
|
|
|
|
|
53
|
|
Куучын-эрмектин болуктери.
Адалгыш.
|
кошмак
|
Суп-сур
|
Ар-бÿткенин öндöри
|
1
|
|
|
54-56
|
|
Ос адалгыштар.
Адалгыш jаныс ла коп тоодо турары.
|
кошмак
|
саныскан
|
Jаскы иш
|
1
|
|
|
57
|
|
Диктант №7
22 бÿк «Jажыл jас»
|
Ченелте иш
|
|
|
1
|
|
|
58
|
|
Jастыраларла иш
|
|
|
|
1
|
|
|
59
|
|
Тил темиктирери
Шууген учурлу текст.
|
|
|
|
1
|
|
|
|
|
Jарталгыш.
|
|
|
|
|
|
|
60
|
|
Jарталгыш деп нении айдар?
|
кошмак
|
ойлоп
|
Оты байлаганы
|
1
|
|
|
61
|
|
Jарталгыштар.
|
кошмак
|
Табылу
Кыйгылу
суракту
|
Менин школым
|
1
|
|
|
|
|
Глагол.
|
|
|
|
|
|
|
62
|
|
Глагол деп нении айдар?
|
кошмак
|
Öлöнöш
Келескен
jанмыр
|
Jастын темдетери
|
1
|
|
|
63
|
|
Котрольный диктант №8
30 бÿк
|
|
|
|
1
|
|
|
64
|
|
Jастыраларла иш
|
|
|
|
1
|
|
|
65
|
|
Глаголдор.
|
Öткöнин катап кöрöри
|
Jаанабыс
|
Jуртын каргаандары
|
1
|
|
|
|
|
Jыл туркунына уренгенин катап корор
|
|
|
|
|
|
|
66
|
|
Текст.
|
Öткöнин катап кöрöри
|
|
|
1
|
|
|
67-68
|
|
Эрмек.
Табыш ла танык.
|
Öткöнин катап кöрöри
|
|
|
1
|
|
|
69-70
|
|
.Сос.
Куучын –эрмектин болуктери.
|
Öткöнин катап кöрöри
|
|
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.